Ikala na Mumweno Muyampe pa Malwa

“Vinyu yo imbeñañani, byakutoma bikomo lo lupotopoto; kadi ense utupa nabyo, shi ani shi ani, kadipo wañeni.”—NKINDI 20:1.

1. Le kaimba wa mitōto wāfwijije’ko namani pangala pa byabuntu bimobimo bitamba kudi Yehova?

 “BYONSO byakupanwa bilumbuluke, ne byabuntu bibwane, bilupukanga mūlu, bitūkanga kudi Shandya bitōkeji,” mo mwāsonekele mwanā bwanga Yakoba. (Yakoba 1:17) Kaimba wa mitōto pa kutononwa na mutyima wa kufwija’ko Leza pangala pa byabuntu byandi bivulevule, wāimbile amba: “Umeneja biyombo bya bañombe, ne mani a mīngilo ya muntu; amba alupule bidibwa panshi; kadi ne vinyu ya kutōkeja mutyima wa muntu, ne māni a kunanamija mpala yandi, kadi mukate ukomeja mutyima wa muntu.” (Mitōto 104:14, 15) Biyombo, mukate, ne māni i byabuntu bilumbuluke bitupele Leza, ne vinyu ne malwa makwabo nao mo monka. Ino le tufwaninwe kwingidija’byo namani?

2. I bipangujo’ka byotukabandaula pa mwanda utala malwa?

² Kyabuntu kisangaja i kiyampe enka shi kingidijibwa senene. Tulete kimfwa, buki “i buyampe,” ino ‘ke biyampepo kudya buki bungibungi.’ (Nkindi 24:13; 25:27) Ne kutoma “tuvinyu” nako i kuyampe, ino butondwe i mwanda mukatampe. (1 Temote 5:23) “Vinyu yo imbeñañani,” mo mudyumwina Bible, “byakutoma bikomo lo lupotopoto; kadi ense utupa nabyo, shi ani shi ani, kadipo wañeni.” (Nkindi 20:1) Ino kutupa na malwa kunenwe pano i kulonga bika? * I buvule’ka bukokeja kutelwa bu butondwe? Ne i mumweno’ka mufwaninwe wa kwikala nao mu uno mwanda?

 “Utupa” na Malwa—Namani?

3, 4. (a) I bika bilombola amba kutoma malwa wakolwa’o ne kukolwa i kujidikwe mu Bible? (b) I tuyukeno’ka tumo tumwekejanga bunkolwankolwa?

³ Mu Isalela wa kala, mwana wa kadyakata ne wa bunkolwankolwa upela kwisāsa wādi waswa mabwe’nka ne byafwa. (Kupituluka 21:18-21) Mutumibwa Polo nandi wādyumwine bene Kidishitu amba: “Kemukinangai na muntu utelwa bumwanenu, shi ēkale wabusekese, shi wakilokoloko, shi wakutōta bakishi, shi wabutukani, shi wakukolwakolwa, shi wakudimba; wivwane shi udi namino, nankyo kemukadya nandi, ehe.” I kimweke patōka amba kutoma malwa wakolwa’o ne kukolwa i kujidikwe mu Bisonekwa.—1 Kodinda 5:11; 6:9, 10.

⁴ Bible wisambila pa tuyukeno tumwekejanga bunkolwankolwa amba: “Kokatalapo pa vinyu po ikidi ityila, po ikityila pya-a mu kitomeno’mwa, po ikipita biyampe pa mudibu; ino kumfulo’kwa ke isumana bwa nyoka, kadi isumana pamo na nyoka wa bulobo. Meso obe akabandila bintu bingi, kadi mutyima obe ukanenanena bintu bipupakane.” (Nkindi 23:31-33) Shi malwa abapite asumananga’nka bwa nyoka wa bulembe, ne kuleta misongo, kuvutakanya ñeni, pakwabo ne kupungija muntu. Nkolwankolwa ukokeja kumona “bintu bingi,” mwanda ukokeja kwienga ne kumona bintu mu lujingwe. Pakwabo kadi ukokeja kukomenwa kwijiba ku mibotakanya ne ku bilokoloko byakadipo ubwanya kulonga shi udi ku meso tō.

5. Lelo mutomeno-mpata wa malwa i mubi muswelo’ka?

⁵ Le shi muntu utoma malwa ino ulonga bukomo bwa kuleka kutoma bininge kutyina bakamumona amba i mukolwe? Bantu bamo kebamwekangapo amba i bakolwe nansha shi batomene malwa mavule namani. Inoko, kulanga amba uno mutomeno keudipo na kyaka i kwiongola kukatampe. (Yelemia 17:9) Bityebitye, mwenda mafuku, muntu’wa ukatamija butondwe bwa malwa ne ku mfulo ke umpika wa “kumunwa na vinyu mingi.” (Tetusa 2:3) Mulembi Caroline Knapp unenena pa matabula afikijanga muntu ku kwikala ntondwe wa malwa’mba: “Bwiyanga bityebitye, ditabula pa ditabula, pa kubulwa kuyuka, ne bya munshimunshi.” Bine, butondwe i dikinga dya lufu!

6. Mwanda waka tufwaninwe kwepuka mutomeno-mpata ne mudīlo-mpata?

⁶ Ivwana ne kidyumu kya Yesu nakyo, amba: “Mwikale kudyumuka bānwe bene, mwanda wa kunena’mba mityima yenu yakaīle kulemenenwa, ne mu dyopolo, ne bunkolwankolwa, ne byakūmininwa bya buno būmi ino dyodya difuku dikemupulumukila bitupu, enka na lufimbo lwa kwimuponena. Ke-pantu i yenka nabya dikaponena bonso bakwikala panopanshi ponso.” (Luka 21:34, 35) Pa kusaka malwa afikije muntu ku bunkolwankolwa, amupanga bidi mukunukunu ne bukope—ku ngitu ne ku mushipiditu kwine. Ulanga namani shi difuku dya Yehova dibamutana mu uno muswelo?

Malwa Koatwala Muntu

7. Mwanda waka kukolwa malwa kekukwatañenepo na madingi aletelwe mu 2 Kodinda 7:1?

⁷ Kukolwa malwa kutwalanga muntu ku byaka bivule—bya ku ngitu ne bya ku mushipiditu. Mu misongo mivule itamba ku mutomeno-mpata mudi ne luba lwa kuyula kwa dityima, luba lwa mayumba, ne misongo ya bongolo, kimfwa tunzumbidi. Kibidiji kya kukolwakolwa kikokeja kuleta dyaya, luba lwa sukadi (dyabeta), ne misongo mikwabo ya mukunka ne kifu. Bine, butondwe kebukwatañenepo na ano madingi a mu Bisonekwa anena’mba: “Twioīje bātwe bene ku bubi bonso bwa ku ngitu, ne bwa ku mushipiditu, ne kufikijija bupandulwemo kutyina Leza moyo.”—2 Kodinda 7:1.

8. Kukwatañana na Nkindi 23:20, 21, i bika bikokeja kulupuka ku butondwe bwa malwa?

⁸ Kadi butondwe kebo kwela lupeto, pakwabo enka ne kujimija kaji. Solomone Mulopwe wa Isalela wa kala wādyumwine amba: “Kokekalapo umbukata mwa batomatoma vinyu; nansha mubukata mwa badyadyadya mwita.” Mwanda waka? Wāshintulwile amba: “Mwanda ntomi ne ndyanga bakefikija ku bulanda; kadi kukunuka kukavwika muntu bisasa.”—Nkindi 23:20, 21.

9. Mwanda waka i kipite buya kuleka kutoma malwa shi usa kwendeja motoka?

 ⁹ Dibuku The Encyclopedia of Alcoholism ditela kyaka kikwabo, amba: “Bwifundi i bulombole amba malwa atyepejanga nangu pa kwendeja motoka, enka ne bukidi bwa kulongela bintu, kwibikwatakanya, kuta mutyima, kumweneneja ne kutyiba butyibi.” Bipa bilupuka ku kwendeja myotoka pa kupwa kutoma malwa biletanga musala. Mu États-Unis’tu kete, bantu tununu makumi ne makumi bafwanga ne tununu tutwa na tutwa batapwa bilonda mwaka ne mwaka mu maakishida alupuka ku bunkolwankolwa bwa bashofele. Bankasampe bo bene bafikilwa na bino bīka mwanda kebadipo na bwino bwa kwendeja myotoka ne mu kutoma malwa mwine. Shi ke pano, le muntu ukokeja kwendeja motoka pa kupwa kutoma malwa mavule koku kadi unena amba ulēmekele būmi bu kyabuntu kitambile kudi Yehova Leza? (Mitōto 36:9) Nanshi, būmi byobudi bujila, i biyampe muntu aleke kutoma malwa shi usa kwendeja motoka.

10. Malwa ajinyanga namani ñeni yetu, ne mwanda waka kino kiletanga kyaka?

¹⁰ Mutomeno-mpata onanga bantu ke enkapo ku ngitu, ino i ne ku mushipiditu kwine. “Vinyu, ne vinyu mipya, bifundula kwivwanija,” mo munenena Bible. (Hosea 4:11) Malwa onanga ñeni. Dibuku dya Masomo a Muzo wa États-Unis Atala Butondwe bwa Bitomibwa dishintulula’mba: “Muntu shi watome, malwa endanga mu milá, kupwa atwela mu mijilo ya mashi, lubilo lonka afika ku bongolo. Penepa aanza kutyepeja mwingidilo wa bipindi bimo bya bongolo biludika milangwe ne mīdimuko. Ku mfulo muntu katunya kwīfula, kwikontolola.” Mu uno mwikadila, tukokeja ‘kutupa,’ kulonga bintu pampikwa kwikaka, ne kwitūla mu byongo bivule.—Nkindi 20:1.

11, 12. I byaka’ka bya ku mushipiditu bilupukanga ku butondwe bwa malwa?

¹¹ Kadi Bible usoñanya’mba: “Shi kudya, shi kutoma, shi bika, shi bika, byonsololo, longelai’byo monka mu ntumbo ya Leza.” (1 Kodinda 10:31) Lelo kutoma malwa mavule kutumbijanga Leza ntumbo? Na bubine, mwine Kidishitu kafwaninwepo kutumba amba i nkwenta nansha kanwai. Kutumbila malwa namino kufutulwijanga dijina dya Yehova, pa kyaba kya kwidiletela ntumbo.

¹² Le bikekala namani shi kubulwa kutoma pa ntomeno kwa mwine Kidishitu kubakukaja mwanabo mwitabije, nansha mwanā bwanga umpya? (Loma 14:21) “Yewa wakakolela kamo ka totwa tutyetye twakungitabija,” ye Yesu udyumuna, “nabya i kimufwanine dibwe dilema, dipelwanga bukula, dimukutyilwe mwishingo mwandi ashike nadyo panshi pene pa mema.” (Mateo 18:6) Kadi butondwe bwa malwa bufikijanga muntu ku kujimija madyese pa kipwilo. (1 Temote 3:1-3, 8) Ne kadi ketwakilwai amba malwa aletanga lupotopoto mu kisaka.

Epuka Byaka—Namani?

13. I kintu’ka kikatampe kiketukwasha twepuke mutomeno-mpata?

¹³ Lufungulo lwa kwepuka byaka bilupuka ku mutomeno-mpata i kwiyuka mikalo, ke mikalopo ya kuyuka pa kutondelwa i pepi ne pa kukolwa i pepi, mhm, ino i ya kuyuka pa ntomeno i pepi ne pa kutondelwa i pepi. Lelo i ani ukakulombola pafudile mikalo yobe? Byobilomba kuyuka myanda mivule, kekudipo kijila kinena kete mu kete amba malwa a buvule kampanda o mapite kipimo. Muntu ne muntu ufwaninwe kwiyuka aye mwine mikalo yandi ne kuleka kutabuka’yo. Le i bika bikakukwasha uyuke buvule bwa malwa bukupityile abe kipimo? Lelo kudi musoñanya ukokeja kukuludika?

14. I musoñanya’ka umo ukakukwasha uyuke mikalo ya pa ntomeno pobe ne butondwe?

 ¹⁴ Bible unena’mba: “Lama ñeni mituntulu ne kulangalangapo. Enka namino’u bikekala ke būmi bwa mūya obe, kadi ne tudyangibwa twa mu nshingo yobe.” (Nkindi 3:21, 22) Musoñanya udi pano i uno: Buvule bo-bonso bwa malwa bujimija ñeni yobe ya kutyiba mbila ne kulanga o malwa mavule kodi. Ino i biyampe uleke kwididika abe mwine shi usaka kuyuka ino mikalo yobe!

15. Kutoma nansha ke vele umo kukokeja kwikala kuvule mu bitatyi’ka?

¹⁵ Mu ngikadilo imo, enka ne vele umo ukokeja kwikala muvule. Kimfwa pa kutyina kona mwana udi munda, mwana-mukaji wa dimi ukokeja kutonga kuleka kutoma nansha twalwa tutye. Kadi mwene i biyampe kuleka kutoma shi mudi na muntu wādi kyakolwa nansha muntu udi na mutyima wa mundamunda upela pelēe kutoma malwa? Yehova wāsoñenye boba bādi bengila mingilo ya butobo mu tabenakulo amba: “Pa kutwela mu kipema-kyakitango, . . . kemukikolwa kutoma vinyu, nansha bikol[w]añana, amba mwakafwa.” (Levi 10:8, 9) O mwanda leka kutoma malwa kumeso kwa kwenda ku kupwila, pa kutambila mu busapudi, ne pa kwingila mingilo mikwabo ya ku mushipiditu. Ne kadi, mu matanda mupelelwe kutoma malwa malobo nansha mobapeleje bantu ba myaka kansangwa kutoma’o, i biyampe kulēmeka kijila kya ntanda.—Loma 13:1.

16. I muswelo’ka ofwaninwe kutyiba mbila ya kya kulonga shi abakutūdila malwa ku meso obe?

¹⁶ Shi abakupe malwa nansha abakutūdila’o ku meso obe, wiipangule bidi amba: ‘Le mfwaninwe kutoma?’ Shi unena amba nsa kutoma, nankyo yuka mikalo yobe, kupwa kokatabuka’yo. Kokaleka kizaji kya ukupa’o kikuvulankanye. Kadi dyumuka shi malwa i a kwitapwila nansha shi adi’ko mavule, kimfwa ku butundaile. Mu bifuko bivule, bijila bya ntanda kebipelejepo bana kutoma malwa. Pa kino, bambutwile badi na kiselwa kya kuludika bana nansha kya kutala byobalonga pobatoma malwa.—Nkindi 22:6.

Ubwanya Kunekenya Makambakano

17. I bika bikakukwasha uyuke shi udi na makambakano a mutomeno-mpata?

¹⁷ Lelo udi na makambakano pa kutoma vinyu ne malwa makomo? Kokedimba, shi butondwe bwikale ke bubi bolonga mu bufyafya, yuka’mba dyakadilwe kantu dino, buno bubi bukasokoka. Nanshi wibate munda kyaba kilampe, pampikwa kwididika. Wiipangula bino bipangujo bya kwibandaula amba: ‘Le pano kentomanga kupita monadi ntomena? Lelo pano nketomanga malwa malobo kupita? Le nyemenanga mu malwa mwanda wa kutalula milangwe ne kwepa makambakano ne bikoleja? Ba mu kisaka ne balunda nami batompolanga pangala pa mutomeno wami? Le malwa ontoma aletanga makambakano mu kisaka kyami? Le nkomenwe kupwa yenga, kweji, nansha myeji kutoma malwa mpika? Lelo mfyanga bakwetu buvule bwa malwa ontomanga?’ Le nkalonga namani shi nalondolola amba eyo ku bipangujo bimobimo pa bino? Nabya kokeifwana na yewa “utala mpala ya ngitu yandi mu kitalo; mwanda witalanga aye mwine’mba, mfundukepo, kala wēilwa ne muswelo wa mwāikadile.” (Yakoba 1:22-24) Abe wikwate’ko na kwilemununa. Le ukalonga bika ne bika?

18, 19. Ukokeja kuleka namani kutoma mutomeno-mpata wa malwa?

¹⁸ Mutumibwa Polo wādyumwine bene Kidishitu amba: “Kemukakolwai vinyu, e mudi  lūma, poso mwikute enka Mushipiditu.” (Efisesa 5:18) Tyiba mbila ya buvule bwa malwa obwanya kutoma pa ntomeno, kadi witūdile mikalo mifwaninwe. Tyipa lukwembo lwa kuleka kutabuka’yo; ikala kwīfula. (Ngalatea 5:22, 23) Le udi na balunda bakuningila kutoma malwa mavule? Tadija. Bible unena’mba: “Nanga ne bantu bañeni, nobe ukekala wañeni: Ino umpwani wa bivila ukamona malwa.”—Nkindi 13:20.

¹⁹ Shi utomanga malwa mwanda wa kunyema makambakano; nabya pwija makambakano’a. Ukokeja kupwa’o shi ulonde senene madingi adi mu Kinenwa kya Leza. (Mitōto 119:105) Kokeshisa kukimba bukwashi bwa bakulumpe bene Kidishitu bakulupilwe. Londa biyampe mpangiko itūdile’ko Yehova ya kukūbaka ku mushipiditu. Ningisha kipwano kyobe na Leza. Mulombe nyeke—nakampata pangala pa buzoze bobe. Lomba Leza ‘akutompe mfyo ne mukunka.’ (Mitōto 26:2) Monka motwesambilanga mu kishinte kishele kunyuma, longa bukomo bwa kunangila mu dishinda dya bululame.

20. I bika byokokeja kulonga mwa kupwijija makambakano a endaenda a butondwe?

²⁰ Le ukalonga namani shi makambakano a butondwe akyendelela, nansha shi ubalonga bukomo? Nabya londa ano madingi a Yesu, anena’mba: “Shi kuboko kobe kadi kukukoleje nabya posola’ko, i biyampe abeko kutwela umbūmi ne bulema, ino kīkale ne kwenda ku Ngehena ne maboko abidi”? (Mako 9:43) Malondololo i ano: Leka kutoma nansha tutyetye. Kino kyo kyalongele mwana-mukaji otutela batwe bu Irene. Unena’mba: “Kintu kya myaka ibidi pa kupita’po kukolwa malwa mpika, nashilwile kulanga amba vele umo kadipo na kyalonga, nsa kutompa bidi ntale mobikadila. Ino ne kya mpidi i kila, ponka’pa natūdila Yehova mwanda. Pano ndi musumininwe kuleka kutoma malwa kampanda’nka ne bīya ngikadilo impya, pakwabo lonsololo.” Kwijiba malwa lonso i kuyampe kupita’ko kwijimijija būmi bwa nyeke mu ntanda impya myoloke ya Leza.—2 Petelo 3:13.

“Nyemai, Amba Mutambule”

21, 22. I kijika’ka kikokeja kwitukankaja kufika ku mushiko wa mfulo wa lubilo lwetu lwa ku būmi, ne tukepuka’kyo namani?

²¹ Mutumibwa Polo wāenzakenye būmi bwa mwine Kidishitu na kunyema lubilo, amba: “Lelo kemuyūkilepo’mba, ku boba banyema lubilo i bonso banyema, nanshi i umo wakutambula mpalo? Nenu monka, nyemai, amba mutambule. Ino bantu bonso bakwitompa mpata batūkije mu bintu byonso. Nabo badi balonga namino’mba tutambule kilukwa kifwe, nanshi ku batwe i kyampikwa kufwa. Po pa mwanda o nyemena lubilo namino, ne kulangalanga mpika. Kadi nētompa mpata, kepamopo na ukupila luvula, ehe. Nanshi nēkupilanga ngitu yami na’mba, neīmune bupika; pa mwanda wa kutyina’mba, byo nasapwila bakwetu myanda-miyampe ami mwine nakafutululwa.”—1 Kodinda 9:24-27.

²² Mpalo ipalwanga enka boba bavuija lubilo lwabo senene. Mu luno lubilo lwa ku būmi, butondwe buketukankaja kufika ku mushiko wa mfulo. Tufwaninwe kwiibidija kwīfula. Pa kunyema na kikulupiji kyonso, ketufwaninwepo kwikuja mu “lupotopoto lwa byakukolwa.” (1 Petelo 4:3) Ino tufwaninwe kwīfula mu byonso. Shi ketutome malwa, i kipite buya tusumbule “bumpikwa bwine Leza ne byakusakasaka byapanopanshi’mba twikale, mu ino myaka, ne tunangu toloke twa bwine Leza.”—Tetusa 2:12, MB.

[Kunshi kwa dyani]

Le Ukivulukile?

• Butondwe i bika?

• I bibi’ka bilupuka ku butondwe?

• Tukepuka namani byaka bidi mu butondwe?

• Muntu ukokeja kunekenya namani makambakano a butondwe?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kifwatulo pa paje 29]

Badikila kutyiba mbila ya pokemanina

[Kifwatulo pa paje 30]

Lombela Yehova nyeke pangala pa buzoze bobe