Paladisa—Le Ukulupile’yo?
Paladisa—Le Ukulupile’yo?
“Ngyūkile muntu wa mudi Kidishitu, . . . watekunwa monka mu Paladisa.”—2 KODINDA 12:2-4.
1. I milao’ka ya mu Bible isangajanga bavule?
PALADISA. Lelo ubavuluka moweivwanine dibajinji powatelekele mulao wa Leza wa kuleta paladisa pano pa ntanda? Padi ye uno ubavuluka mowafundile amba ‘meso a bampofu akapūtulwa, matwi a babitwi akajikuka, muntanda mutuputupu’ mukapa bipa biyampe bivulevule. Wamwene namani bupolofeto bwa mpumpi kwikala ne kana ka mukōko pamo, nansha kana ka mbuji na ngé? Mwene wasangele pa kutanga amba baswe bobe bafwile bakajokela monka ku būmi ne kwikala kadi dikwabo mu Paladisa?—Isaya 11:6; 35:5, 6; Yoano 5:28, 29.
2, 3. (a) I kika kinenwa amba lukulupilo lobe lwa mu Bible ludi na kyalwilo? (b) I kyalwilo’ka kikwabo kimanine’po lukulupilo lwetu?
2 Lukulupilo lobe ludi na kyalwilo. Bine, udi na bubinga bokulupidile mu milao ya Paladisa. Kimfwa, ukulupile bino binenwa byānene Yesu kudi nonga-bibi wādi ukobekelwe ku mutyi amba: “Ukēkalanga nami mu Paladisa.” (Luka 23:43) Kadi ukulupile mulao unena’mba: “Tutengele madiulu mapya, ne ntanda īngi mipya mo mwikalanga boloke.” Ne kadi witabije mulao ulaile Leza amba ukapampula impolo mu meso etu; ne lufu kelukekala’kopo dikwabo; nansha njia, nansha kudila, nansha misongo mine mpika. Bine, paladisa ya pano pa ntanda ikekala’ko dikwabo!—2 Petelo 3:13; Kusokwelwa 21:4.
3 Ino kyalwilo kikwabo kikulupija bene Kidishitu mu ino Paladisa i kyokya kyobadi’mo dyalelo kujokoloka ntanda yonso. Lelo i kika? Leza i mulete’ko paladisa ya ku mushipiditu ne i mutweje’mo kala bantu bandi. Padi kishima “paladisa ya ku mushipiditu” kimweka bu kintu kya kulangidija bitupu, kikomo kwivwanija, inoko ino paladisa yālailwe, ne pano idi’ko bya binebine.
Kimonwa kya Paladisa
4. I kimonwa’ka kitelelwe mu 2 Kodinda 12:2-4, ne mobimwekela i ani wāmwene’kyo?
4 Pa kino, tala byāsonekele mutumibwa Polo, amba: “Ngyūkile muntu wa mudi Kidishitu, . . . aye wadi’nka namino watekunwa ne monka mūlu mwa busatu. Kadi ndyūkile muntu udi’nka namino (shi wadi mu ngitu, nkiyūka; shi wadi mufundukemo, nkiyūka; Leza mwine uyūkile), watekunwa monka mu Paladisa, ino waivwene mīsambo ya kubulwa ne mwakupityilamo, īdi kijila muntu kwisamba’yo.” (2 Kodinda 12:2-4) Bino binenwa bilonda’tu mavese ādi abingija’mo Polo butumibwa bwandi. Kadi, Bible katelelepo muntu mukwabo wāselelwe mūlu mwa busatu, poso’nka Polo ye witulombola’kyo. Nanshi mobimwekela, i aye mwine wāmwene kino kimonwa. Le Polo wātwelele mu “paladisa” yepi imo paāmwene kino kimonwa kyāmupele Yehova?—2 Kodinda 11:5, 23-31.
5. Le Polo kāmwenepo bika, ne “paladisa” yaāmwene yādi ya muswelo’ka?
5 Myanda idi kungala ne kunshi ilombola amba “mūlu mwa busatu” ke momupo mutumbuka byoni, nansha mu lwelele mudi ñenyenye, nansha mu imbuo mikwabo ya diulu, na mulangila befundi ba bupunga bwa imbuo, ehe. Bible wingidijanga divule kibalwa isatu mwanda wa kutyityija, kukoma, nansha kukomeneja mwanda. (Musapudi 4:12; Isaya 6:3; Mateo 26:34, 75; Kusokwelwa 4:8) Nanshi byobya byāmwene Polo mu kimonwa byādi bintu bizunzulwe, bya nkuo. Ko kunena’mba i bya ku mushipiditu.
6. I nsekununi’ka ya mu mānga itupa bujinguludi pa byāmwene Polo?
6 Bupolofeto bwābadikile bwitupa’po bujinguludi. Leza wālekele bene Babiloni bonakanye Yuda ne Yelusalema, mwanda bantu bandi ba kala kebāmukōkelepo. Ku mfulo, bonakani bwānana mu 607 K.K.K., mungya mbadilo ya bitatyi ya mu Bible. Bupolofeto bwālaile amba ntanda ikashala masala myaka 70 mituntulu; ebiya Leza ukajokeja Bayuda ba kwisāsa mwanda wa baluje dipya mutōtelo wa bine. Ne kino kyāfikidile mu mwaka wa 537 K.K.K. ne kuya kumeso. (Kupituluka 28:15, 62-68; 2 Balopwe 21:10-15; 24:12-16; 25:1-4; Yelemia 29:10-14) Lelo ntanda ayo mine nayo? Mu myaka 70 yonso’ya, ntanda yāmenene mityi ne kūma mulanga, kadi kyādi ke kīkalo kya mizeu. (Yelemia 4:26; 10:22) Ino kwādi mulao umo unena’mba: “Yehova wasenge Ziona; wasenge masala andi onso, kabidi walongeja muntanda mutuputupu mwandi pamo’nka bwa Edena, ne ntanda ya mpikwa bumeni pamo’nka bwa budimi bwa [nansha “Paladisa ya,” Septante] Yehova.”—Isaya 51:3.
7. I bika byādi bya kulongeka pa kupwa kwa myaka 70 ya masala?
7 Bino byonso byāfikidile myaka 70 pa kupita’po. Yehova wāesele ne ngikadilo yāshinta ke miyampe shē. Langa’po mobyāikadile: “Muntanda mutuputupu ne panshi pōmu bikasangala, ne ntanda yampikwa bumeni ikasepelela ne kutōya buluba pamo bwa diluba diyampe. Kikatōya buluba bwa ntanda ne ntanda, kikasepelela ne tusepo ne kwimba; . . . Ponkapo usunkuta ukatumbuka’nka bwa kasha kalume, ne ludimi lwa kamama lukembanga; mwanda muntanda mutuputupu mema akalondomoka, ne tuminonga tudi mu ntanda yampikwa bumeni. Ebiya musenga weñenya ukālamuka ke kyumbu kya mema, ne nshi myumu ke nsulo ya mema; ino kikalo kya mizeu ko yādi ilāla kukekala biyombo ne mabungu ne mbuba.”—Isaya 35:1-7.
Bantu Bajokejibwe Kadi Bālamunwe
8. Tuyukile namani amba Isaya shapita 35 wisambilanga mpata pa bantu?
8 Kuno kwādi kwalamuka kukatampe kashā! Masala āikala ke paladisa. Ino kino kintu pamo ne bupolofeto bukwabo bukulupilwa bilombola amba ne bantu nabo bādi ba kushinta, monka mwāshintyile masala ke ntanda ipa bipa. Mwanda waka tunena namino? Mwanda Isaya wēsambile pa “bakūlwe ba Yehova” amba baketola mu ntanda yabo “ne tusepo” kadi amba bakamona “nsangaji ne tusepo.” (Isaya 35:10) Kino kekisambilapo pa nshi idimwa’i, ino i pa bantu. Kadi, Isaya wālaile monka pangala pa bantu bajokejibwe mu Ziona amba: “Batēlwe bu-mityi ya boloke, kikunwa kya Leza . . . Monka mo imenejeja nshi bumeni bwayo, . . . e monka ne Mfumwetu Leza mwakameneneja boloke ne mitendelo kumeso a mizo yonso.” Kadi Isaya wānenene pa bantu ba Leza amba: “Yehova ukekala kilongoji kyobe nyeke, . . . ne kukomeja bikupa byobe; ino ukekala’nka bwa budimi bukuswe mema.” (Isaya 58:11; 61:3, 11; Yelemia 31:10-12) Bine, monka mwādi mwa kulumbulukila ngikadilo ya ntanda, mo monka mwādi mwa kwalamukila ne Bayuda bajokejibwe bene.
9. “Paladisa” yāmwene Polo i paladisa’ka, ne yāikele’ko tamba kitatyi’ka?
9 Kino kimfwa kya mu mānga kitukwasha twivwanije byāmwene Polo mu kimonwa. Byādi bitala pa kipwilo kya bwine Kidishitu, kyaātelele bu “budimi bwa Leza” bwādi bufwaninwe kupa bipa bivule. (1 Kodinda 3:9) Lelo kino kimonwa kyadi kya kufikidila kitatyi’ka le? Polo wātelele byaāmwene’bya amba i “bisokolwa,” nansha bintu bya kumeso. Wādi bidi uyukile amba shi aye wafu, kukalanguka bupondo bukatampe mpata. (2 Kodinda 12:1; Bilongwa 20:29, 30; 2 Tesalonika 2:3, 7) Shako, bene Kidishitu ba bine bādi ba kutādilwa na batupondo ne kumweka bu abanekenibwa, ne kebādipo kadi ba kudingakanibwa pamo na budimi bulumbuluke. Ino mwenda myaka, mutōtelo wa bine wadi wa kuzunzulwa monka. Bantu ba Leza badi ba kujokejibwa monka amba ‘boloke batēme tē enka bwa dyuba mu bulopwe bwa Shabo.’ (Mateo 13:24-30, 36-43) Kino kyo kyālongekele myaka mityetye kupwa kwa Bulopwe bwa Leza kushimikwa mūlu. O mwanda myaka makumi pa kwenda ipunguluka, kyamweka patōka amba bantu ba Leza pano badi mu kyokya kyāmwene Polo mu kimonwa, ke paladisa ya ku mushipiditu kadi.
10, 11. I kika kyotunenena amba tudi mu paladisa ya ku mushipiditu nansha byotudi bampikwa kubwaninina?
10 Eyo, tuyukile amba umo ne umo umbukata mwetu i wampikwa kubwaninina, o mwanda ke kya kutulumukapo shi kyaba kimo kutamba myanda, monka moyādi itambila mu bene Kidishitu ba mu myaka ya ba Polo. (1 Kodinda 1:10-13; Fidipai 4:2, 3; 2 Tesalonika 3:6-14) Inoko, tala mwikadile paladisa ya ku mushipiditu yotudi’mo. Dingakanya’yo na ngikadilo mifwe yotwadi’mo kala, ukamona amba pano tubabelulwa ku mushipiditu. Kadi twādi bamufwa-nzala banyane tē, ino pano ketudi banune motudya twitomonya ku mushipiditu. Bine, bantu ba Leza kebakisusukangapo mu ntanda myumu tē ya ku mushipiditu, ino i betabijibwe na Leza ne kupungulwilwa madyese andi’nka bwa mvula. (Isaya 35:1, 7) Ketukidipo bampofu bafufukuta mu mfindi ya ku mushipiditu, ino tudi mu mwinya wa bwanapabo ne wa katōkwe ka kwitabijibwa na Leza. Dibajinji bavule bādi’nka bwa bajike matwi ku bupolofeto bwa mu Bible, ino pano bemvwananga byobya binena Bisonekwa. (Isaya 35:5) Kimfwa, midiyo ya Batumoni ba Yehova kujokoloka ntanda yonso ke befunde bupolofeto bwa Danyele, vese ne vese. Kupwa babandawile na mushike shapita ne shapita wa mukanda wa mu Bible wa Isaya. Mwene bino i bidibwa bya ku mushipiditu binune bitulombola amba tudi mu paladisa ya ku mushipiditu?
11 Langa kadi ne kushinta kwashintyile bantu ba mityima miyampe ba pi na pi ngikadilo yabo pa kulonga bukomo bwa kwivwanija ne kulonda Kinenwa kya Leza. Bine, i balonge buninge bwa kuvūla tuto twa bunyema tobadi nato. Padi nobe wi mushinte uno muswelo, bine, ne batutu ne bakaka obe ba ku mushipiditu nabo i bashinte muswelo umo onka. (Kolose 3:8-14) Pa kino, kitatyi kyonso kyowilunga na kipwilo kya Batumoni ba Yehova, yuka amba udi na bantu ba ndoe ne ba nsangaji. Shako, kebabwanininepo, ino kebabwanyapo kutelwa monka bu bantambo ba bukalabale nansha banyema ba budyani mhm. (Isaya 35:9) Lelo kino kipwano kya ndoe na bapwani nobe kilombola bika? Kilombola patōka amba tudi mu ngikadilo ya paladisa, ke mu paladisa ya ku mushipiditu kadi. Bine, paladisa yetu ya ku mushipiditu o munjiñininya wa paladisa ya pano pa ntanda yotukekala’mo shi tulame dikōkeji dyetu kudi Leza.
12, 13. I bika byotufwaninwe kulonga pa kwikala nyeke mu paladisa ya ku mushipiditu?
12 Ino kudi kintu kikwabo kyoketufwaninwepo kuvulaminwa. Leza wānene bene Isalela amba: “Po pa mwanda o mukalamina kyakanwa kyonso kyo nakusoñanya dyalelo dino’di, amba mwikale bakomo, ne kutwelamo, ne kutambula ntanda ya bu-kishi kyenu, ko mwabukila kutambula’yo bu-kishi kyenu.” (Kupituluka 11:8) Mu bene Levi 20:22, 24 namo i mutelwe ino ntanda amba: “Mukalama bitungo byami byonso, ne misoñanya yami yonsololo ne kulonga’byo; amba ntanda ya konka ko nemuselelako kwikala monka, yakemulasa. Ino nanshi nemunena’mba: Banwe mukapingakena ntanda yabo, amiwa nami nkemupa’yo ke yenu ya bu-kishi, ntanda ikuka mabele mulungu ne būki bwine kumo.” Bine, pa kuyata Ntanda ya Mulao bu kishi, bādi bafwaninwe kupwana kipwano kiyampe na Yehova Leza. Ino bene Isalela pa kubulwa kikōkeji kudi Leza, nandi wāleka bene Babiloni bebashinde ne kwibafundula pa kifuko pobādi bashikete.
13 Netu tukokeja kusangela mpata paladisa yetu ya ku mushipiditu. Ngikadilo yotudi’mo itobalanga pa kumona, italaja’nka ne mityima. Tudi mu ndoe na bene Kidishitu balongele bukomo bwa kushinta mwikadilo wabo wa bunyema. Bantu beelela’ko kwikala na kanye ne kwangula bakwabo. Ino kwikala nyeke mu paladisa ya ku mushipiditu kulomba bivule, ke’nkapo kupwana biyampe na bano banabetu. Kulomba kupwana kipwano kiyampe na Yehova ne kulonga kiswa-mutyima kyandi. (Mika 6:8) Eyo, twatwelele mu paladisa ya ku mushipiditu ku kusaka kwetu, ino tukokeja kweja—nansha kutalulwa’mo—shi ketulongapo bukomo bwa kulama kipwano kyotupwene na Leza.
14. I bika biketukwasha twikale nyeke mu paladisa ya ku mushipiditu?
14 Kikatampe kiketukwasha i kwendelela na kukomejibwa na Kinenwa kya Leza. Tala muneneno wa kyelekejo unenwe mu Mitōto 1:1-3 amba: “Ē! keye wasangaji shandi! yewa muntu wakubulwa kunanga mwendele ñeni ya babi, . . . Nanshi mutyima wandi i umutōkele mu mukanda-wabijila wa Yehova; e monka mwāfwatakanya dyuba ne bufuku. Aye ukēkalanga bwa mutyi mukunwe pa tunonga twa mema, wakupa bipa byao pa mwaka wao, ne dyani dyao kufumba mpika; ne byonso byālonga bikalumbuluka.” Kadi mabuku esambila pa Bible alupulwa na kabumbo ka umpika wa binebine ne wa manwa etupanga bidibwa bya ku mushipiditu mu ino paladisa ya ku mushipiditu.—Mateo 24:45-47.
Komeja Mumweno Omwene Paladisa
15. Mwanda waka Mosesa kātwejejepo bene Isalela mu Ntanda ya Mulao, ino i bika byaāmwene?
15 Tala pano munjiñininya mukwabo wa Paladisa. Mosesa wātwele bene Isalela mu Misanza ya Moabu, kutunduka kwa Munonga wa Yodano, abo pa kupwa kulumbakana myaka 40 mu ntanda mutuputupu. Yehova wānena amba Mosesa kakābulapo bene Isalela pa munonga wa Yodano mwanda wa kilubo kyaālongele. (Umbadilo 20:7-12; 27:12, 13) Mosesa wāabija Leza amba: “Nakwisashilapo bidi, ngabuke bukila mone yoya ntanda milumbuluke idi bukila bwa Yodano.” Nansha Mosesa byākafikilepo mu ntanda’ya, ino paākandile pa Lūlu lwa Piseka ne kumona bipindi pala pala bya ntanda, ye uno wājingulwile’tu amba bine i “ntanda milumbuluke.” Lelo ulanga yādi ntanda ya muswelo’ka?—Kupituluka 3:25-27.
16, 17. (a) Ntanda ya Mulao ya pa kala i mishile namani na ntanda ya mu ano mafuku? (b) Mwanda waka twitabije amba Ntanda ya Mulao yādi’nka bwa paladisa?
16 Shi ulangidije yoya ntanda na moikadile mu ano mafuku, nabya ukeimona enka bu ntanda ya musenga, ntanda idi zolē ya mabwe onkaonka, ne ya kyanga kinane. Inoko, kudi buluji bwitufikija ku kunena amba ntanda ya dyalelo i mishile na yoya inenwe mu Bible. Mujinguludi wa nshi ne mema, Walter Lowdermilk ushintulula mu julunale Scientific American amba ntanda i “myonwe na kyonakanya mu bula bwa kanunu ka myaka.” Uno mufundi wa bumeni wāsonekele amba: “‘Ntanda mituputupu’ yāpingakenine pa ino ntanda ya lumenya, yāletelwe na bantu, ke ya kipangilapo, mhm.” Na bubine, bwifundi bwandi bulombola amba “yoya ntanda yādi bidi paladisa ya madyo malumbuluke.” Nanshi i kyonakanya kya muntu kisupakenye yoya “paladisa ya madyo malumbuluke.” *
17 Shi ulanguluke pa byokodi kala mutange mu Bible, kukabulwepo kumona amba byanenwa’bi i bya bine. Vuluka amba Yehova wākulupije bantu kupityila kudi Mosesa amba: “Ntanda’ya yakwabukila kwiitambula bu-kishi kyobe i ntanda ya ngulu ne misanza, itomanga mema a mvula wa mūlu; ntanda milelwe ne Yehova Leza obe.”—Kupituluka 11:8-12.
18. Le Isaya 35:2 wādi upa bene Isalela mulangwe’ka pa mwādi mwa kwikadila Ntanda ya Mulao?
18 Ntanda ya Mulao yādi midimbile biyampe, ipa bipa mu muswelo uvuluja ngikadilo ya mu paladisa pa kutela’tu bifuko bimobimo byayo. Kino i kimweke mu bupolofeto bwa Isaya shapita wa 35, bwāfikidile bidi dibajinji pātambile bene Isalela mu Babiloni. Isaya wālaile amba: “Kikatōya buluba bwa ntanda ne ntanda, kikasepelela ne tusepo ne kwimba; ntumbo ya Lebanona ikapebwa’kyo, kitabuke būya bwa Kalamela ne Shalone; bakamona ntumbo ya Yehova, būya butabuke bwa Leza wetu.” (Isaya 35:2) Kutelwa kutelelwe Lebanona, Kalamela, ne Shalone kekwābudilwepo kupa bene Isalela mumweno wa bintu bisangaja, biyampe kuswa.
19, 20. (a) Lombola mwādi mwikadile Shalone wa pa kala. (b) Le tukakomeja namani lukulupilo lotukulupile mu Paladisa?
19 Twisambilei bidi pa Shalone, musanza wa ngui udi pa bukata bwa ngulu ya Samadia ne Dijiba Dikatampe, ke dya Meditelanea kadi. (Tala foto pa paje 10.) Shalone i muyukane pa mwanda wa buya bwa mityi ne mupēlo wa bipa byandi. Wādi na lumenya luyampe mwanda kwādi kinyanjinyanji, kadi mató andi a minkonko ādi dya kungala. (1 Bilongwa 27:29; Lwimbo 2:1; Isaya 65:10) Nanshi Isaya 35:2 wādi ulaya kujokejibwa ne ntundubuko ya ntanda ikatoya buluba pamo bwa paladisa. Buno bupolofeto bwādi kadi bufunkila pa paladisa ya ku mushipiditu miloe, yāmwenwe ne na Polo mu kimonwa. Ku mfulo, buno bupolofeto, ne bukwabo’po, bukomejanga lukulupilo lotukulupile mu paladisa ya pano pa ntanda ilailwe bantu.
20 Byotudi mu paladisa ya ku mushipiditu, tukokeja kutamija kala mutyima wetu wa kufwija’ko pangala payo ne pa lukulupilo lwa Paladisa ya pano pa ntanda. Namani? Na kupa mushike mwivwanino wetu wa bintu byotutanga mu Bible. Myanda ne bupolofeto bwa mu Bible bitelanga divule bifuko bipotoloke. Lelo usaka kwivwanija senene i kwepi kobidi ne muswelo obikwatañene na bifuko bikwabo bya ntanda? Mu kishinte kilonda’ko, tukesambila pa muswelo okokeja kulonga kino ne kumwena’mo.
[Kunshi kwa dyani]
^ Denis Baly unena mu dibuku The Geography of the Bible amba: “Kipangila kya lumenya lwa ntanda i kishinte bininge tamba mu myaka isekunwinwe mu Bible.” Mwanda waka? Mwanda “muntu pa kukimba nkuni ya kota ne mityi ya kūbaka nayo, i . . . mushilule kuteta mityi, penepo ne nshi nayo keilēmekapo bitatyi byayo. Bipa bilupukile ku kuno kwishila kwa bifuko bitujokolokele i kyanga ne mashika . . . byenda byalamuka bityebitye ke bingidilwa bya kwiyona.”
Lelo Ukivulukile?
• “Paladisa” yobāmwene kudi Polo mu kimonwa i paladisa’ka?
• I kufikidila’ka kubajinji kwa Isaya shapita 35, ne i kukwatañane namani na byāmwene Polo mu kimonwa?
• Tukokeja kukomeja namani lukulupilo lwetu mu paladisa ya ku mushipiditu ne mu paladisa ya pano pa ntanda?
[Bipangujo bya Kifundwa]
[Kifwatulo pa paje 10]
Musanza wa Shalone, ntanda ipa bipa mu Ntanda ya Mulao
[Kutambile Kifwatulo]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Kifwatulo pa paje 12]
Mosesa wājingulwile amba yādi bine “ntanda milumbuluke”