Mfulo ya Mavita

‘Tudi na myaka 12 kete. Ketubwanyapo kushinta myanda ya politike ne ya mavita, ino tusakanga kwikala bōmi! Tutengele ndoe. Lelo tukeimona potukidi bōmi pano?’—Kalasa ka bana ba masomo ba mu ka butano

‘Tusakanga kwenda ku masomo, kunangila balunda ne ba kisaka pampikwa moyo wa kutyina kutundwa. Nkulupile amba mbulumatadi usa kwivwana. Tusakanga būmi bulumbuluke. Tusakanga ndoe.’—Alhaji, wa myaka 14

BINO binenwa bitenga ku mutyima bilombola lukulupilo ludi ku mutyima wa bankasampe bavule basusuka myaka ne myaka pangala pa malwi. Kyobasaka’tu i kwikala mu būmi buyampe. Ino kwalamuna nkulupilo ke myanda ya bine mimweke ke kunekenepo. Lelo bine ntanda yakubulwa’mo mavita tukeimona potukidi bōmi pano?

Mu myaka yapityile’i, mizo yalongele bukomo bwa kupwija mavita amoamo na kuningila balwana bashinye kipwano kya ndoe. Matanda amo atumine ne basola ba kulama ndoe kutyina amba kipwano kyakatyibika. Ino kudi mizo ibala-inga’tu idi na lupeto ne mutyima wa kukwasha matanda a kulampe mutanwa mushikwa keudi mpwilo ne kwilondalonda kekwije kwatyiba bipwano bisamba boba bomana. Divule dine, malwi keejengapo kukapuka mu mayenga nansha makweji abala-anga kinondanonda’tu na kushinya kwa kipwano kya kuleka kusobola mata. Kidi pamo na mwikilombwela Kitango kya Kukimba Ndoe mu Matanda Onso kya mu Stockhlm, amba “ndoe i mikomo kufikila’po shi bomana bakidi na mutyima ne bukomo bwa kwendelela kumana.”

Ne kadi, ano malwi a endaenda akolomokele mu bipindi bivule bya ntanda avuluja bene Kidishitu bupolofeto bumo bwa Bible. Mukanda wa Kusokwelwa wisambila pa kitatyi kibi kya mu mānga kikāya muntu ukandile pa kabalwe “kuyata ndoe panopantanda.” (Kusokwelwa 6:4) Ino myanda ya mavita keadi mpwilo ibadilwa mu kiyukeno kya bintu bivule kilombola amba pano tudi mu kitatyi kīsambilwe’po mu Bible amba i “mafuku a kumfulo.” * (2 Temote 3:1) Ino Kinenwa kya Leza kitukulupija amba ano mafuku a mfulo kyo kilunga kya mvuyo kya kutwela mu ndoe.

Bible ushintulula mu Mitōto 46:9 amba ndoe ya bine i ne kupwa mavita, ke’nkapo mu kipindi kimo kya umbuo, ino i ntanda yonso. Ne kadi, uno mutōto umo onka ulombola pa bute pa bute konakanibwa kwa bya bulwi bya mu myaka isekunwinwe mu Bible—buta bwa muketo ne mukobe. Ne bya bulwi bitumbalele dyalelo nabyo mo monka, bifwaninwe konakanibwa pa kusaka muzo wa muntu wikale mu ndoe.

Ino na bubine, mushikwa ne lwiso byo bishinsakanya mavita, ke bidyangapo ne mata a mvwanda. Makomwa-meso nansha lwiso ko kashilushilu kene ka mavita, ino mushikwa nao ukolomona bikandangobo. Pa kukenda ino milangwe ya kyonakanya ku mityima,  bantu bafwaninwe kushinta mulangilo wabo. Bafwaninwe kufundijibwa mashinda a ndoe. Nanshi Isaya mupolofeto wa kala wānene bya bine amba mavita akapwa enka shi bantu abaleka “kwilombola bulwi.”—Isaya 2:4.

Inoko, ino myaka tudi mu ntanda ifundija batame ne banuke ntumbo ya mavita pa kyaba kya mvubu ya ndoe. I kya bulanda, mwanda ne bana bene bafundijibwanga kwipayañana.

Bafundile Kwipayañana

Alhaji i sola mukombolwe aye na myaka 14. Wākwetwe na basola bantomboki aye papo na myaka dikumi kete, bāmufundija mwa kulwila na buta bwa AK-47. Pa kutwejibwa’ye mu busola bwa kuningilwa, wāenda kukakimba bidibwa ne kusokela ba mobo. Wāipaya bantu ne kuteta bamo bidyoma. Dyalelo, Alhaji i mukomenwe kwilwa myanda ya mu divita ne kujokela monka mu būmi bwa bu sivile. Abraham nandi i sola mukwabo mwanuke wāfundile kwipayañana, wikaka’nka ne kujokeja kya bulwi kyandi. Wānene amba: “Shi abaunena kwenda pampikwa buta bwami, nkiyukilepo kyonkalonga, ne monkadila.”

Kudi basola banuke—bana-balume ne bana-bakaji—kupita pa 300 000 bakilwa ne kufwa mu malwi a endaenda atumbalala pa umbuo wetu. Kalombwe umo wa bantomboki wānene amba: “Bakōkelanga misoñanya; kebelanga’po milafwe ya kujokela kudi bakaji babo nansha ku bisaka byabo; kadi kebevwanangapo moyo.” Inoko bano banuke basakanga būmi bulumbuluke, bine bafwaninwe kwikala nabo.

Ku bantu ba mu matanda mashidimuke, kufwatakanya ngikadilo ya bulanda idi’mo basola banuke i kukomo. Nansha nankyo, banuke bavule ba mu ano matanda nabo bafundanga ku mobo abo mwa kulwila mavita. Namani?

Tulete kimfwa kya José, wa mu Eshipanye ya mu bwikike bwa kunshi ne kutunduka. Wadi uvudile kukaya makayo a butombe aye ukidi nkasampe. Kituntwa kyaādi witemba mpata i kipete kilampe kya bene Jampani kyamupotele shandi pa Noele. Kadi wadi uswele mpata makayo a video, nakampata oa a bikandangobo. Mu difuku 1 Kweji 4, 2000, waiula kalala wandi wamonanga ku video ne kulonga byaloñanga. Mu kwisangaja kumo kwa bikandangobo, waipaya shandi, inandi, ne kaka wandi enka na kipete kyamupele shandi’kya. Ushintulula ku meso a bampulushi amba: “Nadi nsaka kwikala bunka bwandi mu ntanda; nkyadipo nsaka bambutwile bami bankimbe.”

Dave Grossman, mulembi kadi mulungu wa basola unena pangala pa kwipwija mukose kwa bikandangobo amba: “Pano tubafikila mu kyaba kya kuleka kutenekwa mutyima, kimona bantu kusanshijañana ne kususujañana bu nsulo ya kwipwija mukose: na kusangela bibi pa kyaba kya kwibishikwa. Tufundanga kwipayañana, kadi tufunda ne kwikuswa.”

Ba Alhaji ne José bafundile kwipayañana. Kebadipo balanga amba bakekala bangipayañani, ino bufundiji bwa muswelo kampanda bwaboleja mulangilo wabo. Buno bufundiji—bwikale bufundijibwa banuke nansha batame—bukunanga nkunwa ya bikandangobo ne mavita.

Wifunde Ndoe Kupita’ko Divita

Ndoe ya endaenda keikokejapo kwikala’ko shi bantu bendelela na kwifunda kwipayañana. Mupolofeto Isaya wāsonekele tutwa twa myaka tuvule kunyuma’mba: “Shi watejeje ku bijila byami! longa nankyo ndoe yobe yaikele’nka bwa munonga.” (Isaya 48:17, 18) I amo, shi bantu abaikala na buyuki bwa binebine bwa Kinenwa kya Leza, abefunde ne kuswa bijila bya Leza, nankyo bikandangobo ne mavita bikekala ke bya munyanji kobadi. Nansha ke pano, bambutwile bafwaninwe kutadija biyampe shi makayo akaya babo bana keakankamikapo bikandangobo. Batame nabo bafwaninwe kwifunda kuleka mushikwa ne lwiso. Batumoni ba Yehova i bajingulule misunsa mivule amba Kinenwa kya Leza kidi na bukomo bwa kushinta bumuntu bwa bantu.—Bahebelu 4:12.

Tala kimfwa kya Hortêncio. Paakidi nsongwalume, bamutwejeje mu busola aye kusaka mpika. Badi betufundija busola mwanda’tu wa “kukuna munda mwetu mutyima wa kusaka kwipaya bantu bakwabo ne wa kuleka kwikala na moyo wa kwipaya,” ye aye ushintulula.  Walwile mu divita dya zenzeka dya mu Afrika. Unena’mba: “Divita dyashintyile bumuntu bwami. Ne dyalelo dino nakivulukanga kintu kyo-kyonso kyonadi nonga. Ntapwanga ku mutyima pa kuvuluka byobadi baningila kulonga.”

Sola mukwabo wasapwidile Hortêncio myanda ya Bible, ponka’po yamutenga ku mutyima. Mulao ulaile Leza mu Mitōto 46:9 wa kufudija miswelo yonso ya mavita wamutulumuja. Aye pa kwendelela na kwifunda Bible, mutyima wa kulwa nao wenda utyepa. Ne kwija kwine mpika, aye ne bakwabo babidi bapangwa mu busola, ne kupāna bapāna būmi bwabo kudi Yehova Leza. Hortêncio ushintulula’mba: “Bubinebine bwa mu Bible bwankweshe ngikale na buswe bwa kuswa walwana nami. Najingulwile amba ponadi ndwa mu divita nadi nanshi nonga bubi ku meso a Yehova, mwanda Leza unena amba ketufwaninwepo kwipaya mukwetu. Pa kwikala na buno buswe, nadi mfwaninwe kushinta mulangilo wami ne kuleka kumona bantu bu bami balwana.”

Ino myanda mimweke mu būmi ilombola amba na bubine bufundiji bwa Bible bushinsakanyanga ndoe. Ke kya kutulumukapo. Mwanda mupolofeto Isaya wanene amba bufundiji bwa Leza ne ndoe byendelanga pamo. Wālaya’mba: “Bana bobe bonso bakekala bantu bafundijibwe na Yehova, ne ndoe ya bana bobe ikekala ya ntanda ne ntanda.” (Isaya 54:13, NW) Uno mupolofeto umo yenka wāmwene kitatyi kikatūtyikila bantu ba mizo yonso ku mutōtelo utōka wa Yehova Leza mwanda wa kwifunda mashinda andi. Le i bipa’ka bikalupuka’ko? “Bakabunda bipete byabo ke makasu, ne mikobe yabo ke mpete ya kukukula mityi; muzo keukatalulapo kipete pa muzo mukwabo, nansha kwilombolapo bulwi monka, ehe.”—Isaya 2:2-4.

Kukwatañana na buno bupolofeto, Batumoni ba Yehova bekwete’ko na mwingilo wa kufundija bantu ntanda yonso, uno mwingilo ke mukwashe kala bantu midiyo na midiyo kuleka mushikwa, mwine ukolomona mavita a bantu.

Kyeya kya Ndoe ya Bantu

Leza kapānangapo enka bufundiji kete, ino i mushimike’ko ne umbikalo, ko kunena’mba “bulopwe,” bupa bantu kikulupiji kya kumona ndoe ntanda yonso. Kadi kiyampe kutabuka, Bible utela Yesu Kidishitu, Mulopwe utongelwe na Leza, amba i “Mwana-mulopwe wa ndoe.” Kupwa witukulupija amba: “Ntundubuko ya bubikadi bwandi ne ya ndoe mine, kekukekalapo mfulo nansha patyetye.”—Isaya 9:6, 7.

Ino i kyeya’ka kyobetweyekele kilombola amba buludiki bwa Yesu bukatukija lonso mavita o-onso? Mupolofeto Isaya ubweja’ko amba: “Mukao wa Yehova wa bibumbo ukafikija kine kino’ki.” (Isaya 9:7) Leza udi na mutyima ne muswelo wa kulama’ko ndoe nyeke. Yesu ukulupile na mutyima umo mu uno mulao. O mwanda wāfundije balondi bandi kulombela Bulopwe bwa Leza bwiye ne kiswa-mutyima kyandi kilongeke pano pa ntanda. (Mateo 6:9, 10) Pakalondololwa luno lulombelo, mavita keakongolomapo kadi pano panshi.

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 5]

Bufundiji bwa Bible bushinsakanyanga ndoe ya bine