Teja Diwi Dyobe dya Munda
Teja Diwi Dyobe dya Munda
“BaJentaila bakubulwako mukanda-wabijila [wa Leza] balonga ku mityima yabo bya mu mukanda-wabijila.”—LOMA 2:14.
1, 2. (a) Bavule i balongele bakwabo bika pampikwa kwisakila? (b) I bimfwa’ka bya mu Bisonekwa bya bantu bātele bakwabo mutyima?
NSONGWALUME wa myaka 20 utentamine peulu pa kudiye wa munshi wakwatwa na kifwafwa ne kuponena mu ndyandya. Muntu wadi wimene pene’pa pa kumona kino, walekelela bandi bana bana-bakaji babidi ne kutumbukila’mo. Waboya nsongwalume wa kifwafwa ne kumukokela mu kina kidi mu ndyandya, kutyina amba kudiye wakebalandala. Bamo bakokeja kunena amba uno mukelenge wamupandije i bingwa, ino aye mwine wanene amba: “Nobe ufwaninwe kulonga byoloke. Nalongela’kyo’tu ku lusa. Ke pa mwandapo wa kufwijibwa’ko nansha kutumba, mhm.”
2 Nobe padi uyukile muntu wetūdile mu kyaka mwanda wa kukwasha bakwabo. Bantu bavule balongele uno muswelo pa Divita II dya Ntanda, na kufya beni. Vuluka kadi byātene mutumibwa Polo ne bantu 275 bālobele pa kisanga kya Medita, kubwipi na Sishile. Bene kibundi bākweshe bano beni, ne kwibafwila’ko “lusa lukatampe lwine.” (Bilongwa 27:27–28:2) Mwene ubavuluka kanuke kana-kakaji Kene Isalela, padi kekātūdilepo būmi bwako mu kyaka, ino kāsakīle mfumwako Mwine Shidea biyampe! (2 Balopwe 5:1-4) Langa’po kadi lukindi lutumbe lwa Yesu lwa Mwine Samadia muyampe. Kitobo ne Mwine Levi bākongolokele mwanabo Muyuda mupungile, ino Mwine Samadia aye weelela’ko kumukwasha. Luno lukindi luteñanga mityima ya bantu ba mu matanda mavule mu bula bwa myaka.—Luka 10:29-37.
3, 4. Le kuvula kuvudile mutyima wa kulangila bantu kwitulombola bika pa mwanda utala lufundijo lwa kwalamuka kwa bintu?
3 Bine, tudi mu “byaba bibi” mudi bantu bavule “ba bulobo bubibubi” ne “bashikilwe biyampe byonso.” (2 Temote 3:1-3, MB) Ino mwene tumonanga bantu balongela bakwabo biyampe, ne padi nobe ke bakulongele’byo? Mutyima wa kukwasha bantu, pakwabo na kwitūla mu byaka, ukidi’ko ne dyalelo, o mwanda bamo batela’o amba bo “bu-muntu.”
4 Uno mutyima wa kukwasha nansha shi bilomba kutūla būmi mu kyaka i mumweke mu mizo ne tubila tonso, kadi i mwishile kulampe na boba bafwatakanya amba muntu ulupukile ku banyema badi na ngikadila ya kulakula katwe kobe, ko kunena’mba “enka mukomo ye upanda.” Francis S. Collins, mwifundi wa nsange wātangidile bukomo bwādi bulonga États-Unis bwa kusokola lusange lwa muntu (ADN), wanene amba: “Mutyima wa kulangila bakwabo udi na bavule i kikoleja ku befundi ba kwalamuka kwa bintu. . . . I mukomo kwivwanika mungya muswelo wisambulwilwa nsange ya kwisakila yendelela mu bantu.” Wānene kadi amba: “Bantu bamo beelanga bu bitapwa mwanda wa kukwasha boba kebabadilwapo nansha mu bisumpi byabo mwine ne bokebeifwenepo nabo mu ngikadila. . . . Uno mutyima wa kukwasha bakwabo umweka bu mukomo kushintululwa na balonda lufundijo lwa Darwin.”
“Diwi dya Mutyima wa Mundamunda”
5. I bika bimonwanga divule mu bantu?
5 Dokitele Collins utela muswelo umo wa mutyima wetu wa kulangila bakwetu amba: “I diwi dya mutyima wa mundamunda ditunenanga kukwasha bakwetu nansha shi kekudipo kyobetujokejeja.” * Kutela kwatelwa “mutyima wa mundamunda” kubetuvuluja byānene mutumibwa Polo ukoma amba: “Po bēkadile baJentaila bakubulwako mukanda-wabijila balonga ku mityima yabo bya mu mukanda-wabijila, nanshi byo babudilwe mukanda-uno-wabijila, badi ne mukanda-wabo-wabijila wa mutyima abo bene. Ke-bantu boba balombola mīngilo ya mu mukanda-wabijila mibasoneke mu mityima mwabo, mutyima wabo wa mundamunda wisamba bu-kamoni’mba, mo monka; ne kufwatakanya kwa abo bene shi kwibajingulula, kadi shi kwibabingija.”—Loma 2:14, 15.
6. Mwanda waka bantu bonso bakeshintulwila kudi Umpangi?
6 Polo wālombwele mu mukanda wandi ku Bene Loma amba bantu bakeshintulwila kudi Leza mwanda kwikala’ko Kwandi ne ngikadila yandi i bimweke mu bintu byapangile. Kadi i bimweke tamba “ku kupanga kwa panopantanda.” (Loma 1:18-20; Mitōto 19:1-4) Nanshi bavule bavundamine Umpangi wabo ne kulondalonda mwikadilo wa umbūmi moneke. Ino kisaka Leza i bantu betabije boloke bwandi ne kwisāsa ku bilongwa byabo bibi. (Loma 1:22–2:6) Bayuda bādi bine na bubinga bwa kulongela namino—bādi na Mukanda wa Bijila wēbapele Leza kupityila kudi Mosesa. Ino enka ne bantu bampikwa “binenwa bya aye Leza” nabo bādi bafwaninwe kwitabija amba bine Leza udi’ko.—Loma 2:8-13; 3:2.
7, 8. Mutyima wa kulonga byoloke i musambakane namani, ne kino kilombola bika?
7 Bubinga bukatampe bwa kwitabijija Leza ne kulonda byasaka i muntu wa munda mwa muntu wibalombola biyampe ne bibi. Mutyima wa kulonga byoloke i kayukeno kalombola’mba tudi na mutyima wa mundamunda. Langa’po bidi: Bana bamo bepangile mulongo belaija kuyela lunswi. Ebiya mwana umo wapite bakwabo kumeso. Ukamona bavule bamunena’mba, ‘Aa, ke biyampepo!’ Pano wiipangule amba, ‘Le mwanda waka’nka ne bana batyetye bene balombolanga lubilo lonka mutyima wa kulonga byoloke?’ Balondanga mwibalombwela mutyima wa munda. Polo wāsonekele amba: “Po bēkadile baJentaila bakubulwako mukanda-wabijila balonga ku mityima yabo bya mu mukanda-wabijila.” Kānenepo amba, “Po bekala,” ulanga amba bekalanga nao dimodimo. Ino wānene amba ye “po bēkadile,” nansha amba “bekalanga,” mwanda wa kulombola amba badi nao nyeke. Kadi kunena’mba “balonga ku mityima yabo bya mu mukanda-wabijila,” i kushintulula’mba batononwanga na mutyima wa mundamunda kulonga byobya bikwatañene na byotutanga mu kijila kya Leza kisonekwe.
8 Uno mutyima wa mundamunda i mumweke mu matanda mavule. Polofesele umo wa ku Cambridge wānene amba mu misoñanya yādi ilondwa na Bene Babiloni, Bene Edipito, ne Bangidiki, pamo ne Bekadi babajinji ba mu Ostrali ne Bene ntanda ya Amerika mubadilwa ne ya “kupela kasusu, kwipayañana, budimbidimbi ne bubela, misoñanya ilomba kwikala biyampe na bonso: mutame, nkansampe, ne muzoze mwine.” Kadi Dokitele Collins wāsonekele amba: “Mulangwe wa biyampe ne bibi umweka mu muzo onsololo wa mwana muntu.” Mwene kino kibakuvuluja binena Loma 2:14?
Mutyima Obe wa Mundamunda—Wingilanga Namani?
9. Mutyima wa mundamunda i bika, ne ukokeja kukukwasha namani kumeso kwa abe kulonga kintu?
9 Bible ulombola amba mutyima wa mundamunda i bukomo bwa munda buludika ne kupikula bilongwa byobe. Budi pamo bwa diwi didi modi dikulombola byolonga shi i biyampe, shi i bibi. Polo wātelele diwi didi munda mwandi amba: “Mutyima wami wa mundamunda ungitabijanga bwa kamoni mudi Mushipiditu Sandu.” (Loma 9:1) Kimfwa, dino diwi dikokeja kubadikila kwisamba nobe pobandaula kya kulonga, nakampata mu myanda itala mwikadilo. Mutyima obe wa mundamunda ukokeja padi kupikula kyokalonga mafuku a kumeso ne kukulaija mokeivwanina pokapwa kulonga’kyo.
10. Mutyima wa mundamunda wingilanga divule muswelo’ka?
10 Divule dine, mutyima obe wa mundamunda wingilanga ne shi ubapu kulonga kintu. Davida paādi unyema Mulopwe Solo, wādi ubwanya kulonga kintu kibi padi mushingwe māni wa Leza, ne bine wekilongele. Ponka’pa “mutyima wa Davida ke umutū” munda. (1 Samwele 24:1-5; Mitōto 32:3, 5) Kishima “mutyima wa mundamunda” kekitelelwepo mu ino nsekununi; inoko kyo kyāivwene Davida—mutyima wandi wa mundamunda wāmutopekele. Ne batwe bonso netu twivwananga mutyima wa mundamunda utwa. Shi tubalonga kintu kampanda, kupwa mutyima ubavutakana, nabya muswelo otwalonga’kyo’wa owetuvutakanya. Bantu bamo bapelanga kusonka musonko, penepa mutyima wa mundamunda webakambakanya mfulo mfulō bakasonka. Bakwabo nabo i bafule ku kwitanda mapongoloki ku bene pabo. (Bahebelu 13:4) Ino, shi muntu ulonda binena mutyima wandi wa mundamunda, nabya ukekala na ndoe ne mutyima mutūke.
11. Mwanda waka i kyaka kwitabija’nka ‘kuludikwa na mutyima obe wa mundamunda’ kete? Leta kimfwa.
11 Shi ke pano, le ‘tukalonda’nka binena mutyima wetu wa mundamunda’? Eyo, i biyampe kwiuteja, inoko byounena bikokeja pakwabo kwitongola bibi. Bine, diwi dya ‘muntu wa munda’ dikokeja kwitubepela. (2 Kodinda 4:16) Tala kimfwa kimo. Bible ulombola amba Shitevani, mulondi wa Kidishitu mwipāne “wadi muyūle buntu ne bukomo.” Penepa Bayuda bamo bākokela Shitevani panja pa Yelusalema ne kumwipaya na mabwe. Solo (waikele mwenda mafuku ke mutumibwa Polo) wādi wimene kubwipi ne ‘wadi witabije lufu’ lwa Shitevani. Bimweka amba boba Bayuda bādi basumininwe amba byobalonga i biyampe ne mityima yabo ya mundamunda kwibatopeka mpika. Padi ne Solo mwine wādi ulanga’nka namino mwanda kupwa pano wākidi “upudika’nka kupudika byakutapa bāna-babwanga ba Mfumwetu.” I kimweke patōka amba diwi dya mutyima wandi wa mundamunda kedyādipo disamba bya bine.—Bilongwa 6:8; 7:57–8:1; 9:1.
12. I muswelo’ka umo ubwanya kōnwa mutyima wetu wa mundamunda?
12 Le i bika byāonene mutyima wa mundamunda wa Solo? Kimo bidi i bantu baādi upwene nabo. Batwe bavule ketudi bevwane diwi dya muntu ku telefone diifwene bininge na diwi dya Shandi. Bine, mwana ukokeja kupyana mukungwilo wa diwi dya shandi, inoko ukokeja ne kwiula munenenanga shandi. Mo monka ne Solo nandi ye uno wāiwile Bayuda baādi nabo mwanda bādi bashikilwe Yesu ne kupela bufundiji bwandi. (Yoano 11:47-50; 18:14; Bilongwa 5:27, 28, 33) I amo, balunda na Solo bāonene diwi dyādi munda mwandi, ke mutyima wandi wa mundamunda kadi.
13. Le mwikadila wa kotushikete ubwanya namani kōna mutyima wetu wa mundamunda?
13 Mutyima wa mundamunda ukokeja kadi kōnwa na bibidiji nansha na mwikadila wa kotushikete, monka moonenanga muneneno nansha ludimi lwa muntu. (Mateo 26:73) Ye mobyāikadile ne ku Bene Ashidia pa kala. Bādi batumbīle bya malwi, enka ne bipungwa byabo bisongwe bine bilombola dyemo dyobādi bamwesha misungi. (Nahumi 2:11, 12; 3:1) Bene Nineva ba mu mafuku a Yona i batelwe bu bantu kebādipo bayukile “kusansanya ku kuboko kwabo kwa lundyo ne kwa lunkuso.” Ko kunena’mba kebādipo na musoñanya muluji wa kwibalombola kiyampe ne kibi ku meso a Leza. Langa bidi mwikadila obādi’mo mowādi ukokeja konena mutyima wa mundamunda wa muntu ushikete mu Nineva! (Yona 3:4, 5; 4:11) Ne dyalelo nadyo mo monka, diwi dya mutyima wa mundamunda wa muntu dikokeja kushinta mungya bibidiji bya boba bashikete nabo.
Lumbulula Diwi Dyobe dya Munda
14. Mutyima wetu wa mundamunda ubingija namani byobya binena Ngalwilo 1:27?
14 Yehova wāpele ba Adama ne Eva kyabuntu kya mutyima wa mundamunda, o mwanda netu tupyene’o. Ngalwilo 1:27 witulombola amba bantu i bapangwe mu kyelekejo kya Leza. Ke kunenapo amba Leza udi na umbidi na wetu, mhm, mwanda aye i mushipiditu kadi kadipo na ngitu ya misunya. Tudi mu kyelekejo kya Leza mwanda tudi na ngikadila yandi, kubadila’mo ne mutyima wa kulonga byoloke ne mutyima wa mundamunda mūmi. Kino kyo kitukulupija amba tubwanya kukomeja diwi dya mutyima wetu wa mundamunda, kwidikadija bu kalombwe kakulupilwa. Ko kunena’mba kuyuka bivule bitala Umpangi, ne kufwena kwadi.
15. I muswelo’ka umo otukokeja kumwena mu kuyuka Tata wetu?
15 Bible ulombola amba mu buluji kampanda Yehova i Shandya bonso. (Isaya 64:8) Bene Kidishitu ba kikōkeji, ba kwenda mūlu ne ba kushikata pano panshi mu paladisa, nabo betanga Leza bu Tata. (Mateo 6:9) Tufwaninwe nanshi kwikala na mutyima wa kufwena Tata wetu ne kwifunda muswelo wamona bintu ne misoñanya yandi. (Yakoba 4:8) Bavule kebaswelepo kulonga namino. Badi pamo bwa Bayuda bānenwe na Yesu amba: “Bānwe kemwamwivwenepo diwi dyandi nansha dimo, nansha kumuyūka mwāikadile mpika. Kadi ne mwanda wandi nao kemudipo nao munda mwenu’mo.” (Yoano 5:37, 38) Eyo, i kutupu wivwananga diwi dya Leza kawi mbila, ino tudi na kinenwa kyandi, o mwanda tukokeja kumwiula ne kwiimvwana na mwa wiimvwaninanga.
16. Nsekununi ya Yosefa ilombola namani mvubu ya kufundija mutyima wetu wa mundamunda ne kwiuteja?
16 Nsekununi ya Yosefa mu njibo ya Potifela ibingija uno mwanda. Mukaja Potifela wālongele bukomo bwa kongola Yosefa. Nansha Yosefa byaāikele’ko kumeso kwa Bible kulembwa, ne Mbila Dikumi mine keyaletelwe, ino wānene amba: “Lelo nkalonga namani ne buno bubi bukatampe byamwiko namino? Mbulwe kupya mambo kudi Leza mwine’ni?” (Ngalwilo 39:9) Kālondolwelepo uno muswelo mwanda’tu wa kusangaja kisaka kyabo; ke-kintu kyādi kulampe. Wādi’tu usaka kusangaja Leza. Yosefa wādi uyukile musoñanya wa Leza utala pa busongi—mwana-mulume ufwaninwe kwikala na mukaji umo, abo bubidi “ke ngitu imo yonka.” Kadi bimweka’mba wāimvwene byālongele Abimeleke pa kuyuka amba Lebeka i musongwe—wapela kumuyata amba i bibi, kutyina nakaleta bupya-mambo pa bantu bami. Kadi na bubine Yehova wāesele pa uno mwanda, wālombola mwamwena makoji. Bimweka’mba kuyuka kwādi kuyukile Yosefa bino byonso kwāningije mutyima wandi wa mundamunda wāpyene ne kukomena wākomena bubi bwa kulonga busekese.—Ngalwilo 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.
17. Mwanda waka batwe tudi biyampe pa mwanda utala kwiula Tata wetu kutabuka Yosefa?
17 Na bubine, batwe tudi biyampe dyalelo. Tudi na Bible mutuntulu witufundija mulangila Tata wetu ne mwamwena bintu, kubadila’mo ne byobya byaitabije ne byapelele. Mu kwenda twibidila Bisonekwa mo mu kwenda tufwena kudi Leza ne kumwifwana. Ne kulonga namino ko kufwenya kotufwenya diwi dya mutyima wetu wa mundamunda na mulangilo wa Tata wetu. Papo dikashilula kukungula pamo bwa dyandi.—Efisesa 5:1-5.
18. Nansha shi kudi bintu byaonene mutyima wetu wa mundamunda pa kala, i bika bibwanya kwiulumbulula wikale ukulupilwa?
18 Lelo kifuko kyotushikete’mo kibwanya namani kwalamuna mutyima wetu wa mundamunda? Eyo, milangwe ne bilongwa byetu bilondanga bya babutule betu ne bantu ba kotutamine. Papo, musapu utamba ku mutyima wetu wa mundamunda ukokeja koneka nansha kunyengakana. Keudi na “muneneno” na wa boba botwikalanga nabo. Kunena na bubine, ketukokejapo kushinta bintu byetufikile pa kala; ino tukokeja kupwija ano makambakano na kushinta balunda ne kifuko mwa kwikadila na mutyima wa mundamunda muyampe. Ditabula dya mvubu i kushikata na Bene Kidishitu bepāne ke beje balonga bukomo bwa kwiula Shabo. Kupwila kwa pa kipwilo, ne kipwano na banabetu kumeso ne kunyuma kwa kupwila, i mikenga milumbuluke ya kwimona nabo. Tubwanya kujingulula milangilo ne milongelo imanine pa Bible ya banabetu Bene Kidishitu, kubadila’mo ne kampeja-bukidi kabo ka kulondela mityima yabo ya mundamunda ibalombola mimweno ne mashinda a Leza. Mwenda mafuku, kino kikakwasha mutyima wetu wa mundamunda ulonde misoñanya ya mu Bible, ne kwitufwenya ku kyelekejo kya Leza. Wivwane tujadike diwi dyetu pa misoñanya ya Tata wetu ne kumwena mu lupusa luyampe lwa banabetu Bene Kidishitu, nankyo mutyima wetu wa mundamunda ukekala ukulupilwa ne bikekala biyampe kuteja byounena.—Isaya 30:21.
19. I bintu’ka bitala pa mutyima wa mundamunda byotufwaninwe kuta’ko mutyima?
19 Eyo, bamo balwanga pa kulonda mutyima wabo wa mundamunda difuku ne difuku. Kishinte kilonda’ko kisa kubandaula ngikadilo imoimo īkonda na Bene Kidishitu. Potusa kubandaula ino ngikadilo, tukokeja padi kumona biyampe mwingilo wingila mutyima wa mundamunda, mowishidile na wa bakwabo, ne mwa kulondela nyeke diwi dyao.—Bahebelu 6:11, 12.
[Kunshi kwa dyani]
^ Mo monka ne Owen Gingerich, polofesele mukimbi wa imbuo wa ku Inivelesite ya Harvard, wāsonekele amba: “Mutyima wa kulangila bantu ulupulanga na bubine kipangujo kyambulwa . . . malondololo a bwifundi bwa sianse atamba ku kubandaula bintu bilongeka mu musaka wa banyema. Na bubine, malondololo akulupija atanwa kungi kadi emanine pa ngikadila ipāna Leza ya bu-muntu, mubadilwa ne mutyima wa mundamunda.”
Lelo I Bika Byotwefunda?
• Mwanda waka mutyima wa kulonga biya ne bibi nansha mutyima wa mundamunda udi mu bantu bonso?
• Mwanda waka tufwaninwe kudyumuka kuludikwa’nka na mutyima wetu wa mundamunda kete?
• Tukokeja kulumbulula diwi dyetu dya munda mu miswelo’ka imoimo?
[Bipangujo bya Kifundwa]
[Kifwatulo pa paje 15]
Mutyima wa mundamunda wa Davida wāmutwile . . .
[Kifwatulo pa paje 15]
. . . ino wa Solo Mwine Tasusa ao kutwa mpika
[Kifwatulo pa paje 16]
Tukokeja kufundija mutyima wetu wa mundamunda