TATA wābutwilwe mu 1899 mu Graz kibundi kya mu Otrishe, kadi mu kitatyi kya Divita I dya Ntanda yonso wādi ukidi nkasampe. Bāmutwejeje ku bukomo mu bushidika bwa Alemanye pa kupwa’tu kwa Divita II dya Ntanda yonso kushilula mu 1939. Wāipaibwa mu 1943 pobākalwile divita mu Rusi. Uno o muswelo wa bulanda onajimije tata ponākidi’tu na kintu kya myaka ibidi. Nkyāikelepo na mukenga wa kumuyuka, kadi nādi mulanga bininge, nakampata kitatyi kyonadi mona bankasampe bakwetu bavule ba ku masomo na bashabo. Mwenda mafuku, ami papo nkasampe, nasengibwa pa kuyuka myanda itala Tata wa mūlu, Tata wa peulu kabwanyapo kufwa.—Hab. 1:12.

Ponabwenye myaka isamba-ibidi, natwela mu kitango kya Bankasampe Bashikutu. Bushikutu bwa Bankasampe i kitango kya ntanda yonso kyāshimikilwe mu 1908 mu Beletanye na Robert Stephenson Smyth Baden-Powell mudyavita wa basola ba Beletanye. Mu 1916 wāshimika Bisumpi bya bankasampe ba yami myaka betwa bu Bampumpi (nansha bisumpi bya Bashikutu).

Nadi nsenswe nkambi ya pa yenga yādi ilongwa mu ntanda—kulāla mu mapema, kuvwala bya muswelo umo ne kusala koku tomba maoma. Nadi nsangela nakampata kupityija kitatyi pamo na bakwetu bashikutu, twimba koku tujokolokele ku nkambi ya mudilo ku kyolwa ne kukaya mu ditó. Kadi twadi twifunda myanda mivule itala bupangi, kwine kwaunengeje nsangele mingilo ya makasa a Umpangi wetu.

Bankasampe Bashikutu bakankamikwanga kulonga kilongwa kiyampe difuku ne difuku. Ino i mbila yabo mibajinji. Twadi twiimuna mu bishima bya amba, “Beiteakanye Kala.” Kino kyadi kinsangaja. Mu kyetu kisumpi kya bankasampe katwa ne musubu, kipindi kya bankasampe badi bene Katolika, kipindi kikwabo kya bene Mishoni ne kikwabo nakyo kya bene Buddha.

Tamba mu 1920, bitango bya Shikutu bya ntanda yonso nansha mafetyi byadi bilongwa mu myaka mityetye. Nakatenwe ku Fetyi ya Shikutu ya busamba-bubidi ya Ntanda yalongelwe mu Bad Ischl, Otrishe, mu Kweji wa 8, 1951, ne ku Fetyi ya Shikutu ya kitema ya Ntanda yalongelwe mu Kiwanza kya Sutton kubwipi na Birmingham mu Angeletele mu Kweji wa 8, 1957. Musunsa wa mfulo, kwatenwe kintu kya Bashikutu 33000 batambile ku matanda ne bifuko 85. Kadi kintu kya bantu 750000, baile kwitutala ku fetyi, kubadila’mo ne Elizabeth Mulopwe Mukaji wa Angeletele. Kondi, byadi pamo bwa bubana ba bana bwa ntanda yonso. Nkyadipo ndyukile mu kine kitatyi’kya amba nkeyuka ne kwija mpika na banabetu bayampe bininge—ke ba ku mushipiditu kadi.

Ku muketeko wa mwaka wa 1958, nadi nekitamba’tu mu kupwa masomo ami a bu kaseya ku  Wiesler, Hotela Mikatampe ya mu Graz, Otrishe. Ku ino Hotela, Rudolf Tschiggerl mwingidi-nami kadi mwimaniji wa mwingilo wa kutēka mikate, wāunsapwila bya kiponka na ponka. Nadi nkyaivwene kashā kintu nansha kimo kitala pa bubinebine. Washilula dibajinji na lufundijo lwa Busatu Busantu ne kunena’mba ke lufundijopo lwa mu Bible. Napatanya na kubingija Busatu Busantu ne kukimba kumulombola’mba byaanena i bya bubela. Nadi nsenswe mwingidi-nami kadi kimba kumunekenya ajokele mu kipwilo kya Katolika.

Rudolf, otwadi twita bu Rudi, waunsokwela Bible. Nadi nsaka kwikala’nka na Bible wa Katolika. Nashilula kutanga’ye ne kwija mpika namona’mo trakte watampilwe na Sosiete Watchtower wadi utūdile’mo Rudi. Nafītwa pa kino mwanda nadi nanga’mba mu uno trakte mwadi mulembwe myanda mu muswelo umweka bu muyampe ino ao’ko mubi. Inoko, nadi ngitabije kwisambila nandi pa Bible. Rudi wālombola bujinguludi ne kuleka kumpa monka kintu kyo-kyonso kitampe. Mu kintu kya myeji isatu, twadi twisambila na dimodimo pa Bible, mīsambo mine yadi ivudile kufika ne bufuku.

Ami pa kupwa masomo ku hotela mu yetu ntanda ya Graz, mama waunsokwela masomo makwabo a kukundula hotela. Ebiya navilukila ku Bad Hofgastein, kibundi kidi ku musanza wa ngulu kwine kwadi masomo. Adi engidila pamo na Hotela Mikatampe ya mu Bad Hofgastein, kadi kyaba kimo nadi nkengila’ko mwa kwikadila na bwino kupita byobya byonafundile ku masomo.

Rudi watumine adelese yami mipya ku bilo ya musambo ya mu Vienna, ebiya musambo nao wapa’yo ba Ilse Unterdörfer ne Elfriede Löhr * bakaka babidi bamishonele. Difuku dimo, muntu wadi wingila mu kyumba kya kutundaidila beni kya ku Hotela waungita ne kunombola’mba kudi bana-bakaji babidi badi panja mu motoka bakimba kwisamba nobe. Navutakanibwa mwanda nkyadipo ndyukile byobaile kulonga. Ino naenda’ko mwanda wa kwibayuka. Kupwa nayuka’mba badi bengila bu bantu basela mikanda ya Batumoni mu kitatyi kya Nazi mu Alemanye pākankajibwe mwingilo ku ngalwilo kwa Divita II dya Ntanda. Nansha ke kumeso kwa divita kushilula, bakwetwe na bampulushi beinanye ba Alemanye (Gestapo) ne kwibatuma mu komponi ka masusu ka Lichtenburg. Kupwa, mu dino divita bebatundulwila ku komponi ka mu Ravensbrück kubwipi na Berlin.

Bano bakaka badi ba myaka ya mama, o mwanda nadi bine nebalēmekele. Pa kino, nkyadipo nsaka kwibajimijija kitatyi kyabo na kwisamba nabo kupwa padi kadi mayenga nansha myeji ibala-inga nkenebasapwila’mba nkisakilepo kwendelela na kwisamba nabo. Ebiya nebalomba shi babwanya kumpa’tu’nka mulongo wa Bisonekwa bisambila pa lufundijo lwa Katolika lwa kwipingakana kwa batumibwa. Nebalombola’mba, nsa kukapa’byo kitobo wa mu kyetu kibundi ne kwisambila’po nandi. Nadi nanga’mba nadi wa kuyuka pano bubinebine.

Bufundiji bwa Katolika Loma bwa kwipingakana kwa batumibwa bulombola’mba kudi kwipingakana kekukapupo kwa bapapa kwa tamba pa mutumibwa Petelo. (Kipwilo kishintululanga bibi  binenwa bya Yesu bidi mu Mateo 16:18, 19.) Kadi bwine Katolika bunena’mba, papa kabwanyapo kubepa mu myanda itala lufundijo paesamba mu kipwilo kikatakata, nansha na lupusa lumupelwe. Nadi nkulupile bino binenwa ne kulanga’mba, shi papa mwine wityibwa na bene Katolika bu Tata Utōkele, kabwanyapo kubepa mu myanda itala lufundijo kadi ufundija’mba Busatu Busantu i bwa bine, nanshi i bwa bine. Ino shi ubwanya kubepa, nankyo luno lufundijo nalo lubwanya kwikala lwa bubela. Ke kya kutulumukapo shi bufundiji bwa kwipingakana kwa batumibwa i bwa mvubu mpata ku bene Katolika, mwanda bubinebine nansha bubela bwa bufundiji bwa Katolika bwimanine pa bufundiji bwa kwipingakana!

Ponaendele kukamona kitobo, kabwenyepo kulondolola ku bipangujo byami, ino wakulumuna mu kibīko kyandi kya mabuku dibuku dya lufundijo lwa Katolika disambila pa kwipingakana kwa batumibwa. Nediselela ku njibo monka mwaaunenene ne kwiditanga, kupwa najoka na bipangujo bivule. Mfulo mfulō, kitobo pa kukomenwa kulondolola ku bipangujo byami, kanena amba: “Nkibwanyapo kukunekenya, kadi nobe kubwanyapo nkunekenya. . . . Enda biyampe!” Kakidipo kadi usaka kwisamba nami monka.

Pa kino, naitabija kwifunda Bible na Ilse ne Elfriede. Bamfundija myanda mivule itala Yehova Leza Tata wa bine Ujila udi mūlu. (Yoa. 17:11) Mu kino kifuko mwadi kemwaikele kipwilo, o mwanda bano bakaka babidi badi bendeja kupwila mu njibo ya kisaka kimo kyasangedile bubinebine. Kwadi kutanwa’tu bantu batyetye. Bano bakaka badi besambila abo bonso bubidi pa myanda mivule ya ku kupwila, mwanda kekwadipo tutu mubatyijibwe wa kwimanina kupwila. Tutu umo wadi utamba ku kifuko kikwabo wadi wiya na dimodimo kunena mwisambo wa bantu bonso mu kifuko kyobadi baluwa.

Ba Ilse ne Elfriede bashilwile kwifunda nami Bible mu Kweji 10, 1958, ebiya nabatyijibwa myeji isatu pa kupita’po, mu Kweji 1, 1959. Kumeso kwa kubatyijibwa, nebepangwile shi mbwanya kwibatwala mu busapudi bwa ku njibo ne njibo mwanda wa kumona’tu mobasapwila. (Bil. 20:20) Pa kupwa kwibatwala musunsa mubajinji, nebepangula shi babwanya kumpa kifuko kwa kusapula. Baumpa kibundi kimo, kadi nadi ñenda’ko ami mwine kukasapula ku njibo ne njibo ne kujokela bantu basangela musapu. Tutu mubajinji onakatwele mu busapudi bwa ku njibo ne njibo, i mutadi wa kipindi wetupempwile mwenda mafuku.

Mu 1960, pa kupwa kwa masomo ami a ku hotela, najokela ku yetu ntanda mwanda wa kukwasha babutule bami befunde bubinebine bwa mu Bible. Kufika ne dyalelo, i kutupu nansha umo udi mu bubinebine, inoko bamo balombolanga kusangela.

Mu mwaka wa 1961, batanga mu bipwilo mikanda yatambile ku bilo ya musambo ikankamika bantu bengile bu pania. Nadi kungulume kadi mukomo mu ngitu, o mwanda namwene’mba nkyadipo na bubinga bwa kulekela kwingila bu pania. Nesamba na tutu Kurt Kuhn mutadi wa kipindi ampe ñeni pa milangwe yonadi nayo ya kwingila kaji mu myeji mityetye mwanda wa kupota motoka wa kunkwasha mu mwingilo wa bu pania. Le waunondolola namani? Amba, “le Yesu ne batumibwa bādi basakilwa motoka pa kwingila mwingilo wa kitatyi kyonso?” Bine, uno o mulangwe onadi nao! Ebiya nashilula’nka penepa kwiteakanya mwa kushilwila kwingila mwingilo wa bu pania. Ino byonadi ñingila  mansá 72 yenga ne yenga mu leshitola ya ku hotela, nadi mfwaninwe kushinta bintu bimobimo.

Nalomba mukulumpe wa kaji shi ubwanya kwitabija ñingile mu mansá 60. Waitabija ne kwendelela kumfuta’nka mfutwa imo yonka. Kitatyi kityetye pa kupita’po, namulomba monka shi mbwanya kwingila mansá 48 ku yenga. Kadi waitabija kulomba kwami ne kumfuta mfutwa imo yonka. Kupwa namulomba monka ñingile’tu mansá 36 ku yenga, ko kunena’mba mansá 6 ku difuku mu bula bwa mafuku 6, kadi monka waitabija. Kintu kitulumuja i kino, nadi ntambula’nka mfutwa imo yonka! Byadi bimweka bu mukulumpe wami wa kaji kadipo usaka ndeke kaji. Na ino mpangiko, nashilula kwingila bu pania wa lonso. Mu kine kitatyi’kya, bapania badi basapula mansá 100 ku kweji.

Myeji iná pa kupita’po, naikala bu pania wa pa bula ne bu mwingidi wa kipwilo mu kakipwilo katyetye ka mu polovenshi ya Carinthia, mu kibundi kya Spittal an der Drau. Mu kino kitatyi, pania wa pa bula wadi usapula mansá 150. Nkyadipo na pania mukwetu wa kusapula nandi, ino nasangedile kukankamika kwaunkankamikile kaka witwa bu Gertrude Lobner mu mwingilo, mwine wadi wingila bu mukwashi wa mwingidi wa kipwilo. *

Mu 1963, baunena kwingila bu mwingidi wa kipindi. Kyaba kimo nadi ñenda na kudiye ku kipwilo ne kipwilo, nselele masanduku alēma. Banabetu bavule kebadipo na myotoka, o mwanda kekwadipo nansha umo wadi ubwanya kunsela ku ngala ya kudiye. Pa kutyina “kutulumuna” bantu, nkyadipo nsaka kukanda kamotoka katyetye pa kwenda ku njibo kwa kukashikata, o mwanda nadi ñenda kwa kufikila lwa nshi.

Mu 1965, ami papo kungulume, baungita kukatanwa ku kalasa ka 41 ka Masomo a Ngileade. Bana ba masomo bavule badi bankunga. Na mu kitulumukila’tu, ami pa kutambula dipolome baunjokeja ku yetu ntanda ya Otrishe mwanda wa kwendelela na mwingilo wa bu mutadi wa kipindi. Inoko, kumeso kwa kutamba mu États-Unis, baunena kukengila pamo na mutadi wa kipindi mu bula bwa mayenga aná. Nasangele bininge kwingila na Anthony Conte, tutu wa buswe wadi usenswe mwingilo wa busapudi kadi wadi ulupula bipa biyampe mu uno mwingilo. Twaingile nandi pamo kutunduka kwa États-Unis mu mwaba wa Cornwall.

Kitatyi kyonakajokele mu Otrishe, bauntuma mu kipindi monetene na Tove Merete, kaka kungakaji muyampe. Watamine mu bubinebine tamba paadi na myaka itano. Kitatyi kitwipangulanga banabetu muswelo otwemwene, tunenanga na mizaulo amba, “i bilo ya musambo yateakenye twimone.” Twesongele mwaka umo pa kupita’po mu Kweji 4, 1967, kadi betwitabija twendelele batwe bonso pamo mu mwingilo wa bu mutadi wendakana.

Mwaka walondele’po, nayuka’mba kupityila ku kanye kakatampe ka Yehova, waundelele bu wandi mwana wa ku mushipiditu. Mu uno muswelo, nashilula kipwano kya pa bula na Tata wami wa mūlu ne na boba bonso ‘beta’ kukwatañana na Loma 8:15 amba “Abba, Tata!”

Ami ne Merete twaendelele kwingidila pamo mu mwingilo wa mu kipindi ne mu distrike kufika mu mwaka wa 1976. Kyaba kimo mu kitatyi kya mashika, twadi tunenwe kulāla mu mobo mwakubulwa kaluvula ka kyanga. Difuku dimo, twabūkile ne kujingulula  amba ku milomo ya bulangetyi kwadi kukanzabale mwanda wa umpuya otwadi twesa! Ku mfulo twakwata butyibi bwa kusela kakingidilwa ka shinga ya mudilo ka kupepa luvula luyampe bufuku. Mu bifuko bimo, pa koya mema bufuku, twadi tunenwe kupita mu maimakasa twenda ku kobo katyetye kadi’mo luvula lwa mashika. Kadi ketwadipo na njibo mikatampe ya kushikata’mo, o mwanda mu Dya Mwanzo twadi tuvudile kushikata mu njibo imo yonka mwine motwadi twingidila mu bula bwa yenga. Kupwa, mu Dya Bubidi lubanga twaenda ku kipwilo kikwabo.

Ngidi na nsangaji ya kunena amba, wami mukaji muswe unkwatakenye nyeke bininge mu bula bwa myaka. Usenswe mwingilo wa busapudi, kadi nkilekangapo nansha dimo kumukankamika atambile mu mwingilo wa busapudi. Kadi usenswe balunda ne kuta bantu bakwabo mutyima bininge. Bine, buno bwadi bukwashi bukatampe.

Mu 1976, betwita kukengila ku bilo ya musambo ya Otrishe idi mu Vienna, kadi natongwa bu tutu wa mu Komite wa Musambo. Mu kine kitatyi’kya, musambo wa Otrishe wadi utala mingilo ya mu matanda mavule a Bulaya bwa Kutunduka ne kuteakanya mwingilo wa kutuma mu bufyafya mabuku mu ano matanda. Tutu Jürgen Rundel waimanina uno mwingilo, na kukwata’po milangwe mivule. Nadi na dyese dya kwingila nandi ne kwimanina mwenda mafuku mwingilo wa bwalamuni mu ndimi dikumi isambwa mu Bulaya bwa Kutunduka. Jürgen ne wandi mukaji Gertrude baendelela kwingila na kikōkeji bu bapania ba pa bula mu Alemanye. Kushilwila mu 1978, musambo wa Otrishe wadi ulupula mafotokopi a mapepala ne kwiatampa ku kakitampilo katyetye mu ndimi isamba. Kadi twadi tutuma mabuku ku matanda meshileshile adi alomba’o. Otto Kuglitsch wingila pano na wandi mukaji Ingrid ku bilo ya musambo ya mu Alemanye, wadi utangidile ino mingilo.

Banabetu ba mu Bulaya bwa Kutunduka nabo badi balupula mabuku mu abo matanda na kwingidija mashini alupula mapapye nansha kulupula myanda mu mafilime. Inoko, badi basakilwa kukwashibwa na matanda makwabo. Yehova walamine uno mwingilo, kadi twafudile ku kusanswa banabetu ba ku musambo badi banenwe kwingila mu ngikadilo mikomo ne mu kukankajibwa mu bula bwa myaka mivule.

Mu 1989, naikele na dyese dya kukatūla Tutu Theodore Jaracz, wa mu Kitango Kyendeji ku  Rumani. Kitungo kyadi kya kukwasha kisumpi kikatampe kya banabetu bekale monka mu bumo na bulongolodi. Kushilwila mu 1949, batyibile kipwano na bulongolodi pa bubinga palapala ne kushimika bipwilo bya abo bene. Inoko, baendelele na kusapula ne kubatyija bantu. Kadi bakutyilwe mu kifungo mwanda wa kwabo kubulwa kwikuja mu myanda ya politike, monka mwadi mwakutyilwe banabetu ba mu bulongolodi badi betabijibwe na kité kya ntanda. Kwadi kukidi kukankajibwa mu Rumani, o mwanda twadi twitana mu bufyafya mu njibo ya Tutu Pamfil Albu na bakulumpe baná badi bebatangidile ne bantunguluji betabijibwe ba Komite ya Ntanda ya Rumani. Twaselele ne tutu Rolf Kellner wa kushintulula ku Otrishe.

Mu difuku dya bubidi dya mīsambo, Tutu Albu wanekenya bakulumpe bakwabo baná mwanda wa kwikala netu mu bumo na kunena’mba, “shi ketwikelepo mu bumo pano, ketukamonepo kadi dyese dikwabo.” Kupwa, kintu kya banabetu 5000 bajokela monka mu bulongolodi. Buno bine i bushindañani bwa Yehova kadi i kikupilwa kyakupilwe Satana!

Ku mfulo kwa mwaka wa 1989, kumeso kwa buludiki bwa kikoministe bwa mu Bulaya bwa Kutunduka, Kitango Kyendeji kyaunena ami ne wami mukaji kutundulukila ku kité kya ntanda yonso kidi mu New York. Kino kyadi kintu kya kutulumukwa kotudi. Twashilwile kwingila ku Betele ya mu Brooklyn mu Kweji 7, 1990. Mu mwaka 1992, bauntonga bu mukwashi wa Komite ya Kitango Kyendeji Itala Myanda ya Busapudi, ebiya tamba mu Kweji 7, 1994, naikala na dyese dya kwingila mu Kitango Kyendeji.

Bitatyi byonaingile bu kaseya ku hotela ke bipite kala. Pano ngidi na dyese dya kuteakanya ne kupa banabetu ba ntanda yonso bidibwa bya ku mushipiditu. (Mat. 24:45-47) Pa kulangulukila pa myaka 50 ne musubu ya mu mwingilo wa pa bula wa kitatyi kyonso, mbwanya kufwija’ko bininge ne kusangela madyese esela Yehova bubana na bana bwetu bwa ntanda yonso. Nsenswe kwenda ku bitango byetu bya matanda, kwine kobesambilanga pa kwifunda myanda ya Yehova, Tata wetu wa mūlu ne pa bubinebine bwa mu Bible.

Nombelanga mwanda wa midiyo ne midiyo ya bantu bakefunde Bible, betabije bubinebine, ne kwingidila Yehova mu bumo na banabetu bene Kidishitu ba ntanda yonso. (1 Pe. 2:17) Kadi ntengele kumona ami momwa mūlu lusangukilo lwa pano pa ntanda, ne kumona ku mfulo tata wami wa ku ngitu. Nkulupile’mba tata, mama ne babutule bakwabo baswe bakasaka kutōta Yehova mu Paladisa.