1, 2. (a) Lelo Leza wāpele Adama byabuntu’ka? (b) Mwanda waka Leza wāpele Adama mukaji? (Tala kifwatulo kidi ku ngalwilo.)

YEHOVA wāpangile ntanda na kitungo. “Wabumbile’po amba pekalwe.” (Isa. 45:18) Adama muntu mubajinji waāpangile, wādi mubwaninine, kadi Leza wāmupele kīkalo kilumbuluke—budimi bwa Edena. Bine, Adama wāsangedile mityi miyampe yādi’mo, minonga ikuka bityebitye, ne banyema bakaya mu ndoe! Ino wādi ubudilwe kintu kimo kya mvubu mpata. Yehova wātelele kino kintu paānene amba: “Kebiyampepo mwana-mulume ekale kasuku, mhm, nanshi nkamulongela mukwashi wandi umwifwene.” Ebiya Leza wāponeja Adama mu tulo bukū, wamuyata lupamvu, ‘wapunga’ko mwana-mukaji.’ Adama pa kulanguka wāsangala bininge! Adama wānena amba: “Uno’u, i kikupa kya ku bikupa byami, kadi i mwita wa ku mwita wami, ukatelwanga bu-mwana-mukaji, mwanda walupwilwe mu mwana-mulume.”—Ngo. 2:18-23.

² Kyabuntu kya Leza kya mwana-mukaji kyādi kya pa bula mu buluji bwa amba, wādi mukwashi mubwaninine wa mwana-mulume. Wādi kadi na dyese dya pa bula dya kubutula bana. Na bubine, ‘Adama wāinikile wandi mukaji bu-Eva, mwanda aye i inandya bōmi bonsololo.’ (Ngo. 3:20) Kino shakyo i kyabuntu kya Leza kitulumukwa kyaāpele ba mulume ne mukaji babajinji! Bādi  na bukomo bwa kubutula bantu bakwabo babwaninine. Kupityila ku kubutula, ntanda yādi ya kwikala bityebitye ke Paladisa ikelwe na bantu babwaninine bene bādi ba kubikadila bintu bikwabo byūmi.—Ngo. 1:27, 28.

3. (a) Le ba Adama ne Eva bādi bafwaninwe kulonga bika pa kweselwa na Leza, ino byāpityile namani? (b) Le i bipangujo’ka byotusa kubandaula?

³ Ba Adama ne Eva pa kutambula madyese ādi kumeso abo, bādi banenwe kukōkela Yehova ne kwitabija buludiki bwandi. (Ngo. 2:15-17) Bādi babwanya kufikidija mpango ya Leza pobadi enka shi bākōkele ne kulonda buludiki bwandi. Ino i kya bulanda, mwanda bāongwelwe na Satana “nyoka wa kala na kala,” ne kulubila Leza. (Kus. 12:9; Ngo. 3:1-6) Le buno butomboki bwāikele na lupusa’ka pa bana-bakaji? Le i bika byālongele bana-bakaji bakaminwe Leza ba pa kala? Mwanda waka bana-bakaji bene Kidishitu dyalelo babwanya kutelwa bu “kibumbo kya ntanda ne ntanda”?—Ñim. 68:11.

4. Le i ani wādi utalwa na bubi bwa ba mulume ne mukaji babajinji?

⁴ Kitatyi kyobāipangwile Adama myanda itala butomboki bwandi, wāletele bubinga bufwe amba: “Mwana-mukaji o wampele kwikala nami ye aye wampele kya ku mutyi’wa nami nadi.” (Ngo. 3:12) Adama kākankelwepo’nka kwitabija bubi bwandi, ino wātompele ne kulambika mwana-mukaji wāmupele Leza—pamo ne mwine Wamupele’ye na buswe! Ba Adama ne Eva bālongele bubi abo bonso, ino Adama ye wādi utalwa na bubi bwabo. O mwanda mutumibwa Polo wāsonekele amba, “monka mwātwelele bubi mu ino ntanda kupityila ku muntu umo [Adama] ne lufu kupityila ku bubi.”—Loma 5:12.

5. Le kuleka kwālekele Leza bantu beludike abo bene mu kitatyi kampanda i kuleta bukamoni’ka?

⁵ Ba mulume ne mukaji babajinji bālangile amba kebādipo basakilwa Yehova bu Muludiki wabo. Kino kyālengeje kino kipangujo kya mvubu kitala bubikadi kya amba: Le i ani udi na lupusa lwa kuludika? Pa kuleta malondololo a myaka yonso nyeke, Leza wālekele kwibaludika mu kitatyi kampanda. Wādi uyukile amba myanda yobādi ba kwimwena yādi ya kulombola’mba kebabwanyapo kwiludika pakubulwa aye. Mu bula bwa tutwa twa myaka, buno buludiki i buponejeje muzo wa muntu kimpengele kimo kupwa ke kikwabo. Mu myaka’tu katwa yapityile, kintu kya bantu 100000000 bafwile mu mavita—kadi mu bano bantu mubadilwa midiyo ne midiyo ya bana-balume, bana-bakaji ne bana bampikwa mwanda. Buno kala i bukamoni bukatampe bulombola’mba, “kekidipo mu muntu unañanga kolola matabula andi.” (Yel. 10:23) Pa kuyuka buno bubinebine, twitabije Yehova bu Muludiki wetu.—Tanga Nkindi 3:5, 6.

6. Lelo bana-bakaji bamonwanga namani mu matanda mavule?

⁶ Bana-balume ne bana-bakaji bonso basusukanga mu ino ntanda idi mu lupusa lwa Satana. (Mus. 8:9; 1 Yo. 5:19) Bilongwa bibibibi bimobimo i bya kususula bana-bakaji. Kujokoloka ntanda yonso, kintu kya bana-bakaji 30 pa katwa banenanga’mba bakupilwanga na balume. Mu bisaka bimo bana-balume batelwe mutyima bininge mwanda balañanga’mba, bakatama mwanda wa kuvudija musuku wa kisaka ne kulela bambutwile ne bankambo wabo ke banunu. Mu matanda amo bana-bakaji bamonwanga bu bana babituputupu, kadi bana ba lukeke bana-bakaji bapulumunwanga kupita bana ba lukeke bana-balume.

7. Lelo Leza wāpele bana-balume ne bana-bakaji kyalwilo kya muswelo’ka?

⁷ Na bubine, kususulwa kwa bana-bakaji kekusangajangapo Leza. Umwene bana-bakaji biyampe ne kwibalēmeka. Muswelo umwene Yehova bana-bakaji i mumwekele ku kupanga kwaāpangile Eva mu muswelo mubwaninine kadi na ngikadilo yādi ilombola’mba, kādipo umpika ino mukwashi muyampe wa Adama. Buno i bubinga bumo bwāmwenine Leza ku mfulo kwa difuku dya busamba dya bupangi’mba, “byonso  byālongele, . . . byadi biyampe’tu byamwiko.” (Ngo. 1:31) Bine, “byonso” byālongele Yehova byādi “biyampe’tu byamwiko.” Wāpele ba mulume ne mukaji kyalwilo kiyampe!

8. (a) Lombola mwādi mwikadile ngikadilo ya bantu bonso mu kikonge. (b) Lelo Leza wālombwele buntu ku bāni mu bula bwa mānga?

⁸ Ngikadilo ya bana-balume ne bana-bakaji bonso mu kikonge yāonekele pa kupwa kwa butomboki bwa mu Edena, kadi mu myaka katwa yapityile, yabipile’ko kutabuka. Bible wālaile’mba mwiendelejo mubi ukatāla mu “mafuku a mfulo.” Bubi bwa bantu i busambakane mu muswelo ulombola’mba tudi bine mu “bitatyi bya makambakano.” (2 Tm. 3:1-5) Inoko mu bula bwa mānga ya muzo wa muntu, ‘Yehova Mfumu Mubikadi’ wālombwele buntu ku bana-balume ne bana-bakaji bādi bamukulupile, bakōkele bijila byandi ne bādi bamukōkele bu Muludiki wabo.—Tanga Ñimbo 71:5.

9. Le bantu bavule bāpandile namani ku Dilobe, ne mwanda waka?

⁹ Kitatyi kyāonene Leza ntanda mibi ya pa kala kupityila ku Dilobe dya mu mafuku a Noa, kwāpandile’tu bantu batyetye kete. Shi banababo na Noa bana-balume ne bana-bakaji bādi’ko mu kine kitatyi’kya, nabo bādi ba kufwa na mema a dilobe. (Ngo. 5:30) Inoko, bana-bakaji ne bana-balume bavule bāpandile ku Dilobe. Bano bantu bāpandile i ba Noa, wandi mukaji, bandi bana basatu ne babo bakaji. Bāpandile mwanda bādi bakaminwe Leza ne kulonga kiswa-mutyima kyandi. Midiyala ne midiyala ya bantu badi’ko dyalelo i batambe ku bano bantu 8 bādi na Yehova.—Ngo. 7:7; 1 Pe. 3:20.

10. Mwanda waka Yehova Leza kāelelepo bakaji bamwakaminwe ba bakulutuba ba kikōkeji?

¹⁰ Myaka pa kupita’po, bakaji bakaminwe Leza ba bakulutuba ba kikōkeji nabo bādi na Leza. Ke byādipo uno muswelo pobādi betompwela pangala pa bintu byabo bya mu būmi. (Yude 16) Byādi bikomo kulanga’mba mu kyakanwa kya Sala mukaja Abalahama mwādi mubwanya kulupuka mitompwe mikatampe, kitatyi kyobāshile būmi buyampe mu Ulu ne kwikala bu bekadi ba lupito bekele mu mapema mu ntanda mikwabo. Inoko, “Sala wādi ukōkele Abalahama, umwita bu mfumwami.” (1 Pe. 3:6) Tulangulukilei bidi ne pa kimfwa kya Lebeka, wādi bu kyabuntu kitambile kudi Yehova kadi wāikele ke mukaji muyampe. Ke kya kutulumukapo shi Izake wandi mulume ‘wāmusenswe, ne kusengibwa biyampe pa lufu lwa inandi.” (Ngo. 24:67) Bine, twibasangale dyalelo pa kwikala na bana-bakaji bakaminwe Leza badi pamo bwa Sala ne Lebeka mu bukata mwetu!

11. Le babimbutuja babidi Bahebelu bālombwele bukankamane namani?

¹¹ Mu bula bwa myaka yobādi bamuninwe bupika mu Edipito, bene Isalela bāvudile bininge, ebiya Felo wāela lubila lwa kwipaya bana ba lukeke bonso bana-balume Bahebelu pa kubutulwa. Inoko, tulangulukilei bidi pa ba Shipala ne Pua, ba bimbutuja babidi Bahebelu, bādi padi bengila mwingilo wa kubutwija bantu. Byobādi bakaminwe Yehova, bāpelele na bukankamane kwipaya bana ba lukeke mwanda bādi bakaminwe Yehova bya binebine. O mwanda wēbesele na kwibasula lubutulo.—Div. 1:15-21.

12. Le i bintu’ka bya kutendelwa byālongele ba Debola ne Yaile?

¹² Mu mafuku a batyibi ba Isalela, mwana-mukaji wādi na Leza i Debola mupolofeto mukaji. Wākankamikile mutyibi Balaka ne kwingila mwingilo mukatampe wa kukwasha bene Isalela benyongolole mu kasusu, ino wālaya amba Balaka kādipo wa kutumbijibwa pa bushindañani bwa pa bene Kenani. Ino Leza wādi wa kupāna Shisela mudyavita wa kibumbo kya bene Kenani mu “kuboko kwa mwana-mukaji.” Kino kyo kyāfikile kitatyi kyāmwipaile Yaile mwana-mukaji wakubulwa kwikala mwine Isalela.—Bat. 4:4-9, 17-22.

13. Lelo Bible witulombola bika padi Abikele?

¹³ Abikele wādi mwana-mukaji wa kutendelwa  wāikele’ko mu myaka katwa kwa 11 K.K.K. Wādi na kusansanya, nansha Nabalu wandi mulume byaādi na mutyima mūmu, wampikwa bulēme ne ñeni. (1 Sa. 25:2, 3, 25) Davida ne bantu bandi bādi bālamine bintu bya Nabalu mu kitatyi kampanda, ino kitatyi kyobāmulombele bidibwa, “webafunina” ne kuleka kwibapa kintu nansha kimo. Kino kyākalabaja Davida bininge ne kukuta nkuku ya kwipaya Nabalu ne bantu bandi. Abikele pa kwivwana uno mwanda, wākapa Davida ne bantu bandi bidibwa ne bitomibwa, bine byāmulengeje aleke kumwanga mashi. (1 Sa. 25:8-18) Mwenda mafuku Davida wāmunena amba: “Yehova, Leza wa Isalela atōtwe, ye wakutuma dyalelo dino’di kunsambakana.” (1 Sa. 25:32) Nabalu pa kufwa, Davida wāsonga Abikele.—1 Sa. 25:37-42.

14. Lelo bana bana-bakaji ba Shalumu bāingile mwingilo’ka, ne bana-bakaji bene Kidishitu bengilanga uno mwingilo namani dyalelo?

¹⁴ Bana-balume, bana-bakaji ne bana bavule bāfwile kitatyi kyāonakenye basola bene Babiloni Yelusalema ne tempelo yandi mu mwaka wa 607 K.K.K. Mpembwe ya kibundi yāūbakulwilwe mu 455 K.K.K. Munshi mwa bwendeji bwa Nehemia. Mu bantu bākweshe pa kulongolola mpembwe mwādi ne bana bana-bakaji ba Shalumu, mwana mulopwe wa kipindi kya mutamba wa Yelusalema. (Neh. 3:12) Bādi bengila ne mutyima tō mingilo ya makasa. Bine, tusangedile bana-bakaji bavule bene Kidishitu bakwatakenye na nsangaji mwingilo wa Leza wa lūbako mu miswelo palapala dyalelo!

15. Lelo Leza wāpele mwana-mukaji umo witwa bu Madia dyese’ka?

¹⁵ Kumeso ne mu myaka katwa kabajinji K.K., Yehova wāpele bana-bakaji bavule dyese dya mingilo miyampe. Mu bano bana-bakaji mwādi mujike witwa bu Madia. Pobādi beivwene kwisonga na Yosefa, wāimite mwana mu kingelengele kupityila ku bukomo bwa mushipiditu. Mwanda waka Leza wāmutongele kwikala inandya Yesu? Na bubine, i pa mwanda’tu wādi na ngikadilo ya ku mushipiditu yādi isakibwa pa kulela wandi mwana mubwaninine kufika ne byatama. Bine, dino dyādi dyese dya kwikala inandya muntu mukatakata wa kashā ne kashele pano pa ntanda!—Mat. 1:18-25.

16. Leta kimfwa kilombola mwādi mwikadile Yesu na bana-bakaji.

¹⁶ Yesu wādi biyampe na bana-bakaji. Kimfwa, tulangulukilei bidi pa mwana-mukaji wādi ubela muyeye wa mashi mu bula bwa myaka 12. Aye kunyuma, wāfwena Yesu mu kibumbo ne kutenga ku kivwalwa kyandi. Pa kyaba kya kumufunina, Yesu wāmunena na kanye amba: “A mwanami, lwitabijo lobe lubakukomeja. Enda mu ndoe, kadi beluka ku luba lobe lusansa.”—Mako 5:25-34.

17. Le i kinkumenkume’ka kya mu kingelengele kyālongekele pa Pentekosa 33 K.K.?

¹⁷ Bana-bakaji bamo bādi bana ba bwanga ba Yesu, bāmwingidile ne kwingidila batumibwa bandi. (Luka 8:1-3) Kadi pa Pentekosa 33 K.K., kintu kya bana-balume ne bana-bakaji 120 bātambwile mushipiditu wa Leza mu muswelo wa pa bula. (Tanga Bilongwa 2:1-4.) Kuno kupungululwa kwa mushipiditu kwālailwe amba: “Nkapungulula [Yehova] mushipiditu wami pa ngitu yonsololo; penepo benu bāna bāna-balume ne bana-bakaji bene bakafumika, . . . kabidi ne pa bapika nabo bana-balume ne bana-bakaji mu oa mafuku nkapungulula Mushipiditu wami.” (Yoe. 2:28, 29) Kupityila ku kino kinkumenkume kya mu kingelengele kya mu difuku dya Pentekosa, Leza wālombwele amba pa kyaba kya kwikala na Isalela mupondoke, wādi wa kwikala na “Isalela wa Leza” ubundidwe na bana-balume ne bana-bakaji. (Ngt. 3:28; 6:15, 16) Mu bana-bakaji bene Kidishitu bādi basapula mu myaka katwa kabajinji, mwādi ne bana baná ba musapudi Fidipa bana-bakaji.—Bil. 21:8, 9.

18, 19. (a) Mu mwanda utala mutōtelo wa bine, lelo Leza i mupe bana-balume ne bana-bakaji dyese’ka? (b) Lelo mulembi wa mitōto utēla bana-bakaji basapula myanda miyampe namani?

¹⁸ Ku mfulo kwa myaka ya 1800, bana-balume ne bana-bakaji batyetye basangedile bininge mutōtelo wa bine. Babadikidile boba bafikidija binenwa bya Yesu bya bupolofeto bya amba: “Ino myanda miyampe ya Bulopwe ikasapulwa pa ntanda yonso ikelwe na bantu mwanda wa bukamoni ku mizo yonso, ebiya mfulo keiya shayo.”—Mat. 24:14.

¹⁹ Kakisumpi katyetye ka Befundi ba Bible kabaile ke kintu kya Batumoni ba Yehova 8000000 dyalelo. Bantu bakwabo 11000000 ne kupita balombwele kusangela kobasangedile Bible ne mwingilo wetu na kutanwa ku Kivulukilo kya pa mwaka kya lufu lwa Yesu. Mu matanda mavule, bantu bavule batanwanga’ko i bana-bakaji. Kadi kibalwa kikatampe kya bana-bakaji 1000000 ne kupita bengilanga bu basapudi ba Bulopwe ba kitatyi kyonso kujokoloka ntanda yonso. Na bubine, Leza i mupe bana-bakaji ba kikōkeji dyese dya kufikidija binenwa bya mulembi wa mitōto bya amba: “[Yehova] upana mwanda; bāna-bakaji bakusapula myanda i kibumbo kya ntanda ne ntanda.”—Ñim. 68:11.

20. Lelo i kwifunda kwa muswelo’ka kotufwaninwe kubandaula?

²⁰ Kitatyi i kityetye pa kwisambila pa bana-bakaji bavule ba kikōkeji basonekelwe mu Bible. Inoko batwe bonso tubwanya kutanga yabo myanda mu Kinenwa kya Leza ne mu bishinte bilupwilwe mu mabuku etu. Kimfwa, tubwanya kulangulukila pa kikōkeji kya Luta. (Luta 1:16, 17) Kutanga mukanda wa mu Bible wityilwa pa dijina dya Mulopwe mukaji Eseta ne bishinte bisambila pa yandi myanda, kubwanya bine kukomeja lwitabijo lwetu. Tubwanya kumwena mu kwifunda kwa uno muswelo kukokeja kutandikwa mu Butōtyi bwa Kisaka bwa kyolwa. Shi tukidi bankunga, tubwanya kubandaula ino myanda kitatyi kyotulonga kifundwa kya pa kasuku.

21. Lelo bana-bakaji bakaminwe Leza balombwele lulamato lwabo kudi Yehova mu bitatyi bya makambakano namani?

²¹ Yehova weselanga bya binebine mwingidilo wa busapudi wingila bana-bakaji bene Kidishitu ne kwibakwatakanya mu bitatyi bya matompo. Kimfwa, na bukwashi bwandi, bana-bakaji bakaminwe Leza balamine bululame bwabo mu buludiki bwa Nazi ne bwa Kikoministe kitatyi kyadi kisusuka bavule mobadi ne kufwa pa mwanda wa kikōkeji kyabo kudi Leza. (Bil. 5:29) Pamo’nka na mu myaka ya kala, dyalelo nadyo bakaka ne batōtyi-nabo bonso balamete ku bubikadi bwa Leza. Na bubine, enka na mwaālongele na bene Isalela wa kala, Yehova wibakwete ku kuboko kwabo kwa lundyo ne kwibanena amba: “Kokakwatwapo moyo, mwanda ndi nobe.”—Isa. 41:10-13.

22. Le tubwanya kutengela madyese’ka a mu mafuku a kumeso?

²² Panopano ponka, bana-balume ne bana-bakaji bakaminwe Leza basa kwalamuna ntanda ke paladisa ne kukwasha midiyo ne midiyo ya bantu bakasangulwa befunde myanda itala mpango ya Yehova. Pano’ko bidi, batwe bonso bana-balume ne bana-bakaji tusanswei dyese tyotudi nadyo dya kumwingidila “ne mutyima umo.”—Zef. 3:9.