Mwanda wa Yehova I Mūmi

Myanda Mikatampe ya mu Mukanda wa Danyele

DIBUKU dimo (Holman Illustrated Bible Dictionary) dinena’mba: “Mukanda wa Danyele i mwingilo utabukile kukunka mutyima mu mikanda ya mu Bible.” Ubweja’ko amba: “I mukanda muyule bubinebine bufike’po.” Mānga ya Danyele yāshilwile mu 618 K.K.K. pāile Nebukaneza Mulopwe wa Babiloni ku Yelusalema wāmutūdila kasāla ne kusela “bamobamo ba bāna ba Isalela” bu misungi mu Babiloni. (Danyele 1:1-3) Mu bano bantu mwādi ne nkasampe Danyele, mobimwekela wādi na myaka dikumi ne musubu kete. Uno mukanda wāvuikile aye Danyele ukidi monka mu Babiloni. Danyele pa kufikija kintu kya myaka 100, wātambula mulao wa Leza wa’mba: ‘Ukōlolokwa ne kukemana mu kifunda kyobe pa mfulo ya mafuku.’—Danyele 12:13.

Kipindi kibajinji kya uno mukanda i kibundwe mungya nondelo ya bitatyi kadi kisekununa myanda bwa muntu ungi unenwa, ino kipindi kya mfulo i aye mwine winena. Uno mukanda wāsonekelwe na Danyele mwine ulombola myanda ya kwimana ne kupona kwa malopwe a ntanda, kitatyi kya kwiya kwa Meshiasa, ne binkumenkume bimweka mu ano mafuku. * Uno mupolofeto mununu wālangile myanda yāmutene mu būmi bwandi bulampe ne kwitulombola binkumenkume bitukankamika twikale bana-balume ne bana-bakaji bene Leza ne balama bululame. Musapu wa Danyele i mūmi ne wa bukomo.—Bahebelu 4:12.

NSEKUNUNI YA MYANDA ĪLONDA MUNGYA BITATYI ITUFUNDIJA BIKA?

(Danyele 1:1–6:28)

Pano tudi mu mwaka 617 K.K.K. Danyele ne balunda nandi basatu, ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo, badi mu kipango kya mulopwe mu Babiloni. Bano bansongwalume abalama bululame bwabo ku meso a Leza, mu bula bwa myaka isatu yobafundijibwa bibidiji bya mu kipango. Myaka mwanda pa kupita’po, Mulopwe Nebukaneza walota kilotwa kileta moyo. Danyele wamulombola kilotwa ne nshintulwilo yakyo. Ku mfulo mulopwe waitabija’mba bine Yehova i “Leza wa baleza, ne Mfumwandya balopwe, ne wakusokola bifibwe.” (Danyele 2:47) Ino, ne kwija mpika, Nebukaneza wailwa ino ñeni yaaboila’ko. Mwanda balunda na Danyele basatu pa kupela kutōta nkishi mukatakata, mulopwe webela mu nkelwa ya mudilo. Leza wa bine wapandija bano bantu basatu’ba, pano napo Nebukaneza wafule’nka ku kwitabija’mba “kekudipo leza mukwabo ukōkeja kunyongolola mungya muswelo uno’u.”—Danyele 3:29.

Nebukaneza walota kilotwa kikwabo kya mvubu. Wamone mutyi mukatampe, kupwa abeushinde ne kwiukuta kutyina’mba wakashipuka. Danyele walombola nshintulwilo ya kino kilotwa. Kilotwa kibafikidila kipindi kitatyi kyabela Nebukaneza bulubi ne kyaakoma. Myaka makumi ibapite’po, Mulopwe Beleshazale wasobela bamfumu bandi  masobo makatampe kadi waingidija pampikwa bulēme bingidilwa byāselelwe mu tempelo ya Yehova Leza. Bonka bufuku’bwa, Beleshazale waipaibwa, ebiya Dadiusa Mwine Mede wayata bulopwe. (Danyele 5:30, 31) Mu mafuku a Dadiusa, Danyele kadi papo na myaka 90 ne musubu, bengidi ba mu kipango ba mukao abashilula kukutyila uno mupolofeto mununu nkuku ya kumwipaya. Inoko Yehova wamunyongolola ku “bukomo bwa bantambo.”—Danyele 6:27.

Bipangujo bya mu Bisonekwa Bilondolwelwe:

1:11-15—Lelo kudya mani ko kwālengeje mapala a bankasampe Bayuda baná amweke biyampe? Mhm, ke akopo. I kutupu mudīlo ubwanya kushinta muntu nabya mu mafuku dikumi kete. Yehova ye wāesele bano bankasampe Bahebelu mwanda wa kikulupiji kyabo, o mwanda bānengele bilungi.—Nkindi 10:22.

2:1—Lelo i kitatyi’ka kyālotele Nebukaneza kilotwa kya nkishi mukatakata? Nsekununi ilombola’mba mwādi mu “mwaka wa bubidi wa umbikalo wa Nebukaneza.” Nebukaneza wābikele bulopwe mu mwaka wa 624 K.K.K. Nanshi mwaka wandi wa bubidi wāshilwile mu 623 K.K.K.—ino i myaka mivule kumeso kwa aye kwiya kusala Yuda. Mu kine kitatyi’kya, Danyele wādi kaile mu Babiloni mwa kushintulwila kilotwa. Nanshi bimweka patōka’mba uno “mwaka wa bubidi,” i mubalwe kushilwila mu 607 K.K.K., pāile mulopwe wa Babiloni konakanya Yelusalema ne kubikala bu mulopwe wa ntanda.

2:32, 39—Lelo i mu buluji’ka mwikele mutwe wa nsahabu kutabuka bulopwe bwa ndalama, kadi bulopwe bwa ndalama nabo kutabuka bwa mukuba? Umbikalo wa Mede ne Peleshia, mwine welekejibwe na kipindi kya ndalama kidi ku nkishi, wādi munshi mwa mutwe wa nsahabu, ke Babiloni kadi, mwanda kewāpelwepo kyepelo kya kushinda Yuda. Umbikalo wālondele’po wādi wa Ngidiki, welekejibwe na mukuba. Ngidiki ye mwine wādi munshi, monka mutabukilwe mukuba na ndalama. Shako, umbikalo wa Ngidiki waāndabele kipindi kikatampe, ino kewāpelwepo dyese dya kukūla bantu ba Leza mu bu misungi na mwālongēle Mede ne Peleshia.

4:8, 9—Lelo Danyele mwine nandi wāikele mwine wa bambuki? Mhm. Bishima “mwine wa bambuki” bilombola’tu kitenta kyaādi’po kya bu “mbikavu mukatampe pa bañeni bonso ba Babiloni.”—Danyele 2:48.

4:10, 11, 20-22—Lelo mutyi mukatampe wa mu kilotwa kya Nebukaneza wādi welekeja bika? Mutyi wādi welekeja dibajinji Nebukaneza bu mulopwe wa umbikalo utādile ntanda. Ino byokinenenwe amba buludiki’bwa bwaandabele kufika ne “kumfulo ya panopanshi,” nanshi uno mutyi udi ne na nshintulwilo mikwabo mikatampe. Danyele 4:17 ukwatañanya kilotwa na buludiki bwa “Mwine Mukatakata Mwine” ubikala pa bantu. Nanshi mutyi’wa welekeja ne bubikadi bwa Yehova bwabikele diulu ne ntanda, nakampata pa mwanda utala ntanda. Nanshi, kilotwa i kifikidile pabidi—mu buludiki bwa Nebukaneza ne mu bubikadi bwa Yehova.

4:16, 23, 25, 32, 33—Lelo “bitatyi bisamba-bibidi” byādi na bula’ka? Myanda yonso ya kwalamukaalamuka yāmwekele mu būmi bwa Mulopwe Nebukaneza yādi ilomba “bitatyi bisamba-bibidi” bikale bilampe kupita mafuku asamba-abidi a butuku kete. Mu mwanda wa Nebukaneza, byādi bishintulula myaka isamba-ibidi,  mwaka ne mwaka na mafuku 360, ko kunena’mba i mafuku 2520. Mu kufikidila kwine kukatampe, “bitatyi bisamba-bibidi” bidi na bula bwa myaka 2 520. (Ezekyele 4:6, 7) Byāshilwile na konakanibwa kwa Yelusalema mu 607 K.K.K. ne byāfudile na kubikikwa kwa Yesu bu Mulopwe momwa mūlu mu 1914 K.K.—Luka 21:24.

6:6-10—Kulombela kudi Yehova byokekulombepo mushikatyilo nansha mwimanino kampanda, mwene kyādi kyendele’mo Danyele adyumuke ne kushilula kulombela kufula mu bula bwa mafuku 30? Mwanda wa Danyele kulombela misunsa isatu ku difuku wādi muyukane ku bonso. O mwanda balwana bāile na mulangwe wa kutūla’ko kijila kya kuleka kulombela. Kushinta ko-konso kwādi kwa kushinta Danyele kibidiji kyandi kya kulombela kwādi kwa kumonwa na bakwabo’mba wajilula ne kyādi kya kulombola’mba wabulwe kulamata kudi Yehova bunka bwandi.

Ñeni Yotuboila’ko:

1:3-8. Kusumininwa kwādi kusumininwe Danyele ne balunda nandi basatu kulamata kudi Yehova kulombola patōka mvubu ya bufundiji bwēbafundije bambutwile babo. Shi bambutwile babadikija bintu bya ku mushipiditu kumeso mu bwabo būmi ne kufundija babo bana amba nabo balonge uno muswelo, bana bakamona bukomo bwa kukomena matompo o-onso ne mitabakano yobatabakanibwa ku masomo ne kukwabo.

1:10-12. Danyele wādi uyukile kyādi kityinina “mfumu wa bantungu” mulopwe ne kupela kukamulombola myanda ya Danyele. Inoko, kupwa Danyele wākanena “muledi,” wādi ukokeja padi kwimvwana. Netu shi tubatanwa mu ngikadilo mikutakane, tufwaninwe kulonga bintu na bujinguludi, kwimvwanija, ne tunangu uno muswelo.

2:29, 30. Pamo’nka bwa Danyele, tufwaninwe kutelela Yehova buyuki, ñeni, ne bwino bonso botumwena mu mpangiko yatūdile’ko ku mushipiditu.

3:16-18. I kimweke amba Bahebelu basatu kebādipo ba kulondolola na kusumininwa uno muswelo shi bāikele bidi na mutyima wa kujilula mu myanda itala kudya bidibwa bijidikwe. Netu tufwaninwe kwielela’ko kwilombola bu “bantu ba binebine” mu byonso.—1 Temote 3:11.

4:24-27. Pa kusapula musapu wa Bulopwe, uselele butyibi busansa busa kuleta Leza, petulomba kwikala na lwitabijo ne bukankamane pamo na bwādi nabo Danyele pa kukayukija Nebukaneza myanda yādi ya kumufikila ne kine kyaādi ufwaninwe kulonga amba ‘ndoe yandi ilēpejibwe.’

5:30, 31. “Luno lukindi luno’lu padi mulopwe wa Babiloni” lwāfikidile. (Isaya 14:3, 4, 12-15) Satana Dyabola, wa ditatu pamo na mulopwe wa Babiloni, nandi ukafwa lufu lwa bumvu.—Danyele 4:30; 5:2-4, 23.

LELO BIMONWA BYA DANYELE BISOKOLA BIKA?

(Danyele 7:1–12:13)

Pātambwile Danyele kimonwa kyandi kibajinji mu kilotwa mu 553 K.K.K., wādi kadi na myaka 70 ne musubu. Danyele wamone banyema baná balombola kwipingakana kwa imbikalo itādila ntanda tamba mu abo mafuku kufika ne ku dyalelo. Mu kimonwa kya mūlu wamone’mo “umo wifwene’nka na mwana muntu” wapebwa “bufumu bwa kulādilamo nyeke.” (Danyele 7:13, 14) Myaka ibidi pa kupita’po, Danyele wamone kimonwa kitala Mede-Peleshia, Ngidiki, ne kitango kimo kyaikala ke “mulopwe wa kilungi kikalabale.”—Danyele 8:23.

Tubafika pano mu mwaka wa 539 K.K.K. Babiloni wapone, Dadiusa, Mwine Mede ye ke mwendeji wa bulopwe bwa Bene Kaladea. Danyele walombe Yehova pa mwanda wa kujokejibwa kwa ntanda yabo. Aye Danyele ukilombela, kala Yehova watume mwikeulu Ngabudyele kwiya kulonga Danyele ekale “wañeni mu kwivwanija” kwiya kwa Meshiasa. (Danyele 9:20-25) Tubaenda pano pa bukata bwa mwaka wa 536 ne 535 K.K.K. Basheleshele abajokela mu Yelusalema. Ino balwana kebajikakanya mwingilo wa kūbaka tempelo. Uno mwanda ubaletela Danyele njia. Weutūla mu milombelo, ponka’po Yehova watume mwikeulu wa  kitenta kikatampe kudi Danyele. Mwikeulu pa kupwa kukomeja ne kukankamika Danyele, wamusapwila bupolofeto bulombola kwitādila kuketādila mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi. Lonji lwa bano balopwe babidi lubashilula tamba bulopwe bwa Alekizandele bwabanibwa mu bamudyavita bandi baná kufika ne kitatyi ‘kikemana Mikaele’ Mfumu Mukatakata.—Danyele 12:1.

Bipangujo bya mu Bisonekwa Bilondolwelwe:

8:9—Lelo “buya bwadyangi” bushintulula’ka? Pa kino kyaba, “buya bwadyangi” bwelekejanga ngikadilo ya Bene Kidishitu bashingwe māni mu bula bwa umbikalo Utādile Ntanda wa Angeletele-Amerika.

8:25—Lelo “mfumu wa bamfumu” i ani? Kishima kya Kihebelu sar, kine kyalamwinwe bu “mfumu,” nshintulwilo yakyo minemine i “mulopwe” nansha “mutwe.” Nanshi kitenta kya “mfumu wa bamfumu” kifunkilanga enka padi Yehova Leza kete—Mulopwe wa bamwikeulu bonso bamfumu, kubadila’mo ne “Mikaele, umo wa bamfumu bakatakata.”—Danyele 10:13.

9:21—Mwanda waka Danyele watela mwikeulu Ngabudyele bu “muntu”? Mwanda Ngabudyele wāmwekēle Danyele mu muswelo wa bu muntu, enka mwaāmumwekēle mu kimonwa kibajinji.—Danyele 8:15-17.

9:27—Lelo i kipwano’ka kyāendelele kwingila kufikija ne pāpwile mayenga 70 a myaka, nansha’mba mu 36 K.K.? Kipwano kya Bijila kyāfundwilwe’ko mu 33 K.K. pāpopelwe Yesu ku mutyi. Ino Yehova pa kulama kipwano kya Abalahama kingila ku Bene Isalela wa ku ngitu kufika ne mu 36 K.K., wālepeje’ko kitatyi kya buntu bwa pa bula ku Bayuda mwanda’tu badi ba ku musuku wa Abalahama. Kipwano kya Abalahama kyendelelanga kwingila ku “Isalela wa Leza.”—Ngalatea 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Ñeni Yotuboila’ko:

9:1-23; 10:11. Danyele wādi “muntu muswibwe nakampata” mwanda wa kwandi kwityepeja, lulamato kudi Leza, bupyasakane mu kwifunda, ne kūminina kwandi mu milombelo. Bino byonso byo byāmukweshe ashale mukōkele Leza ne ku mfulo kwine kwa būmi bwandi. Nanshi tusumininwei kulonda kimfwa kya Danyele.

9:17-19. Nansha shi tulombanga kwiya kwa ntanda impya ya Leza, mwine ‘mukekalanga boloke,’ mwene tufwaninwe kuta bidi mutyima ku kupandula dijina dya Yehova dikale dijila ne ku kubingija bubikadi bwandi pa kyaba kya kusaka bidi masusu ne bikoleja byetu bipwe?—2 Petelo 3:13.

10:9-11, 18, 19. Tufwaninwe kwiula kimfwa kya mwikeulu wāile kudi Danyele, na kwikankamika ne kwikomeja batwe bene na bene mu bilongwa ne mu binenwa bisenga.

12:3. Mu bula bwa mafuku a mfulo, “boba badi ne ñeni”—ke Bene Kidishitu bashingwe māni kadi—‘balelemanga’nka bwa kitōkeji’ kadi i bālamwine “bangibangi ku boloke,” kubadila’mo ne “kibumbo kikatampe” kya “mikōko mikwabo.” (Fidipai 2:15; Kusokwelwa 7:9; Yoano 10:16) Bashingwe māni ‘bakeñenya pamo bwa ñenyenye’ mu buluji bwine bwa kishima mu Umbikalo wa Myaka Kanunu wa Kidishitu pobakafikidija pamo nandi madyese a kikūlwa ku bantu ba kikōkeji pano pa ntanda. Boba ba mu “mikōko mikwabo” bafwaninwe kulamata na dikōkeji ku bashingwe māni, ne kwibakwatakanya na mutyima umo mu miswelo yonso.

Yehova ‘Weselanga Boba Bamwakaminwe’

Le mukanda wa Danyele witufundija bika pangala pa Leza otutōta? Abe tala’tu bupolofeto budi’mo—bufikidile ne bobwa busa kufikidila. Bine, i bulombole amba Yehova ye Mufikidiji wa kinenwa kyandi!—Isaya 55:11.

Le kipindi kya nsekununi kya mukanda wa Danyele kitulombola bika padi Leza wetu? Bankasampe baná Bahebelu bāpelele kulonda bibidiji bya mu kipango kya Bene Babiloni bātambwile ‘kuyukidija, ne bulombodi, ne ñeni.’ (Danyele 1:17) Leza wa bine wātumine mwikeulu kupandija ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo mu nkelwa ya mudilo. Danyele wānyongolwelwe mu kina kya bantambo. Yehova ‘ukwashanga ne i ngabo ya boba bamukulupile’ kadi ‘weselanga boba bamwakaminwe.’—Mitōto 115:9, 13.

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 10]

Mwanda waka Danyele wādi “muntu muswibwe nakampata”?