Le I bāni Batumbija Leza Ntumbo Dyalelo?

“Yō! abe ufwaninwe, Yehova wetu, Leza wetu, kupebwa ntumbo, ne buleme ne bukomo.”—KUSOKWELWA 4:11.

1, 2. (a) I bimfwa’ka bilombola biyampe bupunga bwitwa bu biomimetike? (b) I kipangujo’ka kipangulwa, ne kidi na malondololo’ka?

 DIFUKU dimo mu myaka ya 1940, George de Mestral, sendwe mwine Suise wakanangile na mbwa wandi. Pa kujokela ku njibo, wāmona amba ku bisandi byandi ne ku moya a mbwa kwadi kulamete tunselentwike nansha tukisa-mukōko. Pa kusaka kwitujingulula, waketubandaula ku mikoloshikope, watulumuka mpata pa kumona mutwelele tumalobo twato mu kintu kyo-kyonso kidi na tumatende. Penepa, wapunga mbwija ilamata iifwene nato itelwa bu Velcro. De Mestral ke umbajinjipo mu kutentula bupangi. Mu États-Unis, bana na bana betwa bu Wright bapungile amviyo pa kupwa kwifunda byoni bikata mobitumbukilanga. Alexandre-Gustave Eiffel, sendwe mwine Franse, nandi wapunga kiteba kidi mu Paris kitelwa pa dyandi dijina na kulonda bwino bwa mukwatakenyanga mukupa wa ditangatanga bulēmi bwa umbidi wa muntu.

² Bino bimfwa bilombola biyampe bupunga bwitwa bu biomimetike , sianse imanine pa kwiula mwikadile bintu bya kipangila. * Kipangujo kyendele’mo kwiipangula i kino: Le kashā bampunga ba bintu batelelanga’byo mwine upungile tunselentwike, byoni bikata, mukupa wa ditangatanga, ne bintu bikwabo byobewile pa kupunga bintu? I kya bulanda, mwanda mu ino ntanda ya dyalelo, Leza katelelwangapo nansha kupebwa ntumbo yafwaninwe.

3, 4. Kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “ntumbo” kidi na buluji’ka, ne kifunkila pa bika shi kitelelwa Yehova?

³ Padi bamo bakeipangula’mba, ‘Mwanda waka tufwaninwe kutumbija Leza ntumbo? Mwene Leza udi kala na ntumbo?’ I bya bine, Yehova ye Muntu wa ntumbo mikatampe mu diulu ne ntanda, ino kino kekishintululapo amba bantu bonso bamwene ino ntumbo. Mu Bible, kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “ntumbo,” buluji bwakyo bwa kyalwilo i “bulēmi.” Kifunkila pa kintu kyo-kyonso kilengeja muntu ekale ulēma nansha wa mvubu ku meso a bakwabo. Kino kishima pokitelelwa Leza kifunkila pa kintu kilengeja muntu atendele Leza.

⁴ I batyetye dyalelo bata mutyima ku bintu bya kutendela Leza. (Mitōto 10:4; 14:1) Bine, bantu ba majina batononanga divule bantu bafutulule Umpangi wa diulu ne ntanda wa ntumbo, nansha shi betabije’ko mudi aye. Le bamufutulwijanga namani?

 “Kebadipo ne Mwa Kwikañenya”

5. Le befundi ba sianse bavule bashintululanga amba i kwepi kutambile bupangi bwa kutendelwa?

⁵ Befundi ba sianse bavule banenanga bakoma amba i kutupu Leza. Penepa bashintululanga amba i kwepi kutambile bupangi bwa kutendelwa, ne bantu bene kumo? Banenanga amba bino bya kwana i bitambe ku kwalamuka, bukomo kampanda bulupula bintu mu malubila. Kimfwa, Stephen Jay Gould, mufundi wa kwalamuka, wasonekele amba: “Tudi’ko mwanda kisumpi kimo kya mishipa itulumukwa kyādi na kipeji kya bupunga bwa pa bula kyāfulamukile ke maulu a bipangwa bya pa ntanda . . . Tukokeja kukimba malondololo a ‘peulu’—ino ketukeatanapo.” Mo monka ne ba Richard Leakey ne Roger Lewin nabo basonekele amba: “Padi musaka wa bantu i akishida’tu mikatampe ya kutupukila kwa bintu byūmi.” Bine, nansha ke bafundi ba sianse bamo batendelanga buya ne mupungilwe bupangi, ino kebatelelanga’byopo Leza.

6. I bika bilekejanga bavule kutumbija Leza ntumbo imufwaninwe ya bu Umpangi?

⁶ Bafunde pobanena amba kwalamuka i lufundijo lwa bine, bakimbanga kunena amba i enka bampikwa kuyuka bo bapela kwitabija kwalamuka. Ino bavule balanga’po namani? Myaka kunyuma, shayuka umo wa kwalamuka waipangwile bantu betabije luno lufundijo. Ebiya wanena’mba: “Nasokola amba bavule betabije lufundijo lwa kwalamuka i betabije’lo mwanda’po’tu balombwelwe amba bantu bonso bafunde betabije’lo.” I amo, boba bafunde pobalombola mimweno yabo ya kupela kwitabija amba Leza udi’ko, bakwabo nabo bebalondanga baleka ne kutumbija Leza ntumbo imufwaninwe ya bu Umpangi.—NKindi 14:15, 18.

7. Kukwatañana na Loma 1:20, i bika bimweka patōkelela mu bintu bipangibwe, ne mwanda waka?

⁷ Le befundi ba sianse balañanga namino mwanda kudi bintu ne bukamoni bibingija milangwe yabo? Nansha dimo! Tujokolokelwe na bukamoni bulombola amba Umpangi udi’ko. Mutumibwa Polo wāsonekele amba: “Kasha upanga panopantanda, nansha aye kamwekangapo, ino bukomo bwandi bwampikwa mfulo ne buleza bwandi bimwekelanga umbipangibwa. Nanshi [bampikwa kwitabija] kebadipo ne mwa kwikañenya mwine.” (Loma 1:20, MB) Umpangi i mushiye kayukeno pa mwingilo wandi onso. O mwanda Polo unena’mba tamba kasha bantu bapangibwa, babwanya ‘kumona’ bukamoni bulombola amba Leza udi’ko kupityila ku bipangwa bimweka na meso. Le bukamoni budi kwepi?

8. (a) Madiulu amweka alombola namani bukomo ne tunangu twa Leza? (b) I bika bilombola amba umbuo udi na Nsulo Imbajinji?

⁸ Tumonanga bukamoni bwa kwikala’ko kwa Leza mu diulu ditoyole ñenyenye. “Madiulu ēlanga lubila lwa ntumbo ya Leza,” mo munenena Mitōto 19:1. “Madiulu”—dyuba, kweji, ne ñenyenye—bilombola bukomo ne tunangu twa Leza. Bibumbo bya ñenyenye keibadika bitupanga luzakalo. Imbuo yonso’i ya mūlu ijokolokanga mu lwelele mungya bijila bipotoloke bya kipangila, ke bujokolokejokolokepo bitupu, ehe. * (Isaya 40:26) Le i kyendele’mo kutelela ino ndudi malubila a bintu? Inoko befundi bavule ba sianse banenanga amba umbuo wa diulu ne ntanda wāalwile mu kitulumukila. Polofesele umo ushintulula’kyo na kusoneka’mba: “Kunena amba umbuo wa diulu ne ntanda udi’ko nyeke o [mumweno] witabijibwa na bapela ne balakana kwikala’ko kwa Leza. Nanshi umbuo udi na ngalwilo ulomba kwikale nsulo imbajinji; mwanda le i ani uketabija amba kino kipa i kilupuke kwambulwa nsulo yakyo?”

9. Tunangu twa Yehova i tumweke namani mu bupangi bwa banyema?

⁹ Kudi kadi bukamoni bukwabo botumona pano panshi bulombola amba Leza udi’ko. Mulembi wa mitōto wāelele kabobo amba: “Ē! abe Yehova; mīngilo yobe īdi pangi pangi pene! I mu ñeni mo weīpangile yonsololo; ntanda i miyūle bupeta bobe.” (Mitōto 104:24) “Bupeta” bwa Yehova, mubadilwa ne banyema, bulombola tunangu twandi. Monka motwanenenanga ku ñanjilo, befundi ba sianse beulanga divule bupunga bwa bintu byūmi. Ivwana bidi bimfwa bityetye. Bakimbi befundanga masengo  a banyema mwa kupungila bilama-mitwe bikomo; babandaulanga misaka ya nji ivwananga bininge mwa kulumbulwila bikolo bikwasha boba bakolelwa pa kwivwanija; basantaulanga masala a mapapa a bafwifwi na mulangwe wa kulumbulula maamviyo enda mu bufyafya. Ino nansha muntu watompa namani, kabwanyapo kwiula ne pa nkote bupunga bwinebwine budi mu bupangi. Ivwana kinena dibuku Biomimicry—Innovation Inspired by Nature, amba: “Bintu byūmi biloñanga byonso byotusaka kulonga, ino pampikwa kupwa esanshi, pambulwa kwela busala pa umbuo, nansha konakanya būmi bwabyo bwa kumeso.” Bine, tuno shato to tunangu!

10. Mwanda waka kekidipo na buluji kupela amba Mulongi Mukatakata kadi’kopo? Leta kimfwa.

¹⁰ Konso koela meso mūlu, ne ponso pobandila bupangi pano panshi, ukamona bukamoni bulombola amba Umpangi udi’ko. (Yelemia 10:12) Tufwaninwe kwitabija na mutyima umo mawi a bipangwa bya mūlu binena’mba: “Yō! abe ufwaninwe, Yehova wetu, Leza wetu, kupebwa ntumbo, ne buleme ne bukomo; mwanda wapangile bintu byonsololo.” (Kusokwelwa 4:11) Ino befundi bavule ba sianse i batunye kumona buno bukamoni na ‘meso abo a mutyima,’ nansha byobatendela bupunga bwa bintu byobamona na meso a ngitu. (Efisesa 1:18) Tukokeja kuleta kino kimfwa: Kutendela buya ne bupunga bwa bupangi koku kadi upela amba Mulongi Mukatakata i kutupu’ye kekudipo na buluji pamo’nka na kutendela kifwatulo kilumbuluke koku kadi upela amba i kutupu muntu walamwine kisandi kyadi tō ke kifwatulo kiyampe. O mwanda mwine boba bapela kwitabija mudi Leza kebadipo ne “mwa kwikañenya mwine”!

“Batulombwe Bampofu” Abalubija Bavule

11, 12. Lufundijo lwa kitungo lwimanine pa milangwe’ka, ne i kika kilombola amba luno lufundijo kelutumbijangapo Leza?

¹¹ Batōtyi bavule betabije ne mutyima umo amba mutōtelo wabo utumbijanga Leza ntumbo. (Loma 10:2, 3) Ino na bubine mutōtelo kyo kintu kikwabo kikatampe kikankaja midiyo ne midiyo ya bantu kutumbija Leza ntumbo. Namani? Tutalei’tu bidi miswelo ibidi.

¹² Dibajinji, bipwilo i bikupwile pafula ntumbo ya Leza pa kufundija mfundijo ya bubela. Tala kimfwa lufundijo lwa amba byonso i bitungilwe kitungo. Luno lufundijo lwimanine pa mulangwe wa kunena amba Leza byayukile bya kumeso, nanshi uyukile kala bikafikila kintu ne kintu. Lufundijo lwa kitungo luleta mulangwe wa amba Leza wāpwile tamba kalā kutunga—biyampe ne bibi bine—bikalongeka mu mafuku āya kumeso mu būmi bwa muntu ne muntu. Kukwatañana na luno lufundijo, masusu ne bibi bilongeka mu ino ntanda ya dyalelo bitwikwanga Leza. Bine, Leza katumbikwangapo pa kutwikwa matope a bitupu, ao afwaninwe kutopekwa Satana, Kinkwa nandi, utelwa na Bible bu ‘mulopwe wa ntanda’!—Yoano 14:30; 1 Yoano 5:19.

13. I kika kinenenwa amba i kya bulembakane kulanga amba Leza kaludikangapo bukomo bwandi bwa kuyuka bya kumeso? Leta kimfwa.

¹³ Lufundijo lwa kitungo i lufundijo keludipo mu Bisonekwa luvubila Leza bintu bya bubela. Lwelanga bantu mu kavudi babulwa kuyuka byabwanya kulonga ne bine byalonga. Eyo, Leza ukokeja kuyuka bikalongeka kumeso, mo munenena Bible. (Isaya 46:9, 10) Ino ke kyendele’mopo kulanga amba kabwanyapo kuludika bukomo bwandi bwa kuyuka bya kumeso nansha amba ye aye ulonga byonso bilongeka. Tulete kimfwa: Langa shi udi na bukomo ne lupaka mu ngitu. Lelo ukekala utekuna’tu kintu kyonso kilēma kyomona? Mhm! Ne bukomo bwa kuyuka bya kumeso budi na Leza nabo mo monka, kebumutononapo ayuke nansha kutungila kintu kyo-kyonso kitungo. Utoñanga ne kusañuna kintu kyasaka kubadikila kuyuka. * Na bubine, mfundijo ya bubela, kimfwa lufundijo lwa kitungo, keitumbijangapo Leza ntumbo.

14. Le bipwilo bifutulwijanga Leza namani?

¹⁴ Muswelo wa bubidi bipwilo obifutulwija Leza i na mwiendelejo wa balondi babyo. Bene Kidishitu banenwe kulonda bufundiji bwa Yesu. Kimfwa, Yesu wāfundije balondi bandi bekale ‘kwiswa abo bene na bene’ ne kuleka ‘kwikuja  mu bya ntanda.’ (Yoano 15:12; 17:14-16) Le bendeji ba Bipwilo bya Kine Kidishitu bebiloñanga? Le balondanga buno bufundiji?

15. (a) Le i bika biloñanga bendeji ba bipwilo mu mavita a mizo? (b) Mwiendelejo wa bendeji ubafikija bantu bavule ku bika?

¹⁵ Ivwana biloñanga bendeji ba bipwilo mu mavita. Bashinsakanyanga, batala kilomo-nyeka, nansha kutangidila mavita mavule a mizo. Beselanga bibumbo bikalwa ne kubingija kwipaya kobepaya bantu. Kyetushadila’ko i kwiipangula’mba, ‘Le bendeji bano bāyukile amba bendeji ba bipwilo bya mutamba mukwabo nabo baloñanga enka mobalongela abo?’ (Tala kapango “Le Leza Udi ku Mutamba wa Bāni?”) Bendeji ba bipwilo kebatumbijangapo Leza kitatyi kyobeombela kyadi mavita amwanga mashi. Kadi kebamutumbijangapo pobanena amba misoñanya ya mu Bible i mityelewe ne pobatala busekese bwa miswelo yonso kilomo-nyeka. Bine betuvuluja boba bendeji ba bipwilo batelelwe na Yesu bu “bakulonga bubi” ne bu “batulombwe bampofu”! (Mateo 7:15-23; 15:14) Mwiendelejo wa bendeji ba bipwilo ubatalaja buswe bwa bavule bobadi baswele Leza.—Mateo 24:12.

I Bāni na Bubine Batumbija Leza Ntumbo?

16. Pa kulondolola kipangujo kya kuyuka i bāni na bubine batumbija Leza, mwanda waka i biyampe tunyemene ku Bible?

¹⁶ Shi bantu ba majina ne bantumbo ba mu ino ntanda abatunya tunyē kutumbija Leza, le i bāni bamutumbija na bubine? Pa kulondolola kino kipangujo, tunyemenei ku Bible. Na bubine, Leza ye udi na mbila ya kulombola muswelo wasaka bamutumbije, ne i mutūle’ko misoñanya mu Bible, Kinenwa kyandi. (Isaya 42:8) Tubandaulei miswelo isatu ya kutumbija Leza, ne kwiipangula kyaba kyonso i bāni na bubine bamutumbija dyalelo.

17. Yehova wālombwele aye mwine namani amba kutumbija dijina dyandi i kipindi kya mvubu mu kiswa-mutyima kyandi, ne dyalelo i bāni batendela’dyo ntanda yonso?

¹⁷ Dibajinji, tukokeja kutumbija Leza na kutendela dijina dyandi. Kintu kilombola amba kino i kintu kya mvubu mu kiswa-mutyima kya Leza i kimweke mu byānene Yehova mwine kudi Yesu. Mafuku matyetye kumeso kwa kufwa, Yesu wālombele amba: “Abe Tata, tumbija dijina dyobe ntumbo.” Penepa diwi dyālondolola amba: “Kutumbija napu kwiditumbija, ne pano pene nkeditumbijanga dikwabo.” (Yoano 12:28) Uno wānene ke ungipo, i Yehova. Mu ano malondololo, tumona patōka amba dijina dyandi didi na mvubu ku meso andi. Penepo i bāni dyalelo dino batumbija Yehova na kuyukanya dijina dyandi ne kwiditendela ntanda yonso? Mwene i Batumoni ba Yehova, bamutendela mu matanda 235 ne kupita!—Mitōto 86:11, 12.

18. Tukayuka namani boba batōta Leza na “bubinebine,” ne i kisumpi’ka kifundija bubinebine bwa mu Bible pano ke myaka katwa ne musubu?

¹⁸ Dya bubidi, tukokeja kutumbija Leza na kufundija bubinebine bwa myanda imutala. Yesu wānene amba batōtyi ba bine “bafwaninwe kutōta [Leza] na . . . bubinebine.” (Yoano 4:24, New World Translation) Le tukayuka namani boba batōta Leza na “bubinebine”? Bafwaninwe kupela mfundijo keikwatañene na Bible ne ifutulwija  Leza ne kiswa-mutyima kyandi. Ino bafwaninwe kufundija enka bubinebine bwa mu Kinenwa kya Leza, kubadila’mo ne buno, amba: Yehova ye Leza Mwine Mukatakata Mwine, ne ntumbo ya kino kitenta i yandi kasukwa (Mitōto 83:18); Yesu i Mwanā Leza kadi ye Mulopwe Meshiasa utongelwe (1 Kodinda 15:27, 28); Bulopwe bwa Leza bukatumbija dijina dya Yehova ne kufikidija mpango yandi itala ntanda ne bantu (Mateo 6:9, 10); ne amba myanda miyampe ya buno Bulopwe ifwaninwe kusapulwa ntanda yonso. (Mateo 24:14) Pano kepadi myaka katwa ne musubu, kudi kisumpi kimo kete kifundija na kikōkeji buno bubinebine bwa bulēme—ke Batumoni ba Yehova kadi!

19, 20. (a) Mwanda waka mwiendelejo mulumbuluke wa bene Kidishitu utumbijanga Leza? (b) I bipangujo’ka bikokeja kwitukwasha tujiule dyalelo boba batumbija Leza na mwiendelejo wabo mulumbuluke?

¹⁹ Dya busatu, tukokeja kutumbija Leza na kulonda misoñanya yandi mu būmi bwetu. Mutumibwa Petelo wāsonekele amba: “Mwikadilo wenu wikale wakufwaninwa umbukata mwa baJentaila; amba, monka mo bemunenena pamo bwa balonga bibi, ino pa mingilo yenu milumbuluke yo bamona batumbije Leza mu dyodya difuku dyakupempulwa.” (1 Petelo 2:12) Mwiendelejo wa mwine Kidishitu ulombolanga mwikadile lwitabijo lwandi. Boba batala pobakwatañanya’byo—ko kunena amba pobamona amba mwiendelejo mulumbuluke wa mwine Kidishitu ushilukanga ku lwitabijo lwandi—i kutumbija kobatumbija Leza ntumbo.

²⁰ Lelo i bāni dyalelo batumbija Leza na mwiendelejo wabo mulumbuluke? Tutale, le i kisumpi’ka kya bene Leza batendelwanga na imbikalo mivule mwanda i bantu ba ndoe, balamine bijila ne bafuta musonko onso ne katye? (Loma 13:1, 3, 6, 7) Le i bantu’ka bayukene ntanda yonso bu badi umbumo na batōtyi nabo—pampikwa kubanga misaka, mizo, nansha tubila? (Mitōto 133:1; Bilongwa 10:34, 35) Lelo i kisumpi’ka kya bantu bayukene konso konso pangala pa mwingilo wabo wa kufundija Bible ukankamika kulama bijila, kukutyila bisaka umbumo, ne kulonda misoñanya ya mu Bible? Kudi enka kisumpi kimo kete kidi na mwiendelejo muyampe mumwekelele mu bino bintu ne mu bikwabo’po—ke Batumoni ba Yehova kadi!

Lelo Nobe Utumbijanga Leza?

21. Mwanda waka tufwaninwe kwibandaula shi netu tutumbijanga Yehova ntumbo?

²¹ Umo ne umo ufwaninwe kwiipangula’mba, ‘Lelo nami ntumbijanga Yehova?’ Ke-pantu Mitōto 148 ulombola amba bipangwa bivule bitumbijanga Leza. Bamwikeulu, diulu dimweka na meso, ntanda ne banyema badi’po—byonso bino bitendelanga Yehova. (Vese 1-10) Bine i kya bulanda mpata mwanda bantu bavule dyalelo kebamutendelangapo! Ino shi abe wikele na būmi buletela Leza ntumbo, nabya wilungile na bupangi butendela Yehova mitendelo. (Vese 11-13) Kekudipo kadi muswelo upityile uno wa kwingidija būmi bobe.

22. Shi utumbijanga Yehova ntumbo, nabya wi mweselwe namani, ne ufwaninwe kusumininwa kulonga bika?

²² Shi utumbija Yehova, nabya kubudilwepo kweselwa madyese mu miswelo mivule. Ponso polombola lwitabijo mu kitapwa kya kikūlwa ya Kidishitu, wiluñanga na Leza ne kupwana kipwano kya ndoe kadi kiloe na Shobe wa mūlu. (Loma 5:10) Ponso pojingulula buluji bwa kupela Leza ntumbo, ukekala na kikulupiji ne mutyima wa kufwija’ko. (Yelemia 31:12) Kupwa, ukamona kukwasha bakwenu nabo bekale na būmi bwa nsangaji, budi na kitungo, kadi nobe ukamwena’mo nsangaji mikatampe. (Bilongwa 20:35) Shi ke pano, tukusakila nobe ubadilwe mu boba basumininwe bya binebine kutumbija Leza ntumbo—dyalelo ne nyeke ne nyekeke!

[Kunshi kwa dyani]

Le Ukivulukile?

• I kika kinenenwa amba befundi ba sianse mu kikonge kebakwashangapo bantu batumbije Leza?

• Bipwilo i bikankaje bantu kutumbija Leza ntumbo mu miswelo’ka ibidi?

• Le tukokeja kutumbija Leza mu miswelo’ka?

• Mwanda waka i biyampe wibandaule shi abe utumbijanga Yehova ntumbo?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kapango pa paje 26]

“Le Leza Udi ku Mutamba wa Bāni?”

Mukelenge umo wālwile divita mu Basola ba lwa Mūlu ba Alemanye mu Divita II dya Ntanda, kupwa wāikala Kamoni wa Yehova; uvuluka’mba:

“Kintu kyādi kimvutakanya ñeni mu myaka ya mavita’ya . . . i kumona bendeji ba bipwilo byonso bya majina—bene Katolika, Baliteriene, ne ba mu kipwilo kya episkopale ne ba bipwilo bikwabo—besela maamviyo a bulwi ne bibumbo byao kumeso kwa abo kukalakasha bidyanga bya lufu byobaselele na maamviyo. Divule nādi nanga’mba, ‘Le Leza udi ku mutamba wa bāni?’

“Basola ba Alemanye bādi bavwala mikaba idi na byuma bilembe’po amba Gott mit uns (Leza udi netu). Ino nādi neipangula’mba, ‘Mwanda waka Leza kekala’po na basola ba owa mutamba ba mu kipwilo kimo kyonka nabo balomba enka kudi uno Leza umo?’”