Kokolwa Kutamija Mutyima wa Mitatulo

“Leza upelele betatula.”—YAKOBA 4:6, MB.

1. Leta kimfwa kya kwitumbika kwendele’mo.

 LELO kudi mwanda kampanda kemufikije mutyima obe ku kwitendela? Batwe bavule ketudi kala bevwane ino nsangaji ku mutyima. Kwikala na mutyima witumbika’ko bityetye ke kubipo. Kimfwa, shi ba mulume ne mukaji bene Kidishitu abatange lapolo miyampe ya mwikadilo muyampe ne mingilo misumininwe ya wabo mwana mwana-mukaji ku masomo, bilungi byabo bikayulwa na nsangaji pangala pa mingilo yandi. Mutumibwa Polo ne bapwani nandi bētumbikile pangala pa kipwilo kipya kyobākweshe kwimanija mwanda banabetu bāuminine matompo na kikōkeji.—1 Tesalonika 1:1, 6; 2:19, 20; 2 Tesalonika 1:1, 4.

2. Mwanda waka divule kwitumbika kwikalanga kubi?

² Mu bimfwa byotwatela’bi, tubayuka’mba kwitumbika kubwanya kwikala na mulangwe wa kwivwana nsangaji pangala pa kilongwa nansha kintu kampanda kyodi nakyo. Inoko, pavule pene, kwitumbika kumwekanga mu kwitundula kwampikwa kwendela’mo, kwiivwana bu upityile bakwabo bulēme pa mwanda wa bwino, mumwekelo wa ngitu, bupeta, nansha kitenta. Kumwekanga pavule mu kwianya, ke mitatulo kadi. Batwe bene Kidishitu tufwaninwe nyeke kwepuka mitatulo ya uno muswelo. Mwanda waka? Mwanda tudi na kibutwila kya kwisakila kyotupyene kudi nkambo wetu Adama. (Ngalwilo 8:21) Mfulo mfulō, mityima yetu ibwanya kwitongola bukidibukidi ketwizunzwila bintu byampikwa kwendela’mo. Kimfwa, bene Kidishitu bafwaninwe kukomena mitatulo ya kwitatwila lukoba, bupeta, masomo, bwino bwa kibutwila, nansha mwingidilo wa kaji na kwidingakanya na bakwetu. Mitatulo ya kwitumbikila bino bintu i yambulwa kwendela’mo ne keisangajapo Yehova.—Yelemia 9:23; Bilongwa 10:34, 35; 1 Kodinda 4:7; Ngalatea 5:26; 6:3, 4.

3. Le kwitatula i bika, ne i kika kyanene’po Yesu?

³ Kudi bubinga bukwabo bupelelwa kwitumbika kwampikwa kwendela’mo. Shi tuleke kuno kwitumbika kutame mu mutyima wetu, kubwanya kutamija kwitumbika kubi mpata kwitwa bu kwitatula. Le kwitatula i bika? Muntu wa mitatulo wimonanga bidi bu mupite bakwabo bulēme, ne kadi upēlulanga boba bamona’mba badi munshi mwandi. (Luka 18:9; Yoano 7:47-49) Yesu wābadīle “kwitatula” mu bibi bikwabo ‘bilupukanga mu mutyima’ ne ‘bisubijanga muntu.’ (Mako 7:20-23, MB) Bene Kidishitu bafwaninwe kuyuka mwanda waka i kya mvubu kuleka kutamija mutyima wa mitatulo.

4. Bubandaudi bwa bimfwa bya mu Bible bya bantu ba kwitatula bwitukwasha namani?

⁴ Ubwanya kwiepeja na mitatulo na kubandaula mānga imoimo ya mu Bible ya bantu ba mitatulo. Kino kikakukwasha ujingulule shi udi na milangwe yampikwa kufwaninwa ya kwitumbika nansha yoya yokokeja kwikala nayo mwenda mafuku. Kino kikakukwasha wiepeje na milangwe nansha na malangatyima  abwanya kukufikija ku kwikala na mutyima wa mitatulo. Shi ulonge namino, nabya kukakolelwapo kitatyi kikalongela Leza mungya kidyumu kyandi kinena’mba: “Nkafundula umbukata mwenu boba bakwizunzula mu kwitatula, kabidi kekukekalapo wakwitatula mu lūlu lwami lukola.”—Zefenia 3:11.

Leza Utyibilanga ba Mitatulo Mambo

5, 6. Felo wālombwele mitatulo muswelo’ka, nayo yālupwile bipa’ka?

⁵ Ukokeja kadi kuyuka mumwenanga Yehova mitatulo mu muswelo waātyibile mambo a balopwe bankomonkomo pamo bwa Felo. Ne kutatana kwine mpika, Felo wādi na mutyima wa mitatulo. Byaādi wimwene bu leza ufwaninwe kutōtwa, wādi ufutulula bene Isalela bapika bandi. Tala mulondolwelo wandi pobamunene kulekelela Isalela ende mu ntanda mutuputupu ‘kukasoba masobo’ a Yehova. “Lelo Yehova i ani le? O ñivwana diwi dyandi amba ndekelele Isalela ende, a?”—Divilu 5:1, 2.

⁶ Pa kupwa kwa Felo kwimwena binzengele bisamba, Yehova wāsapwila Mosesa epangule mulopwe wa Edipito amba: “Ino kadi ne pano pene wizunzulanga ku bantu bami, ne kwibalekelela bende mpika?” (Divilu 9:17) Kupwa Mosesa wasapula kwiya kwa kinzengele kya busamba-bubidi—mvula wa mabwe wāletele musala mu ntanda. Pa kupwa kinzengele kya dikumi, Felo wālekelela bene Isalela bende, ino kadi wāshinta milangwe yandi kaibalonda. Ku mfulo, Felo ne basola bandi bapya mu dikinga mu Kalunga Katyila. Langa’po bidi mobālangile pa kumona mema ekuma pangala pabo! Lelo mitatulo ya Felo yālupwile bipa’ka? Basola bandi batulāla bādi kebanena’mba: “Tunyeme ku meso a Isalela, mwanda Yehova webalwila pa bene Edipito.”—Divilu 14:25.

7. Balopwe ba Babiloni bāikele na mitatulo muswelo’ka?

⁷ Kadi kuboko kwa Yehova kwāfwijije bumvu balopwe bakwabo ba mitatulo. Umo wa mu abo i Senakediba, mulopwe wa Ashidia. (Isaya 36:1-4, 20; 37:36-38) Mwenda mafuku, Ashidia wānekenibwe na bene Babiloni, inoko balopwe babidi ba mitatulo ba Babiloni nabo bāfwijibwe bumvu. Vuluka masobo asobele Mulopwe Beleshazale, oa obādi badya na bantu bandi ne kutomena vinyu mu bintu byālupwilwe mu tempelo ya Yehova, koku batumbija baleza ba Babiloni. Na mu kukopa kwa diso, kuboko kwa muntu kwāmweka kekulembe musapu ku lubumbu. Mupolofeto Danyele pa kulombwa ashintulule byobya bilembwa bifyame, wāvuluja Beleshazale amba: “Leza Mwine Mukatakata Mwine wapele Nebukaneza shobe bulopwe . . . Ino nanshi mutyima wandi pa kuzunzulwa . . . , walonga byakwitatula; ne kubikulwa wabikulwa ku kipona kyandi kya bulopwe, kabidi bayata ntumbo yandi kwadi. Kabidi abe wandi mwana, a Beleshazale, kwiubijepo mutyima obe, nansha wayukile bino byonso bino’bi.” (Danyele 5:3, 18, 20, 22) Enka bwine bufuku’bwa, kibumbo kya bene Mede ne bene Peleshia kyākwata Babiloni, ne Beleshazale wāipaibwa.—Danyele 5:30, 31.

8. Yehova wālongele ba kwitatula palapala bika?

⁸ Kadi langa bano bana-balume bakwabo ba mitatulo bādi bafutulula bantu ba Yehova: Ngodiata kampangala mwine Fidishitia, Hamane mpingakani umbajinji mwine Peleshia, ne Mulopwe Heloda Akidipa, yewa wādi ubikele mu polovenshi ya Yuda. Bano bonso basatu’ba, Leza wēbepaije lufu lwa bumvu. (1 Samwele 17:42-51; Eseta 3:5, 6; 7:10; Bilongwa 12:1-3, 21-23) Muswelo wālongele Yehova bano bana-balume ba mitatulo ulombola patōkelela buno bubinebine bunena’mba: “Kwitatula kubadikidila bonakane, kadi  ne mushipiditu wa kwizunzula ubadikidila kupona.” (Nkindi 16:18) Na bubine, kekudipo ne kitatenwa kine, nanshi “Leza upelele betatula.”—Yakoba 4:6, MB.

9. Le i muswelo’ka wāmwekele balopwe ba Tyila bu bandalandala?

⁹ Kudi kwishila pa bukata bwa balopwe ba mitatulo ba Edipito, ba Ashidia, ne ba Babiloni, na mulopwe wa Tyila wāikele kukwasha bantu ba Leza kitatyi kimo. Mu umbikalo wa Mulopwe Davida ne wa Mulopwe Solomone, wākweshe na kuleta bengidi ba manwa ne bintu bya kūbaka nabyo njibo ya mulopwe ne tempelo ya Leza. (2 Samwele 5:11; 2 Bilongwa 2:11-16) Ino i kya bulanda, mafuku pa kupita’po, bene Tyila bāalamukila bantu ba Yehova. Lelo i kika kyālengeje kuno kwalamuka?—Mitōto 83:3-7; Yoela 3:4-6; Amose 1:9, 10.

“Mutyima Obe Wazunzulwa”

10, 11. (a) I ani ukokeja kudingakanibwa na balopwe ba Tyila? (b) I kika kyāshintyile mumweno wa bene Tyila padi Isalela?

¹⁰ Yehova wāpele mupolofeto wandi Ezekyele bukomo bwa mushipiditu bwa kujingulula ne kutopeka musuku wa bulopwe wa balopwe ba Tyila. Uno musapu wātumīnwe “mulopwe wa Tyila” udi na bishima bitala bulopwe bwa Tyila ne bitala ndalandala umbajinjibajinji, Satana, mwanda ‘kāimenepo mu bya binebine.’ (Ezekyele 28:12; Yoano 8:44) Dibajinji Satana wādi bidi kipangwa kya dikōkeji kya ku mushipiditu kya mu bulongolodi bwa Yehova bwa bana bandi ba momwa mūlu. Yehova Leza wālombwele kupityila kudi Ezekyele kine kyāfikije musuku wa bulopwe wa Tyila ne Satana mwine kumo ku kupona amba:

¹¹ “Abe wadi mu Edena, budimi bwa Leza; mabwe onsololo a bulēme ādi mpūto yobe . . . Abe wādi kelubi mushingwe-māni uputyile . . . Wādi mubwaninine mu mashinda obe, kushilwila ku difuku dyo wapangilwe kutūla ne ku bukondame bwatenwe modi. Penepo pa bungibungi bwa busunga bobe bayuja umbukata mobe ne bingojila, ino walonga bubi; po pa mwanda’o o nakwelele . . . a kelubi wa kuputapo . . . Mutyima obe wazunzulwa mwanda wa buya bobe, waboleja ñeni yobe pa mwanda wa kitōkeji kyobe.” (Ezekyele 28:13-17) Bine, kwizunzula nansha mitatulo yo yātonwene balopwe ba Tyila ku kulonga bantu ba Yehova bintu bya bukalabale. Tyila kyādi kité kya busunga, wāikala ke mpeta wa ntanda ne miseke ne kutumba pangala pa bintu bilumbuluke byaādi ulupula. (Isaya 23:8, 9) Balopwe ba Tyila pa kwizunzula, bāshilula kususula bantu ba Leza.

12. I kika kyāfikije Satana ku butomboki, ne wendelelanga kulonga bika?

¹² Mu muswelo umo onka, kyokya kipangwa kya ku mushipiditu kyāikele ke Satana kyādi bidi na tunangu tufwaninwe mwanda wa kuvuija mwingilo onso wāmupele Leza. Pa kyaba kya kwikala na mutyima wa kufwija’ko, ino aye wāyulwa “kwitatula,” wāshilula ne kufutulula muswelo uludika Leza. (1 Temote 3:6) Pa kulanga’po bipitepite, wāshilula kwabila ba Adama ne Eva bāmutōte. Kino kilokoloko kibi pa kutama kyābutula bubi. (Yakoba 1:14, 15) Satana wāongola Eva, nandi wādya kipa kya mutyi umo kete wājidikile Leza. Kupwa, Satana wāingidija Eva, nandi wādisha Adama kipa kijidikilwe’kya. (Ngalwilo 3:1-6) Penepo bano ba mulume ne mukaji bāpela lupusa lwa Leza lwa kwibaludika, bāikadidila batōtyi ba Satana. Mitatulo yandi keyākadikilepo papo. Utompanga kongola bipangwa byonso bya ñeni bya mūlu ne bya pano panshi, kubadila’mo ne Yesu Kidishitu mwine, amba bimutōte aye na kupela bubikadi bwa Yehova.—Mateo 4:8-10; Kusokwelwa 12:3, 4, 9.

13. I bipa’ka bilupukile ku mitatulo?

¹³ Pano ubamone amba nsulo ya mitatulo i Satana; yo ngalwilo mine ya bubi, masusu, ne bukobakane budi mu ntanda dyalelo. Satana, “Leza wa panopantanda,” wendelelanga kutamija milangwe mibi ya kibengo ne mitatulo. (2 Kodinda 4:4) Uyukile amba kitatyi kyandi i kityetye, o mwanda ulwa divita na bene Kidishitu ba bine. Kitungo kyandi i kya kwibabombola kudi Leza, bekale bantu ba kwisanswa abo bene, ba kwianya, ne bakapuni ka kwitatula. Bible wālaile amba ino ngikadilo inenwe kuvula mu ano “mafuku a kumfulo.”—2 Temote 3:1, 2; Kusokwelwa 12:12, 17.

14. Yehova ukwatakanyanga bipangwa byandi bya ñeni na buludiki’ka?

 ¹⁴ Ino Yesu Kidishitu aye wāsokwele kwakubulwa moyo bipa bibole bilupukile ku mitatulo ya Satana. Misunsa isatu kadi ku meso a balwana bādi bemona abo bene bu boloke, Yesu wāyukenye mwikadile buludiki bwa Yehova bwaludika nabo bantu, amba: “Aye wakwilemeka ukapelulwa, kadi wakwipeleka ukalemekwa.”—Luka 14:11; 18:14; Mateo 23:12.

Lama Mutyima Obe ku Mitatulo

15, 16. Le i kika kyāfikije Hakala ku kwikala na mitatulo?

¹⁵ Padi wadi ubamone’mba bimfwa bya mitatulo bitelelwe kūlu’ku i bya bantu batumbe kete. Lelo kino kishintulula’mba bantu bitupu kebabwanyapo kwikala na mitatulo? Nansha dimo. Tubandaule mwanda wātambile mu kipango kya Abalahama. Uno mukulutuba kādipo na mwana wa kumupyana, kadi Sala wandi mukaji nandi wādi kemupityije myaka ya kubutula. Mungya kibidiji, muntu wādi mu ngikadilo na yādi’mo Abalahama’ya wādi usonga mukaji wa bubidi ne kubutula nandi bana. Leza wādi ukilekele masongi a uno muswelo mwanda kitatyi kya kutūdila batōtyi bandi musoñanya wandi wa tamba ku ngalwilo utala busongi kyādi kekyabwene.—Mateo 19:3-9.

¹⁶ Byādi bimuzenza mukajandi, Abalahama wāitabija kubutula mpyana na Hakala mwine Edipito, umpika wa Sala. Hakala pa kwikala ke mukaja Abalahama wa bubidi, wāimita dimi. Wādi ufwaninwe kwikala na mutyima wa kufwija’ko pangala pa kino kyepelo kya bulēme. Inoko, aye wāleka mutyima wandi kuyulwa na mitatulo. Bible usekununa’mba: “Pa kuyuka [amba] waimita, mfumwandi wabengwa mu meso andi.” Ino ngikadilo yāletele kavutakanya mu njibo ya Abalahama, byāfikija ne Sala ku kupanga Hakala. Inoko kwāmwekele muswelo wa kupwija uno mwanda. Mwikeulu wa Leza wādingile Hakala amba: “Jokela kudi mfumobe wikokeje mu maboko andi.” (Ngalwilo 16:4, 9) Mobimwekela, Hakala wālondele ano madingi, wāsendulula milangwe yaādi ulangila Sala, penepo wāikala ke nkambo wa muzo mukatampe.

17, 18. I kika kinenenwa’mba batwe bonso tufwaninwe kwilama ku mitatulo?

¹⁷ Mwanda wa Hakala ulombola’mba shi ngikadilo ya muntu ibashinta ke miyampe mpata, kukokeja kulupuka mitatulo. Kino kitufundija’mba nansha ke mwine Kidishitu wingidilanga Leza na mutyima muyampe ubwanya kwalamuka ke wa mitatulo shi wamone bupeta nansha shi kadi na lupusa. Ngikadilo ya uno muswelo ibwanya kadi kutama shi bantu bakwabo bamwanya pa mwanda wa kubwina, tunangu, nansha bwino. Bine, mwine Kidishitu ufwaninwe kudyumuka kutyina kutamija mitatulo mu mutyima wandi. Kino kifikilanga muntu nakampata kitatyi kyabwina nansha kyapebwa madyese mavule.

¹⁸ Bubinga bwinebwine bwa kwepukila mitatulo i muswelo umona Leza kano kato. Kinenwa kyandi kinena’mba: “Meso a kibengo ne mutyima wa kwitatula, nanshi kinanu kya babi i bubi.” (Nkindi 21:4) O mwanda Bible upāna kidyumu kudi bene Kidishitu ‘bampeta pano pa ntanda’ amba baleke kwikala na “mutyima wa kwilemeka,” nansha ‘mitatulo.’ (1 Temote 6:17; Kupituluka 8:11-17) Bene Kidishitu  bampikwa kwikala bampeta nabo bafwaninwe kwepuka “makomwameso,” kadi bafwaninwe kuvuluka’mba mitatulo ibwanya kutama mu mutyima wa muntu ye-yense—mpeta nansha mulanda.—Mako 7:21-23; Yakoba 4:5.

19. Uzia wāonakenye ngikadilo yandi miyampe namani?

¹⁹ Mitatulo ibwanya kōna kipwano kiyampe kyotupwene na Yehova pamo’nka monenanga’kyo tuto tukwabo. Kimfwa, tala mwādi mwikadile ngalwilo ya umbikalo wa Mulopwe Uzia: “Ebiyampe walonga kyokya kyoloke mu meso a Yehova . . . Penepo watá mutyima wandi kukimba Leza . . . ; ino monso mwākimbile Yehova, Leza wamumwesha biyampe byonka.” (2 Bilongwa 26:4, 5) Ino i kya bulanda, Mulopwe Uzia wāonakenye ngikadilo yandi miyampe, mwanda ‘mutyima wandi wēzunzwile, penepo walonga bya kiboja.’ Wādi kawilangila’nka aye mwine kutabuka, wāfula ne ku kutwela mu tempelo kusōka ensense. Babitobo pa kumudyumuna’mba aleke kulonga kino kilongwa kya mwididi, “Uzia wafuna ne bukalabale.” Penepo Yehova wāmukupila na makopo, wāfwa kwampikwa kwitabijibwa na Leza.—2 Bilongwa 26:16-21.

20. (a) Ngikadilo miyampe ya Mulopwe Hezekia yādi mu kyaka muswelo’ka? (b) I bika bikabandaulwa mu kishinte kilonda’ko?

²⁰ Tala kwishila kudi’po na kimfwa kya Mulopwe Hezekia. Difuku dimo, ngikadilo milumbuluke ya uno mulopwe yādi mu kyaka kya koneka’yo mwanda “mutyima wandi wezunzwile.” Ino kya nsangaji, “Hezekia enka pa kwityepeja pa mwanda wa kwitatula kwa wandi mutyima,” penepa wāitabijibwa na Leza. (2 Bilongwa 32:25, 26) Pano ubamone’mba bwanga bwāundapile mitatulo ya Hezekia i kwityepeja. Bine, kwityepeja i kwishile na mitatulo. O mwanda mwine, mu kishinte kilonda’ko, tusa kubandaula’mo muswelo wa kutamija ne kulama kwityepeja kwa bwine Kidishitu.

21. I bika bitengele bene Kidishitu betyepeje?

²¹ Inoko ketukilwai bipa bibi byonso bilupukanga ku mitatulo. Mwanda ‘Leza byapelele betatula,’ twikalei basumininwe kwepuka milangwe ya kwitumbija kwampikwa kufwaninwa. Kitatyi kyotwikankila’ko kwikala bene Kidishitu betyepeje, tubwanya kukungila na mēlu kupanda ku difuku dikatakata dya Leza, pakafundulwa bantu bonso ba mitatulo ne bipa byayo bine pano panshi. Kupwa “kwitatula kwa muntu kukōbijibwa, ne kwikandija kwa bantu’ba kukatūkijibwa panshi; penepo Yehova aye enka ukazunzulwa mu dyodya difuku.”—Isaya 2:17.

Myanda ya Kulangulukila’po

• Le ukokeja kushintulula namani muntu wa mitatulo?

• Mitatulo i mitambe kwepi?

• I kika kibwanya kwalamuna muntu ekale ke wa mitatulo?

• Mwanda waka tufwaninwe kwilama ku mitatulo?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kifwatulo pa paje 15]

Mitatulo ya Felo yāmufikije ku kufwijibwa bumvu

[Kifwatulo pa paje 16]

Hezekia wētyepeje wāitabijibwa monka na Leza