Balami Abatambula Bukamoni

Tudi mu mwaka wa 59 K.K. Mu kifungo kya basola, bakutwa bavule abatwelela ku kibelo kya Porta Capena mu Loma. Pa Lūlu lwa Palatine padi ndaku ya Mulopwe Nero, ulaminwe na basola bafile bipete mu minkukumba. * Dyudiusa mudyavita wa basola wenda na bakutwa ku kitango kya Loma ne ku Lūlu lwa Viminal. Abapityila mu budimi mudi madabahu mavule a baleza ba Loma ne ku kifuko kibungilanga basola.

Mu bano bakutwa mudi ne mutumibwa Polo. Myeji mivule kumeso, kitatyi kyaādi mu kyombo kilumbakanibwa na kivula kikatampe, mwikeulu wasapwila Polo amba: “Ukēmane ne ku meso a Kesala.” (Bil. 27:24) Le Polo wādi kadi kubwipi na kwimana’ko? Aye’tu walamuka kutala ku kibikelo kya Bulopwe bwa Loma, wavuluka binenwa byāmunene Mfumwetu Yesu pa Kiteba kya Antonia kidi mu Yelusalema. Yesu wāmunene amba, “komeja mutyima . . . monka mo waunenena muno mu Yelusalema, e monka mōkanena ne mu Loma.”— Bil. 23:10, 11.

Padi Polo waimana katale ku Castra Praetoria—nsakwa mikatampe yādi na mumbu myubakwe na bidiki bityila yādi na mpango ne biteba. Mu nsakwa mwādi mushikete banababo na Balami bādi bengila bu batulama ba mulopwe, ne bampulushi ba mu kibundi. Na bisumpi 12 bya basola Balami * ne basola bavule ba mu bibundi bikatampe badi balama  kwine’kwa, nanshi mu nsakwa mwādi mubwanya kushikata tununu tuvule twa basola, kubadila’mo ne basola ba pa tubalwe. Castra Praetoria i kivulujo kya kwine kwādi kutamba lupusa lwa mulopwe. Bano Balami byobādi na lupusa pa bakutwa bādi batamba ku mapolovenshi, Dyudiusa wāludikile kisumpi kyandi ku kibelo kimo kya mu bibelo biná bikatampe. Kupwa kwa lwendo lwa kyaka lwa myeji mivule, penepa wafikija bakutwa bandi kobādi benda.—Bil. 27:1-3, 43, 44.

MUTUMIBWA USAPULA NE ‘UMUKANKAJA MWINE MPIKA’

Mu lwendo, Polo wāpelwe kimonwa na Leza kilombola’mba bengidi bonso bādi ba kupanda pādi pa kulobela bwato. Wāsuminwe na nyoka wa bulembe ino kumulonga bibi mpika. Wāundapile babela pa kisanga kya Malta, pene pāshilwile bantu kunena’mba i leza. Myanda ya bino binkumenkume yāsambakene padi umbukata mwa Balami bakabutyibutyi.

Polo wēmwene kala na banabetu bātambile ku Loma ‘baile kumutundaila ku kīkwe kya lupoto kya Apeusa, padi ne Mobo Asatu a kifikilo kya beni.’ (Bil. 28:15) Byaādi mukutwa, le wādi wa kufikila namani pa mutyima wandi wa kusapula myanda miyampe mu Loma? (Loma 1:14, 15) Bantu bamo balañanga’mba bakutwa bādi bafwaninwe kufikijibwa kudi mukatampe wa balami. Shi byādi uno muswelo, longa Polo padi wāfikijibwe kudi Afranius Burrus Mukatampe wa Balami, padi wa bubidi ku lupusa kupwa’tu kwa mulopwe. * Nansha shi byādi namani, Polo pa kyaba kya kulamwa na mudyavita mukatampe, ino aye wālaminwe na sola’tu bitupu wādi utatanwa kadi mupelulwe. Polo wāpelwe lupusa lwa kwilongolwela kifuko kyandi, kutambula beni ne kwibasapwila, ne ‘umukankaja mwine mpika.’—Bil. 28:16, 30, 31.

POLO USAPWILA BATYETYE NE BAKATAMPE

Mu mwingilo wandi wa butyibi, padi Burrus wāipangwile mutumibwa Polo, ekale ku ndaku yandi nansha mu nkambi ya Balami kumeso kwa kutūla mwanda kudi Nero. Polo kājimijepo uno mukenga wapabula wa kusapwila “batyetye ne bakatampe.” (Bil. 26:19-23) Nansha shi bubandaudi bwa Burrus bwādi namani, aye Polo wādi mulamwe mu kifungo kya mu nkambi ya Balami. *

 Kifuko kyāfutyile Polo kyādi kikatampe biyampe mwa kutambwila “bantu ba buleme ba mu buYudea” ne kwibasapwila abo ne ‘bakwabo bavule bene bādi bāya kwadi mu njibo yāfikile.’ Kadi kwādi ne basola Balami bamwivwene ‘usapula bukamoni’ butala Bulopwe ne Yesu ku Bayuda, kushilwila ‘lubanga kutūla ne ku kyolwa.’—Bil. 28:17, 23.

Basola bādi na mwingilo wa kulama ndaku bādi bashintwa difuku ne difuku pa nsá mwanda. Balami ba Polo nabo bādi beshinta kyaba ne kyaba. Mu bula bwa myaka ya kukutwa kwa mutumibwa, basola bamwivwene paādi ulembeja mikanda ya kutuma ku bene Efisesa, bene Fidipai, bene Kolose ne ku bene Kidishitu Bahebelu ne kumumona ulembela mwine Kidishitu witwa bu Filemone. Kitatyi kyaādi mukutwe, Polo wādi utele Onesemusa mutyima, mupika wānyemene ‘mwine waābutwile mwaādi ukutyilwe,’ ne kumutuma ajokele kudi mfumwandi. (Fil. 10) Kadi, na bubine Polo wādi utele balami bandi mutyima. (1 Kod. 9:22) Tubwanya’tu bidi kufwatakanya mwaipangwila sola kitungo kya bipindi palapala bya ngabo ne kwelekeja ino myanda na kimfwa kiyampe.—Ef. 6:13-17.

 USAPULA “MWANDA WA LEZA, NE MOYO MWINE MPIKA”

Kukutwa kwa Polo kwātuntwidile ku ‘kwendeleja myanda miyampe’ mu Balami ne mu bantu bakwabo. (Fid. 1:12, 13) Bekadi ba mu Castra Praetoria bādi bapwane kujokoloka Umbikalo onso wa Loma, kubadila’mo enka ne mulopwe ne kipango kyandi kikatampe. Mu kino kipango mubadilwa bantu ba mu kisaka, bapika, bantu bamo bāikele ke bene Kidishitu. (Fid. 4:22) Kupityila ku busapudi bwāsapwile Polo na bukankamane, banabetu ba mu Loma bāmwene bukankamane bwa “kusapula mwanda wa Leza, ne moyo mwine mpika.”—Fid. 1:14.

Kadi bukamoni bwāsapwile Polo mu Loma bwitupanga bukankamane bwa ‘kusapula uno mwanda, mo pafikile, ne mo kepafikile.’ (2 Tem. 4:2) Banabetu bamo kebadipo ne mwakutambila mu mobo mwine, badi mu mobo a bilelelo nansha mu mpitalo, enka ne kukutwa mwanda wa lwitabijo lwetu. Nansha shi tudi mu ngikadilo’ka, tubwanya kumona muntu wa kwitwivwana mu boba bāya kotudi, padi kwitupempula nansha kwitukwasha ku mingilo palapala. Kitatyi kyotusapula na bukankamane ponso potumona mukenga, tumwenanga amba ‘mwanda wa Leza keukutyibwangapo.’—2 Tem. 2:8, 9.

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 13]

[Kifwatulo pa paje 13]

Kifwatulo kya basola Balami, kyobādi balanga’mba kyātambile mu Dipema dya Kodusa, dyāubakilwe mu 51 K.K.

[Kutambile Kifwatulo]

© RMN-Grand Palais/Art Resource, NY

[Kapango pa paje 14]

Balami ba mu Mafuku a Nero

Balami bātyipile mutyipo wa kukinga mulopwe ne kisaka kyandi. Kitatyi kyobādi mu kampanye, bādi basela membo yabo idi’po bifwatulo bya mulopwe ne mangabo, divule dine na lwembela lufwatule’po tuminye ne luñenyenye lwa kiyukeno kya Kesala Tyibilusa. Pa kwendejibwa na baneni bayampe ne bamudyavita, bādi balama ndudi mu mwimbilo ne mu bikailo ne kukankamika mwingilo wa kubula mimbi ya mudilo. Basola bādi bengila myaka 16, pa kyaba kya kwingila myaka 25 mu bibumbo bya bulwi, ne kufutwa mfutwa pasatu ne bya pangala, enka ne kufutwa lupeto lwa pasho. Balami bādi bengidijibwa mwanda wa kususula ne kwipaya bakutwa. Pa kupwa kukutwa musunsa wa bubidi, Polo wādi ukokeja kwipaibwa na basola enka na mwāfwidile boba baālongēle bukomo bwa kupandija.—2 Tem. 4:16, 17.

[Kifwatulo pa paje 14]

Kino kityele kyāsokwelwe mu myaka katwa kabajinji kilembelwe’po nkambi ya Balami

[Kutambile Kifwatulo]

Courtesy Classical Numismatic Group, Inc./cngcoins.com

[Kifwatulo pa paje 15]

Kitatyi kyākutyilwe Polo, basola bāmwivwene ulembeja mikanda

[Kifwatulo pa paje 15]

Nsakwa ya Castra Praetoria moimwekela dyalelo

[Kifwatulo pa paje 16]

Nansha shi tudi mu ngikadilo’ka, tubwanya kutana muntu wa kwitwivwana mu boba bāya kwitukwasha ku mingilo palapala

[Kapango pa paje 16]

Sextus Afranius Burrus

Bimweka bu Burrus wābutwidilwe mu kibundi kya Vaison-la-Romaine, kidi pano kunshi kwa Franse, kwine kwātenwe bilembwa bidi’mo dyandi dijina mu 1884 K.K. Mu mwaka wa 51 K.K., wāzunzwilwe ke Mukatampe wa Batulama na Agrippina, mukaja Kesala Kodusa kadi mwanā mwanabo. Agrippina wālongolwele nkasampe wandi mwana mwana-mulume, Nero, mwanda wa kwingila mwingilo wa bulopwe munshi mwa bwendeji bwa bafundiji babidi. Umo i Burrus, Sola wa bwino wādi ufundija basola bakwabo. Mukwabo i filozofe Seneca, mwine wātamije Nero mu ñeni. Pa kitatyi kitungwe, Agrippina waipaya wandi mulume na sumu. Kumeso kwa myanda ya lufu lwa Kodusa kuyukana, Burrus waselela Nero ku Castra Praetoria ne kweleja na Batulama lubila lwa amba ke mulopwe, wapela kulomba mulangwe wa Kitango Kimanine Bijila, ino webanena betabije butongi bwandi. Nero pa kwipaija inandi mu 59 K.K., Burrus wamufya. Suetonius ne Cassius Dio balembi ba mānga bene Loma bānene amba Burrus wāipailwe na sumu na Nero mu 62 K.K.

[Kifwatulo pa paje 16]

Bilembwa bidi’mo dijina dya Sextus Afranius Burrus

[Kutambile Kifwatulo]

Musée Calvet Avignon