Kamweno Kadi mu Kwikala mu Ndoe

ED WĀDI ulwa na lufu, ino Bill wādi mumushikwe. Myaka 20 kunyuma, Ed wākwete mbila yāfikije Bill ku kujimija kaji, ne kino kyo kyākalañenye bano balunda ba pa mutyima. Pano Ed wadi usaka kulomba lusa mwanda wa afwe mu ndoe. Ino Bill wapela kumuteja.

Kintu kya myaka 30 pa kupita’po, aye Bill nandi kalumba ku lufu, ye kwanza kashintulula mwanda waka wapelele kufwila Ed lusa. “Ed kadipo ufwaninwe kulonga kintu’kya ku mulunda nandi wa pa mutyima. Nkyadipo nsaka kwijokela nandi kupwa kwa myaka 20. . . . Eyo, padi nadi na kilubo, inoko nami mo monadi neivwanina ku mutyima.” *

Kwisusa kwa bantu kekufulangapo divule ku musala umbi uno muswelo, ino pavule pene bantu bashalanga na mutyima usansa, ulula bululu. Langa’po shi muntu weivwana na mweivwanine Ed. Pa kuyuka amba mbila yaatyibile ibalenga myanda, uno muntu ukokeja kwikala na mutyima wa mundamunda umutopeka ne kulemenenwa na milangwe ya amba wajimija.  Kadi mutyima usa kumusansa mpata pa kulanga muswelo utyiba mukwabo bulunda bwabo ne kwibukusa ku kyala.

Ino muntu wimona pamo bwa Bill ukokeja nandi kwimona bu muntu wambulwa mwanda, ukevwana bululu ne kiji kikatampe ku mutyima. Ku wandi mutamba, mulunda nandi i mulonge bintu kuyuka uyukile kadi i mumusanshije ku kusaka. Divule shi bantu babidi abesuse, umo ne umo wimonanga amba aye ye mubinge, ino mukwabo ye mupone. O mwanda mfulo mfulō lwikalanga ke luma nansha divita dya balunda babidi.

Bekupilanga luno luma na byabulwi bya kitalala—bepita wa lwandi wa lwandi, ne kwiilwa shi abetana mu kibumbo kya bantu. Shi abemone kulampe, bekengulanga makengu, nansha kwiela mwenji bya mfika. Shi ke besambe, i enka kwityiba bitambi nansha kwituka mutonko utapa pamo’nka bwa bipete.

Ino, nansha byobamweka bu befikile bya lonso, bakokeja kwiivwana mu myanda imoimo. Inoko munda mwabo bayukile amba i bepye mwanda mukatampe ne amba kwisansanya na mulunda wa pa mutyima ke biyampepo. Umo ne umo utenekwanga na kyaso kikwila mafina a mwanda’wa, kadi abo bonso bayukile’tu amba babwanya kulonga kintu kampanda bapwija’o. Ino le i ani ukabadikila kutabula ditabula dya kujokeja kipwano kyonekele ne kuleta ndoe? Nansha umo pa abo bonso.

Myaka tununu tubidi kunyuma, batumibwa ba Yesu Kidishitu bādi kyaba kimo bepotomeja na bulobo. (Mako 10:35-41; Luka 9:46; 22:24) Dyuba dimo pa kupwa kwipatanya, Yesu wēbepangula’mba: “Lelo kyokya kyo mwadi mwipatenya mu dishinda i kika le?” Abo bonso bauba bumvu pa kwibakwata, kutupu wa kumulondolola. (Mako 9:33, 34) Ino bufundiji bwa Yesu bwebakweshe bekale monka biyampe. Kadi madingi andi, pamo ne a bandi bana ba bwanga, akyendelela na kukwasha bantu bapwije ñuma ne kujokeja bulunda bwabo buvutakene. Tutalei moakwashisha.

Longa Buninge bwa Kwikala mu Ndoe

“Nkisakilepo kumuneneja. Kadi shi tukemona nandi, ke dyalelopo ne kesha.” Wivwane kodi munene bino binenwa pangala pa muntu kampanda, ufwaninwe kulonga’po kintu, pamo na mulombwela bisonekwa bya Bible bilonda’ko.

Yesu wāfundije amba: “Shi ubaleta kyabuntu kyobe ku madabahu, kadi uvuluke ponka ne mwanda ōmwenena ne mwanenu, nankyo shia’kyo bidi konka ku madabahu, wende ukabadikile kupwana ne mwanenu.” (Mateo 5:23, 24) Wānena kadi amba: “Shi mwanenu akupye mambo, nabya enda bidi konka ukamupityilemo kwa bunka bwenu.” (Mateo 18:15) Ekale i abe ulubile mukwenu nansha shi aye ye ukulubile, binenwa bya Yesu bikulomba abe wende bukidi ukesambe nandi. Kadi kesambe nandi na “mutyima wa kikōkeji.” (Ngalatea 6:1) Kitungo kya mīsambo yobe ke kukimbapo kwitōkeja na kwibingija, nansha kutopeka owipile nandi myanda mwanda wa akulombe lusa, ino i kukimba kwikala mu ndoe. Le ano madingi a mu Bible ke makwashe bantu?

Ernest i mwimaniji wa bilo bikatampe. * Pano ke myaka mivule, kaji kandi kamulombanga kutyiba myanda isansa īpya bantu ba miswelo ne miswelo, kadi ne kwikala nabo mu kipwano kiyampe mwanda wa bengidile senene. Ke mumone mushilwilanga ñuma lubilo lonka. Unena’mba: “Nami nepyanga myanda kyaba kimo na bakwetu. Ino shi tubepi’yo, nshikatanga na muntu twesamba mwanda’wa. Nebendelanga abo bene. Nesamba nabo mpala na mpala, mwanda’tu wa kwikala mu ndoe. Kashā nkyatuninye kujokeja kipwano.”

Alicia udi na balunda ba bibidiji bishileshile,  ino unena’mba: “Kyaba kimo nenanga kintu, kupwa namona amba nasanshija muntu kampanda. Kupwa namwendela ne kumulomba lusa. Pakwabo nombanga lusa divule kupita nansha shi muntu’wa kamwenepo amba nadi namusanshija, ino ami neivwananga biyampe shi nalombe lusa. Kupwa nayuka amba kepadipo kwisusa.”

Nekenya Bijika

Dishinda ditwala ku ndoe ya bantu bekoleje dikalanga divule dine dijike bijika. Le kasha kwanene amba: “Ami kyoñendela dibajinji kukamumona i kika? Aye ye umpile mambo.” Pakwabo le kwaendele kwa muntu mwanda wa kupwija mwanda ino wamwivwana unena’mba: “Ami nkidipo na kya kunena”? Bamo balondololanga namino mwanda wa kyaso kyobadi nakyo ku mutyima. Nkindi 18:19 unena’mba: “Mwanabo mufitwe utabukile kibundi kimo kuyata: Kadi byalupata bidi namino bidi pamo’nka bwa midindo ya ndaku.” Nanshi badikila kulanga musa kwiivwanina mukwenu. Shi wakupelela, nabya ilaija’ko kitatyi kityetye, ebiya mwendele monka. Kepabulwe “kibundi” kikashituka ne “midindo” ikapona, penepa mwamona dishinda dya kupwana nandi.

Kijika kikwabo kijika dishinda dya kwikala mu ndoe i bulēmantu. Ku bamo, kulomba lusa nansha kwisamba na obepile nandi mambo i kwifwija bumvu. Kwipa bulēmantu ke kubipo, ino le kupela kupwana na muntu i kwilēmeka’ni, nansha i kwipēleka? Lelo kuno kukimba kwipa bulēmantu ke mputopo ifile mitatulo munshi?

Yakoba mulembi wa Bible ulombola amba mushipiditu wa luma wendelanga pamo na mitatulo. Pa kupwa kutela “ñuma” ne “mbobolo” yadi na bene Kidishitu bamo abo bene na bene, unena’mba: “Leza ukomene wakwitatula, ino upananga buntu ku wakwipeleka.” (Yakoba 4:1-3, 6) Le kwiyuja nansha kwitatula kukokeja kujikakanya ndoe muswelo’ka?

Mitatulo yongolanga bantu, kebalanga amba abo i bayampe kutabuka bakwabo. Bantu ba mitatulo balañanga amba badi na lupusa lwa kutala shi mwikadila wa bakwabo i muyampe nansha mubi. Namani? Shi kudi kwitupa, divule bamonanga amba yewa upatanya byobenda nabyo i muntu kakashintapo, kadi kakālamukapo nansha dimo. Mitatulo itononanga bamo ku kutwika boba bamona bintu mu muswelo mwishile na wabo bu bantu kebafwaninwe kutebwa mutyima, nansha kulombwa lusa lutamba ku mutyima lwine. O mwanda boba batononwa na mitatulo bendelejanga divule luma kulampe, kupwija’lo senene mpika.

Mitatulo idi pamo bwa kijika kidi mu dishinda dya myotoka, mwanda imikanga matabula atwala ku ndoe. Nanshi shi wikaka kulonga bukomo bwa kupwana na muntu, yuka amba ulwanga na mitatulo. Ino ukokeja kunekenya mitatulo namani? I na kutamija kinyuma kyayo—ke kwityepeja kadi.

Longa Kinyuma

Bible ulombola buya bwa kwityepeja. “Mpalo ya kwityepeja ne kwakamwa Yehova e bupeta ne bulēme ne būmi.” (Nkindi 22:4) Tutanga mu Mitōto 138:6 muswelo umona Leza ba kwityepeja ne ba kibengo, amba: “Yehova nansha i mukatampe ubangile babumvu; ino bakibengo i mwibayūke kala bakidi kulampe.”

Bantu bavule batūlanga kwityepeja mu ludingo lumo na kwifwija bumvu. Mo mumwena’kyo ne baludiki ba ino ntanda. Nansha mizo yonso byoilondanga kiswa-mutyima kya bendeji ba politike, ino ko badi abo, kwitabija na kwityepeja bilubo byabo i kijila. Kwivwana muludiki kampanda unena’mba, “Mfwilei’ko lusa” i mwanda wa kasekuseku. Palombele mbikavu wa kala wa umbikalo umo kufwilwa lusa pangala pa kukomenwa kwaakomenwe kukwasha ku kimpengele, binenwa byandi byaikele ke mitwe ya myanda ya majulunale.

Ino ivwana dibuku dimo modishintulwila kwityepeja, amba: “Ngikadilo ya kwikala mwityepeje nansha kwimona bu mutyetye . . . i kinyuma kya mitatulo nansha kibengo.” Nanshi kwityepeja i mumweno wimona muntu mwine, ke mumumwenapo bakwabo, mhm. Kwitabija bilubo ne kulomba lusa na mutyima wampikwa budimbidimbi ke akopo kufwijanga muntu bumvu; ino ako ko kuneñenya ntumbo yandi. Bible unena’mba: “Mutyima wa muntu ubadikila  kwizunzula, penepo ke musala; ino bulēme bulonda kwiubija.”—Nkindi 18:12.

Mulembi umo unena pangala pa bantu ba politike bapelanga kwitabija bilubo byabo amba: “I bya bulanda mwanda balanga amba kwitabija’byo i kayukeno ka bukōkekōke. Ino bazoze ne balakana bo bakomenwanga kunena amba, ‘Mfwile’ko lusa.’ Poso enka bantu ba mutyima mukomo ne ba kininga bo kebafutululwangapo pobanena amba, ‘Nadi naluba.’” Ne ku boba bampikwa lupusa lwa politike nabo i monka na monka. Shi ulonga bukomo bwa kupingakanya mitatulo na kwityepeja, nabya ndoe yokimba shi mubepi myanda na muntu ikekala’ko bine. Tala ba mu kisaka kimo mobasokwedile buno bubinebine.

Kubulwa kumvwañana kwadi kuleta lupotopoto pa bukata bwa ba Julie ne nkasandi William. Penepa William wafityilwa Julie ne Joseph wandi mulume, waleka ne kwimona nabo kwine. Kadi waaluja ne byabuntu byonso byadi bimupa ba Julie ne Joseph mu bula bwa myaka. Myeji pa kupita’po, kipwano kyadi pa ba tutu ne kaka kyaikala ke bululu bonka.

Inoko, Joseph wasakile kulonda binena Mateo 5:23, 24. Watompa kufwena shetu wandi na mutyima mutūke ne kumutumina mikanda yalomba’mo kufwilwa lusa pangala pa byonso byobamulubile. Joseph wanena mukajandi alombe nkasandi lusa. Mwenda mafuku, William wamona amba ba Julie ne Joseph basaka binebine kukimba ndoe, penepo mutyima wamutūka. William ne mukajandi betana na Julie ne Joseph; belomba abo bonso lusa, bepamba bipa, ne kujokeja monka bulunda bwabo.

Shi nobe wabila kupwija mwanda omwisushile na muntu, londa na kitūkijetyima bufundiji bwa mu Bible kadi longa buninge bwa kupwana na muntu’wa. Yehova ukakukwasha. Byobya byānene Leza kudi Isalela wa kala bikafikidila podi, amba: “E-e, shi watejeje ku bijila byami! longa nankyo ndoe yobe yaikele’nka bwa munonga, ne boloke bobe bwa mantanki a kalunga-kamema.”—Isaya 48:18.

[Kunshi kwa dyani]

[Bifwatulo pa paje 7]

Kulomba lusa divule kujokejanga kipwano kya ndoe