Ntanda Mikondame

MWENE nobe witabije’tu amba ino ntanda i mikondame? Bine i amo. Ke-pantu nansha shi tudi na manwa’ka, nansha shi tukwete mpangiko na ñeni’ka mu būmi bwetu, kekunenapo amba kubapu tusa kupeta nansha kubwina nansha kwikala na bidibwa. Divule bikalanga monka mwānenene Solomone Mulopwe wa tunangu wa pa kala amba: “Bidībwa [kebidipo] ku wañeni nansha bupeta ku bantu ba kwivwanija nansha buntu ku bantu ba manwa.” Mwanda waka? Solomone uvuya amba mwanda “kyaba ne mwikadilo wa bu-muntu bikafikila bonso.”—Musapudi 9:11.

“Kitatyi Kibi Po Kibaponena Bukidibukidi”

Pavule pene, “kyaba ne mwikadilo wa bu-muntu,” bifikilanga muntu shi watanwa pa kifuko kibi mu kitatyi kibi, ne bivudile kona mpangiko yotwadi tukwete na bwino ne nkulupilo yotwadi twikulupile. Mungya Solomone, tudi pamo bwa “mwitawalui upya mu bukonde bubi, kadi ne na bwa kyoni kipya mu dikinga; . . . mu kitatyi kibi po kibaponena bukidibukidi.” (Musapudi 9:12) Kimfwa, midiyo ne midiyo ya bantu bekondanga nyeke na mingilo ya kudima mwanda wa kudisha bisaka byabo, ino uyuka “kitatyi kibi” kyebatana, mwanda mvula kanokelepo muvule, ne mulanga ubaone byangulwa byabo.

Bakwabo nabo bakimbanga kukwasha’ko, ino uyuka ne bukwashi bukwashibwa boba batanwa na “kitatyi kibi” na bantu bakwabo mu ino ntanda nabo bwaikala pavule pene bukondame. Kimfwa, mungya kunena kwa kitango kimo kya bukwashi, pa kusaka kulwa na kipupo kya nzala mu mwaka umo wa panopano, “kontina yonso [ya Afrika] yapelwe bukwashi bwa kipindi kimo pa bitano bya lupeto lwasumbwilwe ku divita dya ku Kitonto” kya Peleshia. Le i kyoloke amba matanda asumbule lupeto misunsa itano mwanda wa kusonshila divita mu ntanda kampanda pa kyaba kya kwela luno lupeto mu kutyepeja’ko masusu ne misongo ya boba bafwa nzala mu kontina mituntulu? Lelo bine i kyoloke pa kumona amba mu kino kitatyi kya ntundubuko ya bintu bya ku ngitu ku bavule, muntu umo pa baná mu bekadi ekale mulanda wa ntyō ne midiyo  ne midiyo ya bana bafwa mwaka ne mwaka ku misongo ibwanya kundapibwa? Bine, ke kyolokepo!

Bine, “kyaba ne mwikadilo wa bu-muntu” ke abyopo kete bibadilwa ‘mu kitatyi kibi kipona bukidibukidi.’ Kudi ne mpusa mikomo yoketukokejapo kukontolola ibikele būmi bwetu ne ilengeja byobya bitufikila. Kino kyo kyalongekele mu Beslan, mu Alania, ku dikumbi dya mu 2004, paipailwe tutwa na tutwa twa bantu, bavule bene bana batyetye, mu luma lwalwile batumbula ne basola ba Leta mu difuku dibajinji dya kushilula masomo. Bine, kufwa nansha kupanda mu kine kinzengele’kya wadi mwanda wa kishoto nansha dyese—ino kikatampe kine kyalengeje kyokya “kitatyi kibi” i luma lwa bantu.

Le Bikekala Nyeke’nka Namino?

Bamo banenanga pa mwanda utala bukondame amba, “mo mwikadile būmi’nka nankyo. Mo mobikadile nyeke, kadi mo mobikekadila nyeke’nka nenki.” Mungya milangwe yabo, bakomo bakasusula nyeke bazoze, bampeta bakapetela nyeke pa mitwe ya balanda. Kadi amba, kutentekela pa bino, “kyaba ne mwikadilo wa bu-muntu” bikendelela nyeke na kuponena muzo wa muntu.

Le bine ye mobikekadila’nka uno muswelo? Lelo kudi muswelo wa kwangula bipa byoloke ku mingilo yonso ingila boba bengidija manwa abo na tunangu ne na ñeni? Le kudi ubwanya kushinta lonso kupwididile ino ntanda mikondame? Ivwana munenena kishinte kilonda’ko pa uno mwanda.

[Kutambile Kifwatulo paje 3]

MAXIM MARMUR/AFP/Getty Images