Bibwenye ne Bikomenwe “Bashayuka”

TOMPA kutweja bishima “bumbutwile” ne “madingi” bya mu Angele mu Entelenete kupityila ku mpangiko ya bukimbi itumbile, ponka’po kala ukamona kwatamba myanda ya kunyemena’ko midiyo 26. Shi unene’tu amba leka ntange myanda’i umo ne umo, nankyo mwana obe ukatama, akatambe ne kwinjibo abe kwapwile’yo kutanga.

Pādi befundi befunda misongo ya bana, befundi ba bongolo bwa bana, nansha Entelenete kebyaikele’ko, i kwepi kwādi kwenda bambutwile kukakimba madingi? Ke kungipo, i ku balongo. Balolo, batata, balolo-nkaji, bamanseba bobādi baleta bukwashi mu madingi, mu myanda ya lupeto, ne mu mingilo ya kupipidila bana. Ino mu matanda mavule, bantu bavule baviluka kutamba kunja ne kwenda mu kizungu bajimijanga bino bipwano bya mu kisaka. Ano mafuku o mene i kadi pako kabamba ñoma, balolo ne batata ke abo bene bunka bwabo bekoka na bikoleja bya bumbutwile.

Na bubine, uno o mwanda mwine walengeja bitango bya kulama bana bikale kuvula lubilo. Buluji bukwabo i kukulupila mu sianse ko kwavula. Mu myaka ya 1800, Bene Amerika bavule badi bakulupile amba sianse isa kulongolola myanda yonso ya umbūmi bwa bantu. Mwene i ne ya mwa kulelela bana kadi? Kitango kya Muzo wa Amerika kya Balolo pokyatompwele “kukankalwa kwa bambutwile” mu 1899, “bashayuka ba sianse” baiya bukidibukidi mulwi. Balaija’mba basa kukwasha balolo ne batata bamone muswelo wa kunekenya.

Bumbutwile bwa mu Mabuku

Lelo i bika pano ke bilonge bano bashayuka? Lelo bambutwile dyalelo ke batūkije mityima ne kukumbanya senene mwa kulelela babo bana kutabuka bambutwile ba myaka kunyuma? Bantu baipangwilwe mu Beletanye balondolwele amba anha, kebidi’kopo. I kimweke amba bambutwile 35 pa katwa badi na bana batyetye bakikimba kwa kutana madingi mayampe. Bamo nabo i bamone amba kidi’ko’tu i kutonga kulonga enka kyakanena mutyima.

Ann Hulbert, mu dibuku dyandi Kulela Bana mu Amerika: Bashayuka, Bambutwile, ne Madingi a Myaka na Myaka pa Mwanda Utala Bana (Angele), i mutele’mo mānga mivule ya mu mabuku esambila pa mwa kulelela bana. Hulbert, aye mwine bidi i inandya bana babidi, unena’mba bashayuka i batane’mo tutyetye kadi ketutambilepo ne mu sianse mwine. Ino madingi abo i malupuke mu bintu byobemwenine abo bene mu būmi ke mu mpangikopo ya ku mashini. Shi tudingakanye na mafuku kunyuma, byobya byobalembele kebimweka’tu bu byampikwa mvubu, bishile na bubine kadi kyaba kimo i bingibingi’tu.

Le bambutwile pano badi’byo namani? Na bubine, bavule i bavutakanibwe ñeni, balwa’nka kulwa na madingi mavulevule, ne milangwe, ne lupata kupita ne pabajinji. Ino, ke bambutwilepo bonso bemwene bu babulwe madingi. Bambutwile kujokoloka ntanda yonso bamwenanga mu nsulo imo ya tunangu ikishele ne dyalelo bu mushimwa wa madingi akulupilwa, na musa kwikilombwela kishinte kilonda’ko.