1, 2. (a) Lelo kipangwa kya Leza kibajinji i ani, ne Yehova wāmwingidije namani? (b) Le I bika bilombola’mba bamwikeulu i balongololwe?

 YEHOVA Umpangi wa diulu ne ntanda, wāpangile bintu mu ndudi. Kipangwa kyandi kibajinji i wandi Mwana umo kete wa bunka witwa bu “Kinenwa,” mwanda i musedi umbajinji wa myanda ya Leza. Kinenwa wāingidile Yehova myaka mivule, mwanda Bible unena amba: “Ku ngalwilo Kinenwa wādi’ko, kadi Kinenwa wādi na Leza.” Kadi witusapwila amba: “Bintu byonso byāikele’ko kupityila kudi aye [Kinenwa], kadi pampikwa aye i kutupu kintu nansha kimo kyāikele’ko.” Pano kepadi myaka 2000 ne kupita’po bityetye, Leza wātumine Kinenwa pano pa ntanda, pene paālongele na kikōkeji kiswa-mutyima kya Shandi bu muntu mubwaninine Yesu Kidishitu.​—Yoa. 1:1-3, 14.

² Kumeso kwa kwiya’ye pano pa ntanda bu muntu, Mwanā Leza wāingile na kikōkeji bu Wandi “sendwe mwine mukata.” (Nki. 8:30) Yehova wāpangile midiyo mivule ya bipangwa bikwabo bya ku mushipiditu momwa mūlu kupityila kudi aye. (Kol. 1:16) Nsekununi imo ya mu Bible itulombola pa mwanda utala bano bamwikeulu amba: “Tununu ne tununu tumwingidila [Yehova], kabidi misungu dikumi dya tununu ya tununu dikumi baimana kumeso andi.” (Dan. 7:10) Bipangwa bivule bya ku mushipiditu bya Leza i bitelwe bu “bibumbo” bya Yehova bilongololwe senene.​—Ñim. 103:21.

3. Le ñenyenye ne imbuo i bivule namani, ne i biteakanibwe muswelo’ka?

³ Le tubwanya kunena bika pa bipangwa bimweka na meso,  kimfwa ñenyenye keibadika ne imbuo? Pa mwanda utala ñenyenye, malapola a nyeke a ku Houston mu Texas, esambila pa bwifundi bwa panopano bulombola’mba, kudi “misunsa 300 twa midiyala ne midiyala ya ñenyenye, nansha misunsa isatu kupita pa kupikula kubajinji kwa befundi ba sianse.” Lapolo ibweja’ko amba: “Ko kunena amba 3 idi na mazelo 23. Nansha midiyala 3 misele misunsa midiyala 100.” Ñenyenye i mitūlwe mu bisansa, kisansa ne kisansa kidi na ñenyenye midiyala ne midiyala ne imbuo mivule. Bisansa bivule i biteakanibwe mu bisumpi byobeta bu mukambakamba wa ñenyenye kadi bidi mu mukambakamba mukatampe wa ñenyenye.

4. Mwanda waka i byendele’mo tufule kukunena’mba, bengidi ba Leza ba pano panshi bakateakanibwa?

⁴ Pamo’nka na bipangwa byoloke bya ku mushipiditu bya momwa mūlu, madiulu otumwene na meso i malongololwe senene. (Isa. 40:26) O mwanda i byendele’mo tufule ku kunena’mba, Yehova ukateakanya bengidi bandi ba pano panshi. Wibasakilanga bekale nyeke mu ndudi, ne kadi i kya kamweno mpata mwanda badi na mwingilo wa mvubu mikatampe wa kwingila. Nsekununi miyampe ya mwingilo wa kikōkeji wāingile batōtyi ba Yehova ba kala ne ba dyalelo, ileta bukamoni bulombola amba wādi nabo ne amba, “ke Leza wa kavutakanyapo, aa.”​—Tanga 1 Kodinda 14:33, 40.

5. Le mpangiko ya ndudi itala muzo wa muntu ya kuyuja ntanda yākalakanibwe namani?

⁵ Yehova paāpangile bantu babajinji wēbanene amba: “Butulai; mwivudijei, muyujei panopanshi ne kwipanekenya, kabidi bikalai bulopwe bwa pa mwita wa kalunga-kamema, ne bwa pa byoni bya mūlu, ne bwa pa bintu byonso byumi bilandala panopanshi.” (Ngo. 1:28) Kisaka kya muzo wa muntu kyādi kinenwe kubaya mu ndudi mwanda wa kuyuja ntanda ne kutandabula Paladisa kufika ne byoisambakana ntanda yonso. Kufikidila kwa ino mpangiko ya ndudi kwākalakanibwe kitatyi kityetye na kubulwa kikōkeji kwa ba Adama ne Eva. (Ngo. 3:1-6) Kyaba kimo, “Yehova wamona bubi bwa bantu byo bwadi ke bwa ntanda ne miseke panopantanda; kadi’mba ne kufwatakanya konsololo’tu kwa kuvuluka kwa mityima yabo kwadi bubi bonka bonka nyeke.” Mfulo mfulō, “panopantanda padi pabole ku meso a Leza, kadi padi’tu ke pakabakane na kampata.” Ebiya Leza wakwata mpango ya kuleta dilobe dya ntanda yonso dya konakanya bantu bampikwa bwine Leza.​—Ngo. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Mwanda waka Noa wāitabijibwe na Yehova? (Tala kifwatulo kidi ku ngalwilo.) (b) Le i bika byāfikīle bantu bonso bakubulwa kikōkeji ba mu mafuku a Noa?

⁶ Inoko, “Noa watene biyampe kumeso a Yehova” mwanda “wadi moloke swa mubwanininye’tu umbukata mwa bakwabo.” Yehova wāmulombwele kūbaka safini mikatampe mwanda “Noa wadi unanga ne Leza.” (Ngo. 6:8, 9, 14-16) Kitungo kyayo kyādi kiyampe kya kulama būmi bwa bantu ne bwa banyema. Na kikōkeji, “Noa walongela monso mwamusoñaninye Yehova,” kadi na kwingila pamo na kisaka kyandi, wāvuija mwingilo wa lūbako mu ndudi. Bintu byūmi pa kupwa kutwejibwa mu safini, ‘Yehova washita ku kibelo.’​—Ngo. 7:5, 16.

⁷ Kitatyi kyāfikile Dilobe mu mwaka wa 2370 K.K.K., Yehova wakubija “bintu byonso byumi bya kuno kumeso kwa ntanda,” ino wāpandija Noa muntu wa kikōkeji ne kyandi kisaka mu safini. (Ngo. 7:23) Muntu yense udi’ko dyalelo pano pa ntanda, i wa ku lutundu lwa Noa, bandi bana ne babo bakaji. Inoko, bantu bonso bampikwa kikōkeji bādi panja pa safini bāfwa mwanda wa kupela kobāpelele kuteja Noa, “musapudi wa boloke.”​—2 Pe. 2:5.

8. Le i bukamoni’ka bulombola’mba, kwādi bulongolodi buyampe mu Isalela kitatyi kyālombwele Leza bantu bandi kutwela mu Ntanda ya Mulao?

⁸ Myaka tutwa mwanda ne kupita pa kupwa  kwa Dilobe, Leza wāteakenye bene Isalela ke muzo umo. Bulongolodi buyampe bwādi busakilwa mu bintu byonso bya mu būmi bwabo ne nakampata mu butōtyi bwabo. Kimfwa, kutentekela pa babitobo bavule ba Isalela ne bene Levi, kwādi “bana-bakaji bengidi badi bengidila mingilo pa kibelo kya kipema-kyakitango.” (Div. 38:8) Inoko, Yehova Leza paālombwele bantu ba Isalela kutwela mu Kenani, luno lukongo lwābudilwe kikōkeji, ebiya wēbanena amba: “Banwe kemukatwelamopo muntanda’ya yo natulwile kuboko kwami, amba nkemwikadija monka; poso’nka Kalebu mwana Yefune mwana-mulume, kadi ne Yoshua mwana Nuna mwana-mulume, kete” mwanda bāile na musapu muyampe pa kupwa kukabela Ntanda ya Mulao. (Umb. 14:30, 37, 38) Kukwatañana na buludiki bwāmupele Leza, Mosesa wāpele Yoshua mwenda mafuku mwingilo wa kwikala mpingakani wandi. (Umb. 27:18-23) Wānene Yoshua kitatyi kyaādi ukatweja bene Isalela mu Kenani amba: “Wikomeje bidi? Kadi winingishe abe mwine, kokakwatyibwapo moyo nansha kwikala ne nzuba mine mpika; mwanda Yehova Leza obe udi nobe konso konso koēnda.”​—Yos. 1:9.

9. Le Lehaba wādi umwene Yehova ne bantu bandi namani?

⁹ Yehova Leza wādi bine na Yoshua konso kwaādi wenda. Kimfwa, langulukila pa bintu byālongekele kitatyi kyātūdile bene Isalela kitūlo kubwipi na kibundi kya Yediko kya bene Kenani. Yoshua wātumine bana-balume babidi bakabele ntanda ya Yediko mu 1473 K.K.K., kwine kobātene Lehaba wa bwitwa. Webafya pa musaka wa yandi njibo ku bakwibakwata bakomokomo bātuminwe na mulopwe wa Yediko. Lehaba wālombwele batubedibedi bene Isalela amba: “Nayuka Yehova wemupe ntanda ino . . . , mwanda tubaivwana byaumije Yehova mema a kalunga katyila ku meso enu . . . kadi ne kyo mwalongele ku balopwe babidi ba bene Amole.” Wābwejeje’ko amba: “Yehova Leza wa momwa mūlu mwine ne wa panopantanda pene muno munshi.” (Yos. 2:9-11) Lehaba byaātwelele mu bulongolodi bwa Yehova mu kine kitatyi’kya, Leza wāmwene’mba aye ne bantu ba  mu yandi njibo bafwaninwe kupanda kitatyi kyādi kya kukwata bene Isalela Yediko. (Yos. 6:25) Lehaba wālombwele lwitabijo, waākamwa Yehova ne kulēmeka bantu bandi.

10. Le Yesu wānene Bayuda bendeji ba bipwilo ba mu andi mafuku bika, ne mwanda waka wānene bino binenwa?

¹⁰ Pa kuludikwa na Yoshua, bantu ba Isalela bādi bakwata kibundi ne kibundi kya ntanda ya Kenani. Ino le i bika byālongekele mwenda mafuku? Bene Isalela bādi bajilula kyaba ne kyaba bijila bya Leza mu bula bwa tutwa twa myaka. Kitatyi kyātumine Yehova wandi Mwana pano pa ntanda, bakomenwe kukōkela Leza ne kwivwana basedi ba myanda yandi, o mwanda Yesu wātelele Yelusalema bu “wipayanga bapolofeto.” (Tanga Matao 23:37, 38.) Leza wāpelele Bayuda bendeji ba bipwilo mwanda wa kubulwa kumukōkela. O mwanda Yesu wēbanene amba: “Bulopwe bwa Leza bukemuyatwa ne kupebwa ku muzo upa bipa byabo.”​—Mat. 21:43.

11, 12. (a) Le i bika bilombola’mba Yehova wāsambulwidile madyese andi ādi na muzo wa Bayuda ku bulongolodi bukwabo bwa mu myaka katwa kabajinji? (b) Le Bulongolodi bupya bwāitabijibwe na Leza bwādi bubundwe na bāni?

¹¹ Mu myaka katwa kabajinji K.K., Yehova wāpelele muzo wa Isalela wampikwa kikōkeji. Inoko, kino kekyādipo kishintulula’mba kādipo wa kwikala na bulongolodi bwa bengidi ba kikōkeji pano pa ntanda. Yehova wāsambulwidile madyese andi ku bulongolodi bupya bukomo, bwimanine padi Yesu Kidishitu ne bufundiji bwandi. Bwāshilwile mu difuku dya Pentekosa 33 K.K. Mu kino kitatyi, kintu kya bana ba bwanga ba Yesu 120 bābungakene pamo mu Yelusalema, ebiya “kwaikala lunwa lutamba mūlu pamo bwa kivula kikatampe kipukuma, lwayula mu njibo monso.” Kupwa “ndimi pamo bwa ya mudilo yebamwekela kadi yakalañana, lumo ne lumo lwatentama pa muntu umo umo pobadi, kadi bonso bayulwa mushipiditu ujila kebesambe mu ndimi palapala monka mwadi mwibapela’kyo mushipiditu kwisamba.” (Bil. 2:1-4) Kino kinkumenkume kitulumukwa kyāletele bukamoni kebupatanibwapo bwa amba, Yehova wādi na buno bulongolodi bupya bubundilwe na bana ba bwanga ba Kidishitu.

¹² Mu dino difuku dya nsangaji, “kwabwejibwa kintu kya myuya 3000” ku buvule bwa balondi ba Yesu. Pakwabo kadi, “Yehova wadi’nka wibalundila’ko difuku ne difuku boba ba kupanda.” (Bil. 2:41, 47) Nanshi, basapudi ba mu myaka katwa kabajinji pa kusapula biyampe, “mwanda wa Leza wadi wenda utama, ne bana ba bwanga badi benda bevudija bininge mu Yelusalema.” Enka ne “kibumbo kikatampe kya babitobo kyaitabija.” (Bil. 6:7) Mu uno muswelo, bantu bavule bampikwa budimbidimbi bāitabija bubinebine bwāsapwilwe na bantu ba mu buno bulongolodi bupya. Mwenda mafuku, Yehova wāleta bukamoni bumo bonka bulombola’mba wadi nabo kitatyi kyaāshilwile kukokela “bantu ba mizo” mu kipwilo kya bwine Kidishitu.​—Tanga Bilongwa 10:44, 45.

13. Le bulongolodi bupya bwa Leza bwādi na mwingilo’ka?

¹³ Ke kwādipo kya kutatena mwingilo wa balondi ba Kidishitu wēbapele Leza. Yesu aye mwine wēbapele kimfwa, mwanda pa kupwa’tu kubatyijibwa kwandi, wāshilwile kusapula myanda ya “Bulopwe bwa mūlu.” (Mat. 4:17) Yesu wāfundije bandi bana ba bwanga kwingila mwingilo umo onka. Wēbalombwele amba: “Mukekala bami batumoni mu Yelusalema, monsomonso mu Yudea ne mu Samadia, ne kulakula kwine kwa ntanda.” (Bil. 1:8) Balondi babajinji ba Kidishitu bāivwanije bintu byobādi banenwe kulonga. Kimfwa, ku Antyioka mu Pishidya, ba Polo ne Banabasa bāsapwidile Bayuda balwana nabo amba: “I kyendele’mo mwanda wa Leza usapulwe bidi komudi  banwe. Ino byomwapela’o ne byokemwimwenepo banwe bene amba mufwaninwe būmi bwa nyeke, talai! tubatadidila ku mizo. Mwanda Yehova wetusoñenye namino amba, ‘Nakutonge bu kitōkeji kya mizo, mwanda wa wikale lupandilo kufika ne ku mfulo kwa ntanda.’” (Bil. 13:14, 45-47) Tamba mu myaka katwa kabajinji, kipindi kya pano pa ntanda kya bulongolodi bwa Leza kyāyukenye mpango yandi ya lupandilo.

14. Le i bika byāfikīle Yelusalema wa mu myaka katwa kabajinji, ino i bāni bāpandile?

¹⁴ Bayuda bonso mu kikonge kebāitabijepo myanda miyampe, kadi kyamalwa kyādi kya kwibaponena, o mwanda Yesu wādyumwine bandi bana ba bwanga amba: “Pomumona Yelusalema wajokolokwa na bibumbo bya mavita, nabya yukai amba kusalwa kwandi kubafwena. Penepo boba badi mu Yudea bashilule kunyemena ku ngulu, boba badi umbukata mwa kibundi balupuke’mo, ne boba badi mu ntanda nabo kebakitwela’mo.” (Luka 21:20, 21) Bintu byālaile Yesu byāfikidile. Mwanda wa Bayuda bātombokele, bibumbo bya bulwi bya bene Loma byādi biludikwa na Seshitiusa Ngalusa byājokoloka Yelusalema mu mwaka wa 66 K.K. Ino, bino bibumbo pa kwikoka mu kitulumukila, balondi ba Yesu bāmona mukenga wa kutamba mu Yelusalema ne Yudea. Kukwatañana na Esebiusa mulembi wa mānga, bavule bānyemēne bukila bwa Munonga wa Yodano ku Pela mu Pelea. Mu mwaka wa 70 K.K., bibumbo bya bulwi bya Loma byendejibwa na Mudyavita Titusa byājoka ne kusala Yelusalema. Inoko, bene Kidishitu ba kikōkeji bāpandile mwanda bātejeje kidyumu kya Yesu.

15. Lelo bantu bavule bāikele ke bene Kidishitu nansha byokwādi bika?

¹⁵ Nansha balondi ba Kidishitu byobātenwe na makambakano, kupangwapangwa ne matompo makwabo a mu lwitabijo, bantu bavule bāikele ke bene Kidishitu mu myaka katwa kabajinji. (Bil. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Bano bene Kidishitu babajinji bāendelele ku mushipiditu mwanda Leza wēbesele.—Nki. 10:22.

16. Pa kwikala biyampe ku mushipiditu, le i bika binenwe kulonga mwine Kidishitu yense?

¹⁶ Pa kwikala biyampe ku mushipiditu, mwine Kidishitu yense unenwe kulonga bukomo. Kwifunda Bisonekwa na kininga, kutanwa kitatyi ne kitatyi ku kupwila mwanda wa kutōta, ne kwingila na bupyasakane mwingilo wa kusapula Bulopwe byādi na mvubu. Ino mingilo yādi ikwasha bantu ba Yehova bekale biyampe ku mushipiditu ne mu bumo mu kine kitatyi’kya, monka moitukwashisha ne dyalelo. Boba bēlungile na bipwilo bibajinji bilongololwe senene, bāmwenine bininge mu bukomo bwa kukwasha bwādi bulonga batadi ne bengidi ba mingilo. (Fid. 1:1; 1 Pe. 5:1-4) Bine, bipwilo byāsangele pa kupempulwa na bakulumpe bendakana pamo bwa Polo! (Bil. 15:36, 40, 41) Kukwatañana kudi pa bukata bwa butōtyi bwetu ne bwa bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji kudi padi tō. Bine, tufwijanga’ko Yehova pa kuteakanya bengidi bandi ba mu kine kitatyi’kya ne ba dyalelo! *

17. Le i bika bikabandaulwa mu kishinte kilonda’ko?

¹⁷ Pano penda pafwena ntanda ya Satana ku mafuku ayo a mfulo, kipindi kya pano panshi kya bulongolodi bwa Yehova bwa diulu ne ntanda kyendelelanga lubilo kumeso. Lelo wendelanga nabo pamo? Le wendelelanga ku mushipiditu? Kishinte kilonda’ko kikalombola muswelo obwanya kulonga namino.