Bupangi Bwelanga Lubila lwa Ntumbo ya Leza!
Bupangi Bwelanga Lubila lwa Ntumbo ya Leza!
“Madiulu ēlanga lubila lwa ntumbo ya Leza; kadi diulu nadyo dilombolanga mīngilo ya makasa andi.”—MITŌTO 19:1.
1, 2. (a) Mwanda waka bantu kebakokejapo kumona ntumbo ya Leza buntu-ntala? (b) Le bakulumpe 24 batumbijanga Leza ntumbo namani?
“KUDIPO mwakumwena mpala yami, mhm, mwanda kutupu muntu ūmona kadi wikele mumi monka, ehe.” (Divilu 33:20) Mo mwāikele Yehova kudyumuna Mosesa. Bantu byobadi na ngitu ya bukomo butyetye, kebakokejapo nanshi kushala bōmi pa kumona ntumbo ya Leza buntu-ntala. Inoko mutumibwa Yoano wāmwene Yehova ne lupona lwandi lwa ntumbo mu kimonwa kya kutendelwa.—Kusokwelwa 4:1-3.
2 Bipangwa bya ku mushipiditu abyo i bishile na bantu, o mwanda bimonanga mpala ya Yehova. Mu abyo mubadilwa ne ‘bakulumpe makumi abidi ne baná’ bāmwenwe na Yoano mu kimonwa kya mūlu, belekeja ba 144 000. (Kusokwelwa 4:4; 14:1-3) Le banenanga bika pa kumona ntumbo ya Leza? Kukwatañana na Kusokwelwa 4:11, banenanga’mba: “Yō! abe ufwaninwe, Yehova wetu, Leza wetu, kupebwa ntumbo, ne buleme ne bukomo; mwanda wapangile bintu byonsololo, kadi i pa mwanda wa kiswa-mutyima kyobe o byadipo, ne kupangibwa’byo.”
Mwanda Waka Ababulwe “Mwakwikañenya”
3, 4. (a) Mwanda waka kwitabija mudi Leza ke kupatanyapo sianse? (b) Pakwabo, i bika bilengeja bantu bapele kwitabija mudi Leza?
3 Le nobe ubakunkwa mutyima wa kutumbija Leza? Bantu bavule kebamutumbijangapo, bamo batuna ne kutuna amba Leza kadi’kopo. Kimfwa, mufundi umo wa imbuo wasonekele amba: “Lelo i Leza wabundile ne kuteakanya’ko imbuo yonso mwanda wa kamweno ketu? . . . Shao i mulangwe uleta nsangaji mpata. Ino i kya bulanda, mwanda ami nkulupile amba i kyongo bitupu. . . . Kunena amba i Leza ke abopo buluji.”
4 Bukimbi bwa sianse budi na mikalo—bukadikile’nka pa byobya bikokeja kumona bantu ne kwifunda. Shi kutadije i mfumo’tu bitupu ne kufwikila. “Leza i Mushipiditu,” o mwanda kakokejapo kukimbwa na bwifundi bwa sianse. (Yoano 4:24) Nanshi kupela kwitabija mudi Leza amba mwanda kekukwatañenepo na sianse i kufwe. Mwifundi wa sianse Vincent Wigglesworth wa ku Inivelesite ya Cambridge wanene amba bwino bwingidija sianse abo bwine bidi “i mumweno wa butōtyi.” Namani? Mwanda “bwimanine pa lwitabijo lwa kubulwa kupatanibwa lwa kunena amba bintu bya kipangila bilondanga ‘bijila bya bupangi.’” Nanshi shi muntu upela kwitabija mudi Leza, mwene i kupela kwapela’tu lwitabijo kampanda mwanda wa kulonda lwitabijo kankenge? Pakwabo kubulwa lwitabijo kumwekanga bu kupela’tu kwitabija bubinebine ku kusaka. Mulembi wa Mitōto wāsonekele amba: “Umbi, mu kibengo kya mumpala mwandi’mba: Kabangekopo, mhm; kufwatakanya kwandi konso’mba: Leza kutupu’ye.”—Mitōto 10:4.
5. Mwanda waka boba bapela kwitabija mudi Leza i babulwe mwa kwikañenya?
5 Inoko kwitabija mudi Leza ke lwitabijopo lwa bu kitabija-vidingi, mwanda kudi bubinga buvule bulombola amba Leza udi’ko. (Bahebelu 11:1) Mwifundi wa imbuo Allan Sandage wanene amba: “Mona amba i bikomo mpata kunena amba ino ndudi [ya umbuo wa diulu ne ntanda] yelupukile ayo mine ku kavutakanya. Kufwaninwe kwikala nsulo kampanda iilongolwele. Kudi ami Leza i kifyame, ino ye buluji bwa kingelengele kya kwikala’ko kwa bintu, ye kyokwikadile bintu pa kyaba kya kwikala kutupu’byo.” Mutumibwa Polo wālombwele bene Kidishitu ba mu Loma amba “byobya byandi byampikwa kumweka, ku kupanga kwa panopantanda i bimwekelele’tu, padi tō, pa kuyūkanibwa pa bintu bipangibwe, ke bukomo bwandi bwa nyeke, ne bu-Leza bwandi kadi; ponkapo abo ne mwakwikañenya mwabulwa.” (Loma 1:20) Tamba “kupanga kwa panopantanda”—nakampata kupangwa kwa bantu, bipangwa bya ñeni, bikokeja kumona amba Leza udi’ko—i bimweke patōka amba kudi Umpangi wa bukomo bukatampe, Leza ufwaninwe kutōtwa. O mwanda boba bonso bapela kwitabija ntumbo ya Leza kebadipo ne mwa kwikañenya. Lelo bupangi buletanga bukamoni’ka?
Diulu ne Ntanda Byelanga Lubila lwa Ntumbo ya Leza
6, 7. (a) Madiulu elanga namani lubila lwa ntumbo ya Leza? (b) Mwanda waka madiulu adi na ‘mishiko’ ya kupima?
6 Mitōto 19:1 ulondolola amba: “Madiulu ēlanga lubila lwa ntumbo ya Leza; kadi diulu nadyo dilombolanga mīngilo ya makasa andi.” Davida wānañwine amba ñenyenye ne imbuo imunika mu “diulu,” nansha mu lwelele, iletanga bukamoni kebupatanibwa bwa kwikala’ko kwa Leza wa ntumbo. Ubweja’ko amba “Mo bukila, mo bukila, mwisambanga mīsambo, kadi mo bwidila, mo bwidila, namo mulombolanga ñeni.” (Mitōto 19:2) Dyuba ne dyuba, kadi bufuku ne bufuku, madiulu alombolanga tunangu twa Leza ne bukomo bwandi bwa kupanga. Bidi pamo’nka bwa mīsambo ya kutendela Leza ‘īsambwa’ mūlu.
7 Inoko, bilomba kwikala na bwino bwa kunañuna pa kuteja buno bukamoni. Mwanda “kekudipo mīsambo nansha muneneno; diwi dyabyo ne kwivwanwa mpika.” Inoko buno bukamoni bwa mu kitalala busapulwa na madiulu budi na bukomo. “Mushīko wabyo ubasambakana ntanda yonso, kadi ne binenwa byabyo ku mfulo ya panopantanda.” (Mitōto 19:3, 4) Madiulu adi pamo bwa adi na ‘mishiko’ ya kupima shi bukamoni bwao bwa mu kitalala bubasambakana mu mafinko onso a ntanda.
8, 9. I myanda’ka imoimo ya kutendelwa itala pa dyuba?
8 Kupwa Davida ushintulula bya kwanwa bikwabo bya bupangi bwa Yehova amba: “Monka [mu madiulu] e mwābīkile dipema dya dyuba. Dyo didi bwa musoñañani pa kutamba munjibo mwandi, kasepelela bwa muntu mukomo unyemena pāmutūngilwe kitūngo. Kutamba kwadyo i ku mfulo ya diulu, ne ko dijokolokela nako i kumfulo kwadyo. Kekudipo, nansha kimo, kifyeme ku kyanga kyadyo, mhm.”—Mitōto 19:4-6.
9 Dyuba, shi twididingakanye na ñenyenye mikwabo, didi’tu na bukata bwenzankane. Ino lo luñenyenye lwa kutendelwa, lumwekeja imbuo ijokoloka ku alo bu mityetye mpata. Dibuku dimo dinena amba didi na bukata bwa “mantoni midiyala ya midiyala midiyala ibidi.”—i bipindi 99,9 pa katwa bya bukata bonso bwa imbuo ijokoloka ku dyuba! Bukomo bwadyo bwa kukokela bintu kodidi bo bukwasha ntanda ijokoloke nyeke ku bula bwa makilometele midiyo 150 pambulwa kusonsoloka nansha kufwena’ko. Enka kapindi kamo ka midiyala ibidi ya bukomo bwa dyuba ko kafika pano panshi, ino i kabwane mwanda wa kwikadija’po būmi.
10. (a) Lelo dyuba ditwelanga ne kutamba namani mu “dipema” dyadyo? (b) Le dyuba dyendanga namani pamo bwa “muntu mukomo”?
10 Mulembi wa Mitōto wisambila pa dyuba mu muneneno wa kyelekejo, widitela bu “muntu mukomo” unyema tamba ku kālaba kutūla ne ku kālaba kakwabo mu difuku dimo ne kufyama bufuku mu “dipema” dyandi. Patokenanga dyuba, luñenyenye lukomo, ku kālaba, shi muntu utadila’dyo pano panshi, dimwekanga pamo bwa adyo ditwela kukalāla mu “dipema.” Lubanga, shi kedilupuka, dyasanga mikejima ulanga amba i “musoñañani pa kutamba munjibo mwandi.” Davida wādi mukumbi, kādipo widilwe mashika ekalanga’ko bufuku. (Ngalwilo 31:40) O mwanda wavulukile misanya ya dyuba moyādi imukabijija lubilo ne kifuko kyonso kyādi kimujokolokele. Na bubine, dyuba kedyādipo dikōka “lwendo” lwadyo lwa kutamba kutunduka kukapona kushika, ino didi pamo’nka bwa “muntu mukomo” utengele kwenda monka lwandi lwendo.
Ñenyenye ne Bisansa bya Ñenyenye Bilenga Nzuba
11, 12. (a) Mwanda waka Bible ukwatañanya ñenyenye na buvule bwa musenga? (b) Le umbuo wa diulu ne ntanda udi na bukata’ka?
11 Davida kādipo na matalabini, o mwanda wādi ubwanya kumona enka tununu tutyetye kete twa ñenyenye. Inoko, mungya bwifundi bumo bwa panopano, kibalwa kya ñenyenye imweka mu umbuo wa diulu ne ntanda na mateleshikope a panopano i ñenyenye midiyala ya midiyala tununu 70—ko kunena’mba 7 milondwe na mazelo 22! Yehova ulombola amba i mivule bya mwiko pa kudingakanya buvule bwa ñenyenye na bwa “musenga udi ku mulomo wa kalunga-kamema.”—Ngalwilo 22:17.
12 Pano ke myaka, befundi ba imbuo batalanga byobya byobadi batela bu “tubimuni tutyetutye twa mudilo tubumbudima, kadi ketumwekapo senene.” Befundi ba sianse badi bafwatakanya amba “kilenda kinyenge ne kibumbudima” i kintu kibadilwa mu kyetu kisansa kya ñenyenye kitelwa bu Mukambakamba (Musebo wa Mabele). Mu 1924, basokola amba kino kilenda kyotulondakene nakyo, kitwa bu Andromeda, i kisansa kya ñenyenye pa bula—ne kidi ku bula bwa midiyo ibidi ya myaka ya lubilo lwa mwinya! Pano befundi ba sianse balanga amba kudi midiyala ya bisansa bya ñenyenye, ne kimo ne kimo kidi na tununu—pakwabo midiyala—ya ñenyenye. Ino Yehova aye “ubalanga ñenyenye. Wīnikanga majina ayo onso.”—Mitōto 147:4.
13. (a) I bintu’ka bya kutendelwa bitala pa bisampo bya ñenyenye? (b) I bimweke patōka namani amba befundi ba sianse kebakokejapo kuyuka “bitūngo bya madiulu”?
13 Yehova wāipangwile Yoba amba: “Lelo ukōkeja kukuta kisampo kya Bidimina, nansha kukutulula bikutwa bya Kabwa-nanyema?” (Yoba 38:31) Kisampo i ñenyenye mivule imweka bwa ayo idi mu kisansa kimo kishile na bikwabo. Nansha ñenyenye byoishidile kulampe mpata na mikwabo, imwekanga bu idi pa bifuko bimo byonka ku muntu wiiditadila pano panshi. O mwanda ñenyenye, byoidi na bifuko kebijina, i “tulombwe tuludika boba benda pa lui, bañenda ba mu lwelele batuma mafize, ne boba bakimba kujiula ñenyenye.” (The Encyclopedia Americana) Ino, i kutupu nansha umo wivwanije “bikutwa” bikutyile bisampo bya ñenyenye pamo. Ne kadi befundi ba sianse kebakokejapo kulondolola kipangujo kipangwilwe mu Yoba 38:33 amba: “Lelo uyukile bitūngo bya madiulu?”
14. Lelo kwisansanya kwa mwinya i kifyame mu muswelo’ka?
14 Befundi ba sianse kebakokejapo kulondolola kipangujo kikwabo kyāipangwilwe Yoba amba: “Lelo i pa dishinda ka disansanibwa mwinya, a?” (Yoba 38:24) Mulembi umo utela kino kipangujo kitala pa mwinya amba i “kipangujo kimo kya mushike mu sianse ya ino myaka.” Ino bafilozofe Bangidiki bamo bādi balanga amba mwinya utambanga mu meso a bantu. Ino dyalelo, befundi ba sianse balanga’mba mwinya i tupindi tutyutyutyutyu. Bakwabo nabo bafwatakanya amba udi pamo bwa mabimbi ananga. Ino dyalelo befundi ba sianse betabije amba mwinya wendanga pamo bwa mabimbi kadi ne pamo bwa tupindi. Inoko, bupunga bwa mwinya ne muswelo ‘owisansanya’ kebiyukilwepo.
15. Shi tubandila madiulu, tukokeja kwiivwana namani na mwēivwanine Davida?
15 Shi muntu wabandila byonso bino, ukafula’tu’nka ku kwiivwana mwēivwanine Davida mulembi wa Mitōto wanene amba: “Po nañanga madiulu obe, mīngilo ya minwe yobe, ne kweji ne ñenyenye, byo watūdile; lelo muntu nandi i waka, ōlañanga? Kadi mwana muntu ōpempula nandi le i waka?”—Mitōto 8:3, 4.
Ntanda ne Bipangwa Byayo Bitumbijanga Yehova
16, 17. Le bipangwa bya mu “ngui ya nkulwe milampe” bitendelanga Yehova namani?
16 Mutōto wa 148 utela miswelo mikwabo yela bupangi lubila lwa ntumbo ya Leza. Vese wa 7 utangwa’mba: “Tendelai Yehova muno munshi, myanwe mikishi ne ngui ya nkulwe milampe yonso.” I amo, “nkulwe milampe” i miyule bintu bya kutendelwa bilombola patōka tunangu ne bukomo bwa Leza. Balene ufituluka ulēmanga kintu kya mantoni 120—bulēmi bwa bapolo 30! Mukunka wandi onkaonka ulēmanga makilo 450 ne musubu ne ubwanya kutonona mu umbidi wandi mashi alēma kubwipi kwa makilo 6 400! Lelo ino mikishi mikatakata ya mu tulunga-lui yendanga bityebitye na makambakano? Nansha dimo. Ayo “ikutukanga mu tulunga-lui” lubilo lumo lutyinwa, mo munenena lapolo imo ya Kampanye ka Kukwata Babalene ka mu Bulaya. Satelite imo ilonda babalene yalombwele amba “nyema umo wavilukile kulampe ku makilometele 16 000 ne kupita mu myeji 10 kete.”
17 Balene wa mulu butuntumane bwa ntyupa wikalanga divule mu nkulwe ya metele 45, ino mutoki mulampe utelelwa uno balene ufika ne pa nkulwe ya metele 547! Le uno nyema wikalanga mūmi namani pa kutokena mutoki mulampe namino? Mukunka wandi utwanga bityebitye shi katokena, papo ne mashi nao akekongela ku mukunka, ku mayumba, ne ku bongolo. Kadi, misunya yandi idi na mema a mu ngitu alama luvula luyampe. Bankonge bakatampe ne babalene ba lwani bakokeja kutokena palampe mpata. “Pa kyaba kya kulwa na ntuntumina ya mushike,” mo munenena dipepala dimo (Discover), “abo beilekanga ipalankanye mayumba abo mpalampala.” Mu uno muswelo balamanga luvula luyampe mu misunya yabo. Bibamweka patōka amba bino bipangwa byūmi i bukamoni bumwekelele bwa tunangu twa Leza mwine bukomo bonso!
18. Lelo mema a majiba alombola namani tunangu twa Yehova?
18 Ne mema a majiba nao amwekejanga tunangu twa Yehova. Dipepala dimo (Scientific American) dinena’mba: “Dinoke ne dinoke dya mema didi pa metele 100 ya kalunga-lui didi na tununu ne tununu twa mityi mityuñunuñunu ilela pa ayo mine, tumaluba tutyetyetyetye twitwa mu bulungu bu phytoplancton.” Dino “ditó dyambulwa kumweka” dikendanga luvula na kukoka’mo mantoni midiyala ne midiyala ya luvula loneke. Kadi dyo adyo dilupula kipindi kikatampe kya luvula luyampe lotwesa.
19. Le mudilo ne mashika makamankate bivuijanga namani kiswa-mutyima kya Leza?
19 Mitōto 148:8 inena’mba: “Ne mudilo ne mvula ya mabwe, ne mashika ne mundu; ne luvula lwa kintenshi lwa kufikija mwanda wandi.” Bine, Yehova wingidijanga bukomo bwa kipangila bwambulwa būmi mwanda wa kufikidija kiswa-mutyima kyandi. Tala kimfwa mudilo. Mu myaka makumi kunyuma, mudilo usoka ntanda wadi umonwa’nka bu kyoneja. Ino pano bakimbi abaitabija amba uno mudilo udi na kamweno kakatampe ku bifuko bitujokolokele, ufundulanga mityi minunu ne mifwe, ne kumeneja nkunwa mivule, kubutula dipya mboleo, ne kutyepeja’ko byaka bya mudilo wa biyombo bya milādila. Mashika makamankate nao adi na kamweno, abombejanga nshi ne kwiipa bumeni, adinga minonga, ne kukinga mityi ne banyema kutyina amba byakekwata mashika.
20. Lelo ngulu ne mityi bidi na kamweno’ka ku bantu?
20 “Ne ngulu ne tūlu tonsololo; ne mityi ya bipa ne mitondo yonso” mo musekunwina Mitōto 148:9. Ngulu mipuñame i bukamoni bwa bukomo bukatampe bwa Yehova. (Mitōto 65:6) Ino idi kadi na mpango ya kamweno. Lapolo utamba ku Masomo Makatampe a Bwifundi bwa Ntanda mu Berne, mu Suise, unena’mba: “Minonga yonso mikatampe ya ntanda yonso idi na nsulo mu ngulu. Bantu makumi atano ne kupita pa katwa besumbidile ano mema atalala abungilwe mu ngulu . . . Bino ‘byamba bya mema’ bidi na mvubu mu būmi bwa muzo wa muntu.” Nansha ke mityi yotuyukile’i itumbijanga Mulongi wayo. Lapolo wa Mpangiko ya Bifuko Bitujokolokele mu États-Unis unena’mba mityi “idi na kamweno pa kusaka bantu ba matanda onsololo bekale biyampe . . . Misaka mivule ya mityi idi na mvubu mikatampe ileta lupeto mwanda yo nsulo ilupulanga bintu pamo bwa mbao, bipa, miseke, bunanga, ne budimbo. Kujokoloka ntanda yonso, midiyala ibidi ya bantu batekanga’nka na nkuni ne na makala.”
21. Shintulula dyani’tu modilombwela amba i dipungwe senene.
21 Bukamoni bulombola amba kudi umpangi wa tunangu i bumweke mu bupunga bwine bwa mutyi. Tala’tu bidi dyani. Panja padi mbwija ikinga dyani kutyina amba dyakoma. Munshi’tu mwa mbwija’ya, dya kūlu, kudi mulongo wa tuseke twitwa bu chloroplastes. Ato nato tudi na busuku butelwa bu chlorophylle bukoka bukomo bwa mwinya. Kupityila ku mwingilo utelwa bu fotosenteze, mani alamukanga ke “matyapu apunga byakudya.” Mema akokwanga na miji ya mutyi ne kuselwa kufika ne ku mani na “muswelo wa mapompi” mudyambakane. “Tumapunge” tutyetutye (twitwa bu stomates) tudi munshi mwa mani twishitulanga ne kwishita mwanda wa kutweja lūya (gaz carbonique). Mwinya nao uleta bukomo mwa kusambakenya pamo mema ne lūya lutwela mu mani, kupwa byalupula hydrates de carbone. Mu uno muswelo mutyi ubwanya kudya bidibwa byowipungile ao mwine. Ino ano “matyapu” engilanga senene shē kadi pampikwa lungwe. Keonangapo luvula ne mema, ino alupulanga luvula luyampe (oxygène)!
22, 23. (a) Le i bwino’ka butulumukwa budi na byoni ne banyema bamobamo ba ntanda? (b) I bipangujo’ka bikwabo byotunenwe kubandaula?
22 Mitōto 148:10 inena’mba: “Ne banyema ne ñombe yonso; ne bintu bilandala ne byoni bipapa.” Banyema bavule ba ntanda ne byoni bipapa nabyo bilombolanga bwino butulumukwa. Kyombela-mbata kya mu Laysan kikokeja kutumbuka mulela mulampe (kyaba kimo kyenda ne makilometele 40 000 mu mafuku 90 kete). Koni katelwa bu kapipi (la fauvette) kendanga lwendo lulampe tamba ku Amerika wa Kungala kutūla ku wa Kunshi lwa mūlu kintu kya nsaa 80 ne musubu, kutupu kwimana. Ngamedia ubikanga mema, ke mu kaongopo na mulangila bavule, ino i mu mila ya byakudya, mwa kwendela mafuku mavule pambulwa kupwibwa mema mu ngitu. O mwanda ke kya kutulumukapo shi basendwe babandilanga banyema pa kusaka kupunga mashini ne bingidilwa bipya. Mulembi Gail Cleere unena’mba: “Shi usaka kubunda kintu kingila biyampe . . . ne kyambulwa kyaka mu kifuko kikijokolokele, nabya kukatanapo kimfwa kilumbuluke kukwabo poso enka mu bupangi kete.”
23 I amo, bupangi busapulanga na bubine ntumbo ya Leza! Tamba ku diulu ditoyole ñenyenye kutūla ne ku mityi ne banyema, kintu ne kintu kitendelanga Umpangi wakyo. Ino le batwe bantu netu? I muswelo’ka otukokeja kwilunga ku bupangi mwa kwimbila Leza mitendelo?
Lelo Ubavuluka?
• Mwanda waka boba bapela kwikala’ko kwa Leza i babulwe mwa kwikañenya?
• Ñenyenye ne imbuo itumbijanga Leza namani?
• Le kalunga ka mema ne banyema ba ntanda babingija namani amba kudi Umpangi wa buswe?
• Le bukomo bwa kipangila buvuijanga namani kiswa-mutyima kya Leza?
[Bipangujo bya Kifundwa]
[Kifwatulo pa paje 24]
Befundi balanga amba buvule bwa ñenyenye ikokeja kubandilwa i midiyala ya midiyala tununu 70!
[Kutambile Kifwatulo]
Frank Zullo
[Kifwatulo pa paje 26]
Mashika makamankate
[Kutambile Kifwatulo]
snowcrystals.net
[Kifwatulo pa paje 27]
Kyana kya kyombela-mbata kya mu Laysan