Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Madilo
Mwanda wa Yehova I Mūmi
Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Madilo
MUPOLOFETO YELEMIA wemwena kufikidila kwa musapu wa butyibi waanene kekupite myaka 40. Lelo mupolofeto waivwana ku mutyima namani pa kwimwena na meso konakanibwa kwa kibundi kyabo kisanshibwe? Bible wa Septante wa Kingidiki unenena pa mukanda wa Madilo mu binenwa bya ntwelelo amba: “Yelemia wāshikete kayoyokota ne kudila ano madilo pangala pa Yelusalema.” Mukanda wa Madilo wābundilwe mu 607 K.K.K., papo myanda yonso yāpityile mu bula bwa makweji 18 a kutekelwa kasāla kalampe kwa Yelusalema ne kusokwa kwayo ikidi imbishiimbishi mu ñeni ya mupolofeto. Uno mukanda ulombola imbinzo ya mu mutyima ya Yelemia. (Yelemia 52:3-5, 12-14) Kekwaikele kashā mu mānga yonso kibundi kyobadidile mu bishima bya bulanda bitenga mutyima uno muswelo.
Mukanda wa Madilo i dibuku dya numbi itano ilangula masenda. Iná imbajinji i madilo, nansha’mba imbinzo ya madilo; lwa butano i lwa kuzenza, nansha’mba milombelo. Ñimbo iná imbajinji ishilula na masomo meifwane, ko kunena’mba mavese elonda ashilula na disomo dimo dyonka ne kulonda ndudi ya masomo 22 a alufabe ya Kihebelu. Lwa butano nalo, nansha byoludi na mavese 22 mafikile pa bungi bwa masomo a alufabe ya Kihebelu, ino i lwampikwa kupangwa mungya alufabe.—Madilo 5:1, kunshi kwa dyani mu New World Translation.
“MESO AMI KE KOKOLO NA IMPOLO”
“I-i! le i namani byo kishikete pa kasukwa kibundi kyadi kiyule bantu! Yewa wādi mukatakata mubukata mwa mizo, ino waalamuka kadi pamo’nka bwa wakishala! Ke mwana mulopwe mwana-mukaji umbukata mwa ntanda ya bubikavu kadi, ino waalamuka ke kilolo!” Uno o muswelo ushilula madilo a mupolofeto Yelemia udila Yelusalema. Ebiya Mupolofeto uleta bubinga bwafikila kino kinzengele na kunena’mba: “Ke-muntu Yehova wamususula mwanda wa bungi bwa byakujilula byandi.”—Madilo 1:1, 5.
Yelusalema pano i mulombolwe mu kimfwa kya mwana-mukaji wa kishala udi na madilo a mulumyandi ne bandi bana, unena’mba: “Bandilai bidi mumone, shi kudi njia pamo’nka bwa njia yami.” Ulombela Leza pangala pa balwana nandi, amba: “Ebiyampe bubi bwabo bonso bwiye kumeso obe; kabidi wibalonge mo wanongela ami, mwanda wa byakujilula byami byonso; mwanda imbinzo yami i mingi, ne mutyima wami i mupungile.”—Madilo 1:12, 22.
Yelemia udi na njia mikatampe mpata, o mwanda unena’mba: “[Yehova] watyibe mu bulobo byamwiko lusengo lonso lwa Isalela; wakoke kuboko kwandi kwa lundyo kumeso kwa wanshikani; kabidi wasōka fututu Yakoba bwa mudilo utēma, uloteja mitamba yonsololo konsokonso.” Mupolofeto ulombola mwaikadile na bulanda bukatampe na kudila’mba: “Meso ami ke kokolo na impolo, munda mwami muzabakana, dityima dyami dipungulwilwa panshi.” Enka ne bapityeshinda bene ababezemuka, ke banena’mba: “Lelo kino kyo kibundi kyo bādi batēla’mba: Bubwaninine bwa buya; tusepo twa panopanshi ponsololo’ni, a?”—Madilo 2:3, 11, 15.
Bipangujo bya mu Bisonekwa Bilondolwelwe:
1:15—Le Yehova ‘wapondele kyengelo kya vinyu kya nkungakaji mwanā Yuda’ namani? Bene Babiloni pa konakanya kino kibundi, kitelelwe bu nkungakaji, bāmwangile mashi mavule ādingakanibwe na mañanza mapondwe mu kyengelo kya vinyu. Yehova wālaile kino ne kuleka kilongeke, o mwanda i kinenwe amba “waponda bwa mu kyengelo kya vinyu.”
2:1—Lelo buya bwa Isalela ‘bwāelelwe panshi kutamba mūlu’ muswelo’ka? “Monka muzunzwidilwe madiulu pangala pa panopanshi,” kutūkijibwa kwa bintu bizunzulwe kudingakanibwanga kyaba kimo na kwabyo ‘kwelwa panshi, kutamba mūlu.’ “Buya bwa Isalela”—ko kunena’mba ntumbo ne bukomo byaādi nabyo paādi ukyeselwa na Yehova—byātūkijibwe panshi na bonakani bwa Yelusalema ne kusalwa kwa Yuda.—Isaya 55:9.
2:1, 6—Lelo “kitūlo kya maulu” kya Yehova ne “lusao” lwandi i bika? Kaimba wa Mitōto wāimbile amba: “Tukēndanga mu mapema andi, tukatōtanga pa kitūlo-kya-maulu andi.” (Mitōto 132:7) Nanshi, “kitūlo kya maulu” kya mu Madilo 2:1 kyelekeja njibo ya Yehova ya kumutōtela’mo, nansha’mba tempelo yandi. Bene Babiloni ‘bāsokele njibo ya Yehova’ pamo enka bwa lusao, nansha kitanda kya bituputupu kya mu budimi.—Yelemia 52:12, 13.
2:16, 17, Bisonekwa Bitokele—Mwene vese wa 16 ufwaninwe kushilula na disomo dya Kihebelu ayin ne wa 17 na disomo pe mwanda wa elonde mwilondela masomo a alufabe ya Kihebelu? Pa kubunda binenwa bya kusāsula bya uno muswelo, balembi bādi balemba na bukomo bwa mushipiditu bādi balonda masomo moelondela mu alufabe. Inoko, kebādipo balondeja’o shi keevwanikwa bibi ku matwi ne shi i mayayate. Mwilondelo wa milangwe owādi umonwa na mvubu kutabuka kulamata ku mulondelo wa kukwasha bantu batentekele myanda ku mutwe. Mu Kihebelu, kushintakanibwa kwa ano masomo abidi kutanwa ne mu lwimbo lwa 3 ne lwa 4 mu mukanda wa Madilo.—Madilo 3:46, 49; 4:16, 17, BB.
2:17—Lelo “mwanda” wāfikije Yehova padi Yelusalema i mwanda’ka? Mobimwekela i mwanda utanwa mu Bene Levi 26:17, unena’mba: “Nkemuminija mpala yami, kabidi mukatyumunwa ku meso kwa balwana nenu; boba bakwimushikwa bakemubikala bu-mfumwenu, kadi mukavulumuka lubilo pambulwapo wimulonda.”
Ñeni Yotuboila’ko:
1:1-9. Yelusalema udila byamwiko bufuku, ne mipolo yandi idi pa matama andi. Bibelo byandi i bisalwe, bapidishitu bandi babinza; bankungakaji bandi badi mu disusu, kabidi aye mwine udi mu bululu. Mwanda waka? Mwanda Yelusalema walonga bubi byamwiko’tu. Busokokaji budi mu mulomo wa mutwelo wandi. Bipa bilupuka ku kujilula kwa bijila ke nsangajipo; ino i mipolo, kubinza, disusu, ne bululu.
1:18. Yehova wikalanga nyeke moloke patyibila banonga-bibi mambo.
2:20. Bene Isalela bādyumwinwe amba shi kebatejejepo diwi dya Yehova, nabya bakafikilwa na mafingo, mubadilwa ne a kudya ‘mwita wa babo bana bana-balume, ne wa babo bana bana-bakaji.’ (Kupituluka 28:15, 45, 53) Bine, kutonga kutombokela Leza i kubulwa ñeni!
“KOKAJIKAPO KUTWI KOBE PA KWELA MILAFWE KWAMI”
Mu Madilo shapita wa 3, muzo wa Isalela utelwa bu “muntu” mukankamane. Nansha shi watanwa na byamalwa, uno muntu wimba’mba: “Yehova i muyampe kudi boba bamukungila, kudi mūya umukimba.” Kadi ulomba Leza wa bine mu milombelo amba: “Abe nobe waivwana diwi dyami; kokajikapo kutwi kobe pa kwela milafwe kwami, ne pa lubila lwami.” Kupwa walombe Yehova ate mutyima ku mutonko umutuka walwana, amba: “Abe Yehova ukebalubwila mpalo mungya mwingilo wa makasa abo.”—Madilo 3:1, 25, 56, 64.
Yelemia wela milafwe yandi ku kutekelwa kwatekēlwe Yelusalema kasāla kamalwa mu bula bwa myeji 18 mituntulu, amba: “Mwanda bukondame bwa mwana-mukaji mwana bantu bami butabukile bubi bwa Sodoma kyafulamikwa kakitatyi katye’tu pampikwa muntu umutenga dikasa kwadi.” Yelemia wendelela na kunena’mba: “Boba baipailwe ku lupete i batabuke dyese ku boba baipailwe na nzala; mwanda boba benda bashinika, mwanda wa kubulwa bidībwa bya budimi.”—Madilo 4:6, 9.
Lulumbi lwa butano lumwekeja amba bekadi ba Yelusalema bo banena. Banena’mba: “A Yehova vuluka bidi kyoki kyetufikila; talangapo bidi, umone mutōnko wetu.” Kebalombe, na abo basekununa masusu abo, amba: “Abe a Yehova wikalanga nyeke; lupona lobe i lwa ku lukongo ne ku lukongo lukwabo. Betwalwije kodi, a Yehova, nabya tukālujibwa; alamuna mafuku etu pamo’nka bwa kalā.”—Madilo 5:1, 19, 21.
Bipangujo bya mu Bisonekwa Bilondolwelwe:
3:16—Lelo binenwa bya amba: “Watyumuna meno ami na lubweyele” bidi na buluji’ka? Dibuku dimo dya kunyemena’ko dinena’mba: “Bayuda pobāselelwe bu misungi, mikate yabo yādi isokelwa mu bina bikolwe panshi, pa kino yādi ilama’ko tumabwe tutyetutye.” Kudya ino mikate kwādi kubwanya ne kutyumuna meno.
4:3, 10—Mwanda waka Yelemia udingakanya “mwana mwana-mukaji mwana [bandi] bantu” na “madikolongo muntanda mutuputupu”? I pa mwanda, mungya munenena Yoba 39:16, dikolongo wikalanga “umija mutyima pa bāna bandi, pamo’nka bwa kebandipo.” Kimfwa, shi dikolongo dikaji dibatoya mai, dishiyanga twana twadyo adyo dyaenda na bakwabo, dilume’ko dyashala dilama twana. Ino le bikalanga namani shi abatanwa mu kyaka? Ao onso, ne dilume ne dikaji ashiyanga twana anyema. Bene Babiloni pa kutekela Yelusalema kasāla, nzala yanana mu kibundi, abo balolo bādi bafwaninwe kukwatyilwa babo bana lusa, bāalamuka ke ba kasusu ku lutundu lwabo, pamo’nka bwa madikolongo muntanda mutuputupu. Kino kyāikele kishile mpata na mulaminanga mizeu babo bana.
5:7—Lelo Yehova ulandulanga bantu mambo a bukondame bwālongele bashabo? Mhm, Yehova kafutyijangapo aye mwine bantu bandi mfuto pangala pa bubi bwa bashabo. Bible unena’mba: “Bātwe bonsololo, kuno ko tudi, tukēshintulwila kudi Leza, muntu pandi, muntu pandi.” (Loma 14:12) Inoko, bipa bilupuka ku bilubo bibwanya kwendelela ne kufikila nkongo ilonda’ko. Kimfwa, Isalela wa kala wāponēne mu butōtyi bwa bilezaleza, byākomena enka ne Bene Isalela ba kikōkeji ba mu mine myaka’ya kulonda dishinda dya boloke.—Divilu 20:5.
Ñeni Yotuboila’ko:
3:8, 43, 44. Kitatyi kyāponenwe Yelusalema na kyamalwa, Yehova wāpelele kwivwana kudila kwa bekadi ba mu kino kibundi. Mwanda waka? Mwanda bantu bābudilwe kikōkeji, bāpela kwisāsa. Shi tusaka Yehova alondolole milombelo yetu, nabya tufwaninwe kumukōkela.—Nkindi 28:9.
3:20. Yehova “Mwinemukatakatamwine panopantanda ponsololo” udi peulu bininge, ino wipēlulanga aye mwine pa “kubandila bintu bidi mūlu ne bidi panopanshi.” (Mitōto 83:18; 113:6) Inoko, Yelemia wādi muyuke senene amba Mwinē Bukomo Bonso wikalanga na mutyima wa kwitūkija ku meso a bantu, wiikija enka ne byafika pa ludingo lwabo mwanda wa kwibakankamika. Bine, kino kitupa nsangaji mikata pa kuyuka’mba Leza wa bine kadipo’tu enka na bukomokomo ne ñeni mipite ya bonso kete, ino kadi wityepejanga!
3:21-26, 28-33. Le tubwanya namani kūminina nansha ke masusu mapite kipimo? Yelemia witusapwila bya kulonga. Ketufwaninwepo kwilwa’ko amba bilongwa bya kanye bya Yehova ne byalusa byandi i bivule mpata. Kadi tufwaninwe kuvuluka bidi amba būmi botudi nabo i bubinga bukata boketufwaninwepo kujimijija kikulupiji ne amba tufwaninwe kutūkija mutyima ne kukungila talala nyā lupandilo lwa Yehova kwampikwa kutompola. Pakwabo napo, tufwaninwe ‘kubika kyakanwa kyetu mu luvumbi,’ ko kunena’mba kutyumwina matompo mu manwi na kikōkeji koku tuyukile’mba byobya bilekele’ko Leza amba bilongeke, wibilekele na bubinga.
3:27. Kukomena matompo a lwitabijo mu bunkasampe i ne kūminina masusu ne mutonko. Inoko, “i biyampe muntu asele lupungu mu bwanuke bwandi.” Mwanda waka? Mwanda kusela lupungu lwa masusu mu bwanuke kuteakanyanga muntu mwa kupwijija makambakano mu bununu.
3:39-42. Ke kya ñenipo ‘kwialakanya’ shi tubasusuka pangala pa bubi bwetu. Pa kyaba kya kutompolatompola pangala pa kwangula kotwaangula bipa bya bilubo byetu, i biyampe “tukimbe mashinda etu ne kutompa’o ne kwaluka monka kudi Yehova.”
Yehova Ekale Lukulupilo Lobe
Mukanda wa Madilo usokola mwāmwenine Yehova Yelusalema ne ntanda ya Yuda kupwa kwa Bene Babiloni kusoka kibundi ne kushiya ntanda masala. Binenwa bya kwitabija bubi bwa bantu bidi mu uno mukanda bilombola patōka amba, kukwatañana na Yehova, bubinga bwine bwāleteje kinzengele kibaponene i bilubo byabo. Uno mukanda wa ñimbo ya ku bukomo bwa mushipiditu nao udi na binenwa bilangula masenda bilombola lukulupilo mudi Yehova ne mutyima wa kujokela ku dishinda dyoloke. Nansha bantu bavule ba mu mafuku a Yelemia byokebādipo na ino milangwe, bino binenwa bilombola milangwe yādi nayo Yelemia ku mutyima ne boba ba mutyima wa kwisāsa.
Muswelo wādi umona Yehova ngikadilo yādi’mo Yelusalema, pamo na moilombwedilwe mu mukanda wa Madilo, witufundija bufundiji bubidi bwa mvubu. Bubajinji i buno: bonakani bwa Yelusalema ne kusalwa kwa Yuda bilombola mvubu ya kwikala na kikōkeji kudi Yehova kadi bileta kidyumu kya kuleka kwilwa kulonga kiswa-mutyima kya Leza. (1 Kodinda 10:11) Bufundiji bwa bubidi butanwa mu kimfwa kya Yelemia. (Loma 15:4) Nansha byaādi mu ngikadilo yampikwa kikulupiji, uno mupolofeto mutapwe mutyima bininge wādi wabija Yehova wa kwibapandija. Bine, i kipite buya tutūle kikulupiji kyetu kyonso mudi Yehova ne mu Kinenwa kyandi, ne kumumona bu lukulupilo lwetu!—Bahebelu 4:12.
[Kifwatulo pa paje 9]
Mupolofeto Yelemia wēmwenine kufikidila kwa musapu wa butyibi waāsapwile
[Kifwatulo pa paje 10]
Lwitabijo lwa bano Batumoni ba mu Kore lwātūdilwe pa ditompo pangala pa kwimanija kwabo kwa kubulwa kwitweja mu bya ntanda