Balanda Balandapela’ko

“I kutupu muzo ukokeja kutundubuka biyampe shē ne kwikala mu nsangaji shi kipindi kikatampe kya bantu bao i balanda ne bafudilwe.”

ADAM SMITH, mubandaudi wa myanda ya ntundubuko wānene bino binenwa kalā mu myaka ya katwa ka 18. Bavule betabijanga amba byaānene i byabine mwanda i bimwekelele patōka mu ano mafuku. Kwishila kwishidile bantu bafuke ku makasa na badi makasa bitupu po pene kubapite’byo kipimo. Mu Filipine, kipindi kimo pa bisatu kya bantu kidyanga bintu bya munshi mwa dolala 1 ku difuku, lupeto lumonwanga na mu kukopa kwa diso mu mizo mipete bininge. Julunale umo wa ONU wa myanda ya kushidimuka kwa mizo (Human Development Report 2002) unena’mba “bantu 5 pa katwa mu bampeta ba ntanda ne miseke kujokoloka ntanda yonso badi na kamweno kapite misunsa 114 ka bantu 5 pa katwa balandalānda.”

Kitatyi kishikete bamo mu maloa a lupito, midiyo ya bakwabo nabo koku bashikete mu biboyo bya mobo, bobaka tutanda ponso pobakokeja kūbaka’to. Bakwabo i babulwe ne tuno tutanda twine; balāla mu bipito, pakwabo i enka’tu kalato nansha lejele kyo kyalwa kyobāla pa nshi yonkayonka. Bavule bene bekondanga pa kumona mwa kushikatyila​—benda basalula pa byala, baselela ba bitundu bilēma, nansha kukongakanya bityakuku byelelwe bebisela mu matempa.

Kwishila kwishidile bampeta na balanda kekudipo enka mu matanda akishidimuka, ino, mungya kunena kwa Banki ya Ntanda Yonso, “‘mikenza ya balanda’ idi pi na pi mu matanda onso.” Tamba ku Bangaladeshi kutūla ne ku États-Unis, nansha shi bantu bekale banekenye namani, kekubudilwepo boba bekonda pa kusaka kusokola twa kudya ne mwa kufya mutwe. Julunale umo (The New York Times) upituluka mu binenwa bya lapolo wa Bilo bya Bubandaudi wa 2001 mu États-Unis amba mukalañano udi pa bukata bwa bampeta ne balanda mu États-Unis ukibaila’ko. Unena’mba: “Kipindi kimo pa bitano kya bantu bafuke ku makasa kyatambwile lupeto lwa buvule bwa 50 pa katwa munshi mwa lupeto lufutwanga bisaka byonso mu mwaka wapityile’u . . . Kipindi kimo pa bitano kya balanda ba poso kyatambwile lupeto lwa buvule bwa 3,5 pa katwa.” Ngikadilo ya uno muswelo idi ne mu matanda makwabo, pakwabo mipite’byo’nka ne kubipa. Lapolo wa Banki ya Ntanda Yonso walombwele amba mu bantu ba ntanda yonso, kisengele bantu 57 pa katwa badyanga bintu bya munshi mwa madolala 2 pa difuku.

Kibi mpata, mu 2002, bantu midiyo ne midiyo bafityilwe pa kwivwana malapolo a  balungu baikele bampeta mu bya manyengenyenge. Nansha buno budimbidimbi byokebwalongelwepo kimwesha, bavule bajingulwile amba bano bakata ba makompani “bapetanga bupeta bwa ntanda ne miseke, kebubadika, bwa mwiko,” pamo na mwikinenena dipepala dimo (Fortune). Bamo pobamonanga bino bintu bilongeka pano pa ntanda ponso, beipangulanga amba uno mukolo muvulevule namino, ulangilwa mu midiyo tutwa na tutwa twa madolala ku bamo, ukokeja kusokolwa mu biyampe namani abo bantu bavule bekele mu bulanda?

Lelo Bulanda Bukekala’ko Nyeke?

Ke kunenapo amba kekudipo muntu nansha umo utompanga kulonga kintu kampanda kya kupwa bufudile bwa balanda. Balungu ba mutyima muyampe ba mu maludiki ne bitango bya bukwashi biloñanga bintu kampanda bya kusaka kushinta mwikadilo wa bantu. Inoko, bintu bilongwalongwa bikityumuna bantu mityima. Julunale umo (Human Development Report 2002) unena’mba “matanda mavule i malanda kupita pa myaka 10, 20 ne kyaba kimo kupita myaka 30 kunyuma,” nansha byokulongwa bukomo buyampe bwa kulumbulula bintu.

Lelo kino kilombola amba balanda kebadipo na kyobakulupila? Tubakulombe utange kishinte kilonda’ko mwa kuyukila nsulo ya tunangu tuyampe tukokeja kukwasha tamba’nka pano, ne myanda yokwadipo padi ulangila ya mukapwila ano makambakano.