Muludiki Mufwaninwe Dyalelo I Ani?

Mu 1940, kwādi kusakibwa muludiki mu Kitango kya Beletanye. David Lloyd George wa myaka 77, wāfikije Beletanye ku kushinda pa Divita I dya Ntanda, wādi uteja mīsambo, kadi byaādi ke mulāle myaka mivule mu politike, wādi ubwanya kujingulula senene mingilo ya bendeji. Mu dishikulu dyandi ku Njibo ya Bonso mu mafuku 8 Kweji 5, wānene’mo amba: “Muzo witeakanyanga kwisuminwa bivule shi udi na bendeji, shi Umbikalo ulombola patōka bitungo byao, ne shi bantu bakulupile amba boba bendeja baloñanga buninge bwabo bonso.”

BINENWA bya Lloyd George bilombola patōka amba bantu basakanga bendeji babo bekale bafwaninwe, balonga buninge bwa binebine mwanda wa bintu byendeke biyampe. Muntu umo wadi ulonga kampanye ka vote wanene’kyo mu uno muswelo: “Kitatyi kivota bantu mwendeji, bavotanga yewa obakulupile amba ye ukendeja būmi bwabo, myaka yabo ya kumeso, ne babo bana.” Kulama kikulupiji kya uno muswelo i mwingilo mupite’byo bukata. Mwanda waka?

Mwanda ntanda yetu iyudile makambakano makomo kupwija. Kimfwa, i muludiki’ka wa tunangu ne bukomo ukokeja kupwija lonso bupolapola ne mavita? I ani mu baludiki ba dyalelo udi na lupeto ne lusa lwa kupa muntu ne muntu bidibwa, mema mayampe, ne bundapi? I ani udi na buyuki ubwanya kukinga ne kulongolola bifuko bitujokolokele? Le kudi udi na bwino ne lupusa lwa kupa bantu bonsololo būmi bwa nsangaji, bwa endaenda?

Bantu Kebabwanyapo

Eyo, kudi shako baludiki bamo balongele’ko bidi bintu bya kutendelwa. Inoko, bakokeja kwendeja bintu senene mu myaka makumi abala-anga—ino le ulonda’po’wa nandi? Muludiki umo mufwaninwe wāikele’ko, Mulopwe Solomone wa mu Isalela wa kala, wālangulukile pa kino kipangujo. Wāfula ku kunena’mba: “Penepo eyo, ami nashikwa mwingilo wami onso o naingile munshi mwa dyuba: pa kumona’mba: bisaka kushala kudi muntu ukanonda. Ino lelo i ani uyukile amba ukekala muntu wañeni, nansha amba: ukekala kivila, i ani, a? Inoko nanshi aye ukekalanga bu-mfumwandya mingilo yami yonso yo naingile, mingilo yonso ya ñeni yo nādi nayo muno munshi  mwa dyuba; kine kino’ki nakyo i kyabitupu.”—Musapudi 2:18, 19.

Solomone kādipo uyukile shi mpyana wandi ukendelela na kulonga mingilo miyampe’ya, nansha shi ukōna’yo yonso fututu. O mwanda wāmwene kwipyana ne kwipyanununa kwa balopwe bu “kyabitupu.” Mabible makwabo atela amba i “kupanga luvula,” nansha amba “kekidipo na kamweno.” Bwalamuni bukwabo bunena amba: “I kyambulwa buluji.”

Kyaba kimo, bantu bengidijanga bikandangobo pa kufundula mulopwe ku bukomo. Bendeji ba bwino ke bepaibwe kitatyi kyobengila mingilo yabo. Abraham Lincoln, mwendeji mulēmekibwe wa États-Unis wālombwele bemvwaniki bandi difuku dimo amba: “Natongwe mwanda wa kwingila mwingilo wa kamweno mu kitatyi kityetye, kadi ami uno, ku meso enu, ndi na lupusa lusa kupita panopano ponka.” Bine, mingilo yandi yādi mīpi. Nansha byaālongele bivule ne byaādi wabila kulongela bantu bikwabo, Mwendeji Lincoln wāludikile ntanda yandi mu myaka iná kete. Ku ngalwilo kwa mandá andi a bubidi, wāipaibwa na muntu wādi usaka kushinta buludiki.

Eyo, baludiki, nansha bekala bayampe namani, kebabwanyapo kwilamina būmi bwabo bwa kumeso. Le ulanga ufwaninwe kwibakulupila amba babwanya kukulamina bobe? Bible unena’mba: “Kemukakulupilapo bāna ba balopwe, nansha mwana muntu wampikwa bukwashi. Muya wandi wenda, walukila ku biloba byandi, mu dyodya difuku dimo dyonka mifwatakanyo yandi ībaoneka.” Bwalamuni bwa Bisonekwa Bitokele bwalamuna kipindi kya vese wa 4 amba: “Dine difuku dya mpango yabo ikoneka.”—Mitōto 146:3, 4.

Padi i bikomo kwitabija madingi etunena kuleka kukulupila baludiki ba ino ntanda. Inoko, Bible kanenepo amba bantu kebakekalapo nansha dimo na buludiki buyampe, bushimatyije. Ke-pantu Isaya 32:1 unena’mba: “Talapo bidi, mulopwe ukabikalanga mu boloke.” Yehova Leza, Umpangi wa muntu, i muteakanye’ko kala “mulopwe,” Muludiki ukaludika myanda yonso ya pano pa ntanda. Le aye  mwine i ani? Bupolofeto bwa mu Bible bumuyukanya.

Muludiki Mufwaninwe Binebine

Myaka tununu tubidi kunyuma, mwikeulu wālombwele mwana-mukaji Muyuda utelwa dya bu Madia amba: “Talapo, byōkēmitapo mwana munda, ukabutulapo mwana, mwana-mulume, ino ukamwinika dijina dya bu-Yesu. Aye nanshi ukēkalanga mukatampe, ukatelwa dya bu-Mwana Wamūlumwine, ne Yehova Leza ukamupako kipōna kya shandi Davida kadi. Ebiya ukabikadila mu njibo ya Yakoba nyeke, kadi bwandi bulopwe bukabulwa mfulo.” (Luka 1:31-33) Bine, Yesu wa Nazala ye Mulopwe utelelwe mu bupolofeto bwa mu Bible.

Divule bifwatulo bya bipwilo bilombolanga Yesu bu mwana wa lukeke, bu muntu munyane ne mukōke, pakwabo bu muntu wisusula umbūmi mu byonso. Bino bifwatulo kebiletangapo kikulupiji amba ye aye Muludiki. Inoko Yesu Kidishitu utelelwe mu Bible, wātamine ke mwana-mulume mukomo, mupose, mupyasakane ne ukwata mpangiko. Wādi kadi na ngikadilo mikwabo ilombola amba i muludiki mufwaninwe. (Luka 2:52) Tala myanda ilonda’ko ibala-inga moilombwela bumuntu bwandi bwa kutendelwa.

Yesu wālamine bululame bubwaninine. Wādi moloke, wambulwa budimbidimbi, bino byāmulengeje atuluje balwana nandi pa kitango kya bantu amba letai kya kunjingulula nakyo. Ino bākomenwa kumujingulula. (Yoano 8:46) Bufundiji bwandi bwampikwa buzazangi bwātengele mityima ya bantu bavule bāikala ke balondi bandi.—Yoano 7:46; 8:28-30; 12:19.

Yesu wādi mwipāne aye yense kudi Leza. Wādi musumininwe kuvuija mwingilo wāmupele Leza, kadi i kutupu walwana—muntu nansha demona—wābwenye kumukankaja. Kutamba kobādi bamutamba bya bupolapola kekwādipo kumuzakaja. (Luka 4:28-30) Bukōke ne nzala kebyāmupungijepo. (Yoano 4:5-16, 31-34) Nansha balunda nandi byobāmunyemene, kālekelepo kufikidija kitungo kyandi.—Mateo 26:55, 56; Yoano 18:3-9.

Yesu wādi utele bantu mutyima bya binebine. Wādishishe banzala. (Yoano 6:10, 11) Wāsenga bajondwa mityima. (Luka 7:11-15) Wākomeja bampofu, babitwi, ne babela. (Mateo 12:22; Luka 8:43-48; Yoano 9:1-6) Wākankamika batumibwa bandi bankanka mu mingilo. (Yoano, shapita 13-17) Wēlombola bu “mukumbi muyampe” utele mikōko yandi mutyima.—Yoano 10:11-14.

Yesu wādi na mutyima wa kwingila. Wāoije batumibwa bandi ku maulu mwanda wa kwibafundija bufundiji bwa mvubu. (Yoano 13:4-15) Maulu andi bidi ādi atōkana luvumbi paādi wenda usapula myanda miyampe mu mashinda a lumvututu a mu Isalela. (Luka 8:1) Nansha paādi usaka kukōkolokwa kwa “bunka,” kādipo wilwa kwitaba bibumbo byādi bikimba kufundila’ko bivule. (Mako 6:30-34) Na bubine, wāshidile bene Kidishitu bonso kimfwa kya kwingila na kininga.—1 Yoano 2:6.

Yesu wāfudije mwingilo wandi ne kufunduka wāfunduka pano panshi. Yehova Leza wāmupala mpalo pangala pa kikōkeji kyandi, wāmupa bulopwe ne būmi bwa kubulwa kufwa dikwabo momwa mūlu. Bible unenena padi Yesu musanguke amba: “Kidishitu byāsangulwa ku lufu aye kakikamonepo lufu dikwabo, mhm, nanshi lufu pano kelukidipo ne po lumumunine bumfumwandi, ehe.” (Loma 6:9) Nobe ukokeja kukulupila amba ye Muludiki wa bantu mulumbuluke kupita bonso. Na bubine, Kidishitu Yesu pasa kukwata myanda ya ntanda makasa abidi, kebikalombepo kadi kubikika muntu mukwabo, nansha kukimba kushinta buludiki. Kakepaibwapo aye mu mwingilo wandi, kadi byakalonga kebikonakanibwapo nansha kusalwa na mpingakani wambulwa bwino. Ino i bintu’ka bya kamweno byakalongela bantu?

Bikalonga Uno Mulopwe Mupya

Mitōto 72 itulombola myanda pala pala ya bupolofeto ilombola bikalonga uno Mulopwe mubwaninine ne wambulwa kufwa. Mu vese wa 7 ne wa 8, tutanga’mba: “Mu mafuku andi boloke bakamonanga katōkwe, ne bungibungi bwa ndoe, poso kweji akajimankane. Ukabikalanga bulopwe kushilwila ku dijiba kutūla ne  ku dijiba dikwabo, kadi ne ku munonga ku mfulo ya panopanshi.” Mu bubikadi bwandi bwa kamweno, bekadi ba ntanda bakekalanga na mutyima-ntenke wa nyeke ne wa lonso. Ukonakanya bya bulwi byonso bidi’ko dyalelo ne kufundula mu mutyima wa muntu milangwe ya kusaka bulwi. Boba batamba bakwabo dyalelo pamo bwa bantambo ba kuzonza mwita ne pamo bwa bampumpi ba nzala bakashinta lonso mwikadilo wabo. (Isaya 11:1-9) Bine ndoe ikekala ya ntanda ne miseke.

Mitōto 72 ibweja’ko mu vese wa 12 kutūla ku wa 14 amba: “Aye ukanyongolola mupando pa kwita; ne balanda ba kubulwa wakwibakwasha. Ukebafwila lusa balanda ne badi makasa, kadi ne myuya ya badi makasa ukeīpandijanga. Ukakūla muya wabo ku bongojani ne bikungulu bya bulobo; kadi mashi abo akēkalanga maleme mu meso andi.” Balanda, boba badi makasa, ne basusulwa bakabadilwa mu kisaka kya bantu ba nsangaji, bekute umbumo mu buludiki bwa Mulopwe Yesu Kidishitu. Nsangaji yo ikekala ke būmi bwabo, ke byasopo ne kukunguka, mhm.—Isaya 35:10.

Vese wa 16 ulaya’mba: “Kukēkalanga bungibungi bwa mebele panopantanda peulu pa ngulu.” Dyalelo nzala isusulanga bantu netu bavule pano pa ntanda. Bantu ba politike ne ba lwiso kebabanyangapo bidibwa ku bonso senene, o mwanda bavule bene, nakampata bana, bafwanga nzala. Ino mu buludiki bwa Yesu Kidishitu mukekala mutupu ano makambakano. Ntanda ikeselwa ne kuleta mwangulo muyampe wa bidibwa bitobala. Bonsololo bakadya ne kwikuta.

Le usaka nobe kukeselwa ano madyese atamba ku buludiki bulumbuluke? Shi usaka, nankyo wifunde kuyuka Muludiki usa kukwata makasa abidi myanda ya pano pa ntanda ponsololo. Batumoni ba Yehova bakasangela kukukwasha umuyuke. Bine, kukafitwapo nansha dimo, mwanda Yehova Leza aye mwine unena pangala pa wandi Mwana amba: “Ami nabikika mulopwe wami pa lūlu lwami lukola lwa Ziona.”—Mitōto 2:6.

[Kapango pa paje 5]

NA PANO KALA LUPUSA NE KOLWAYA

Divule, mulopwe wisumbidilanga bulēme ne bukwashi bwa babikalwa bandi shi wibashikatyije’ko bidi mu ndoe ne mutyima-ntenke. Ino shi bantu kebakimukulupilepo pa mwanda wa buluji kamukaya, nankyo muntu mukwabo ukokeja kumupingakena pa lupona na mu kukopa kwa diso. Ivwana bimfwa bimobimo bilengejanga balopwe bajimije bukidi bonka lupusa ne kolwaya jimejime.

Kukoma kwa būmi. Dya ku mfulo kwa myaka ya katwa ka 18, bene Franse bavule bāfikile ku kwikala na būmi bwa kufuta’nka bitanshi inoko bidibwa bityetye. Ino ngikadilo yāfikija ku Kufwila Kwalamuna Mushikatyilo kwa bene Franse, kwāipaije Mulopwe Louis XVI pa kipingo kya mutyi mu mwaka wa 1793.

Divita. Divita I dya Ntanda dyāfudije buludiki bwa balopwe bambikavu bavule ba lupusa lukatampe mu mānga. Kimfwa, mu 1917 divita dyāletele nzala mu kibundi kya St. Pétersbourg, mu Rusi, kino kyātwala ku Kufwila Kwalamuna Mushikatyilo kwa mu Kweji wa Bubidi. Kuno kutomboka kwāfundula Czar Nicholas II pa lupona ne kutūla’ko buludiki bwa Kikoministe. Mu Kweji 11, 1918, Alemanye wālomba ndoe, boba Bapwani bādi bēkūkile bāpela kuleka kulwa kufika’nka ne byāshintyilwe buludiki bwandi. Mfulo mfulō, Wilhelm II (Ngiyome II), Mulopwe Mbikavu, wānyemena mu Pays-Bas.

Kusaka imbikalo ya miswelo mikwabo. Mu mwaka wa 1989, kwāfundwilwe Kidimbo kya Kilonda (rideau de fer). Muludikilo wādi umweka bu mukomo pamo bwa dibwe wēladile mwanda babikalwa bāpelele Kikoministe, batūla’ko maludiki a miswelo mikwabo.

[Bifwatulo pa paje7]

Yesu wādishishe ba nzala, wābelula babela, ne kushila bene Kidishitu bonsololo kimfwa kiyampe

[Kutambile Kifwatulo pa paje 4]

Lloyd George: Photo by Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images