1. Lelo bantu bavule bekalanga kyaba kimo na mumweno’ka?

BANTU bavule bevwananga uno mulangwe wa amba: ‘Kukokejapo kusangela kintu enka ne byokijimina.’ Lelo nobe kodi mwiivwane uno muswelo kyaba kimo? Muntu wadi na bintu paakidi mwanuke, wadi na mutyima wa kuleka kwibisangela ne pa mfulo. Kimfwa, muntu utamīne mu njibo ya bupeta ukokeja kukwatyila ku nzeinzei bintu bivule byadi nabyo. Mo monka ne bankasampe pa mwanda wa kubulwa bwino kebabwanyapo kujingulula bintu bya mvubu mpata mu būmi.

² Shi wi nkasampe, padi wa myaka dikumi ne musubu nansha 20 ne kupita, le i kintu’ka kya mvubu kodi? Ku bavule mu ino ntanda, būmi i kwikala na bintu bivule bya ku ngitu—kufutwa biyampe, njibo miyampe, nansha bingidilwa bya panopano bya peulu mpata. Inoko, shi bino kete byo byotutele’ko mutyima, nabya twi babulwe kintu kampanda kya bulēme—ke bupeta bwa ku mushipiditu kadi. Kya bulanda, midiyo ne midiyo ya bantu dyalelo kebashilwile nansha ke kukimba’bo kwine. Abe nkasampe ulelelwe na bambutwile bene Kidishitu ufwaninwe kuta mutyima na you  kuleka kujimija mvubu ya kipyanwa kya ku mushipiditu kyowatambwile. (Mat. 5:3) Kubulwa kusangela kyokya kyodi nakyo kukokeja kulupula bipa bibi bikokeja ne kutādila būmi bobe bonso.

³ Inoko, abe ubwanya kukankaja kino ke kyakifika. Lelo i kika kikakukwasha usanswe kipyanwa kyobe kya ku mushipiditu? Tubandaulei bidi bimfwa bimo bya mu Bible bikokeja kwitukwasha tumone kine kikadile kipyanwa kyetu kya ku mushipiditu na mvubu. Bino bimfwa byotusa kubandaula kebikakwashapo’nka bankasampe kete, ino bikakwasha mwine Kidishitu yense asanswe kintu kyadi nakyo ku mushipiditu.

⁴ Tubwanya kutana nsekununi ya mu Bible ya bantu bamo bātambwile kipyanwa kya bupeta kya ku mushipiditu, ino bākomenwe kusangela’kyo. Kino kyāmwekele patōka mu kisaka kya mupolofeto umo, Samwele, wāingidile Yehova tamba ku bwanuke kadi wādi na ntumbo miyampe kudi Leza. (1 Sa. 12:1-5) Samwele wāshile kimfwa kyadi kifwaninwe kwiula bandi bana, ba Yoela ne Abidya. Inoko, kebāsangedilepo kulonga namino, kadi baalamuka ke babi kutabuka. Nsekununi ya mu Bible inena’mba pa kyaba kya kulonda shabo, abo ‘bāsendeka kidye.’—Tanga 1 Samwele 8:1-5.

⁵ Kyādi’nka namino ne ku bana ba Mulopwe Yoshia. Yoshia wāshile kimfwa kiyampe mu kutōta Yehova. Kitatyi kyobātene Mukanda wa Bijila wa Leza batangila’o Yoshia, wālongele bukomo bwa kwingidija bulombodi bwa Yehova. Wāingile mwingilo wa kutalula bilezaleza ne bya majende mu ntanda’ya, kupwa wākankamikile bantu bakōkele Yehova. (2 Ba. 22:8; 23:2, 3, 12-15, 24, 25) Bine, bandi bana bātambwile kipyanwa kya bupeta kya ku mushipiditu! Bandi bana basatu ne wandi munkana bāikele ke balopwe mwenda mafuku, inoko i kutupu nansha umo wāsangedile dino dyese.

⁶ Yehoahaze ye wāpingakene shandi Yoshia bu mulopwe, ino wālongele “kyokya kibikibi mu meso a Yehova.” Wāludikile’tu mu myeji isatu kumeso kwa Felo wa Edipito kumukuta, ebiya Yehoahaze wāfwila mu kifungo. (2 Ba. 23:31-34) Penepo mwanabo Yehoyakimi wābikala myaka 11. Nandi kāsangedilepo kyokya kyaātambwile kudi shandi. Pa mwanda wa mwiendelejo mubi wa Yehoyakimi, Yelemia wāmulaile amba: “Ukajīkwa na mujīkilo wa kimbulu.” (Yel. 22:17-19) Bampingakani bakwabo ba Yoshia—wandi mwana Zedekia ne wandi munkana Yehoyakini—kebādipo bayampe; kadi kebātongelepo kulonda mashinda moloke a Yoshia.—2 Ba. 24:8, 9, 18, 19.

⁷ Solomone wādi mulopwe wātambwile bintu bivule kudi shandi Davida. Nansha Solomone byaātamīne mu bantu bādi bemanije senene ku mushipiditu ne kwendelela biyampe ku ngalwilo, ino mwenda mafuku wākomenwe kusangela dishinda dyoloke. “Ino pa kupita’kyo nenki Solomone pa kununupa ke mununu, bakaji bandi bamwalamuna mutyima wandi kalonda baleza bangi; ino mutyima wandi kewadi mubwanine ne Yehova Leza wandi, mwaikadile mutyima wa shandi Davida, mhm.” (1 Ba. 11:4) Kabidi, Solomone wājimija katōkwe ka Yehova.

⁸ Bine, i kya bulanda pa kumona bano bana-balume bātamīne mu bifuko biyampe kadi bādi na mukenga wa kulonga byoloke bakomenwa’byo! Inoko, ke bankasampepo bonso bāshintyile namino mu kitatyi kya Bible, nansha ke bankasampe ba dyalelo nabo kebaloñangapo namino. Tubandaulei bimfwa bimo biyampe bya bankasampe bene bafwaninwe kwiulwa na bankasampe bene Kidishitu.

⁹ Tutana kimfwa kilumbuluke mu bana ba Noa. Shabo wāpelwe musoñanya wa kubaka safini ne kutweja’mo bantu ba mu yandi njibo. Na bubine, bana ba Noa bāsangedile mvubu ya kulonga kiswa-mutyima kya Yehova. Bādi bengila pamo na shabo. Mwenda mafuku, bāmukweshe’ko kubaka safini, kupwa batwela’mo. (Ngo. 7:1, 7) Lelo bādi na kitungo’ka? Ngalwilo 7:3 unena’mba bātwejeje banyema mu safini “mwanda wa kwikadija lukunwa lumi pano pa ntanda ponso.” Bantu nabo bāpandile. Mwanda bana ba Noa bākwete na mutyika kyokya kyobatambwile kupityila kudi shabo, bādi na dyese dya kukwasha pa kulama musaka wa muntu ne kwaluja butōtyi bwa bine pa ntanda mitōkejibwe.—Ngo. 8:20; 9:18, 19.

¹⁰ Myaka tutwa pa kupita’po, bankasampe baná bana-balume Bahebelu bālombwele amba befundile kintu kya mvubu kutabuka. Hanania, Mishaele, Azadia ne Danyele bāselelwe ku Babiloni mu 617 K.K.K. Bādi bakatalwe dimo, bankasampe ba lūku bādi bakokeja kwibidila bukidibukidi būmi bwa bene Babiloni. Inoko kebālongelepo namino. Kyamwekele kupityila ku bilongwa byabo amba bavulukile kipyanwa kyabo, kyōbafundijibwe. Bano bankasampe baná bāeselwe bininge pa kulonda bufundiji bwa ku mushipiditu bobafundijibwe tamba ku bwanuke.—Tanga Danyele 1:8, 11-15, 20.

¹¹ Kubandaula kwetu kwa bimfwa biyampe kekwadipo kwa kwikala kubwane pampikwa kwisambila padi Yesu, mwanā Leza. Wātambwile bintu bivule kudi Shandi kadi wādi wibimwene na mvubu. Kuno kusangela kwa byobya byaāfundijibwe i kumweke patōka mu binenwa byandi bya amba: “Monka mwaunfudijije Tata ye monesambila bino bintu.” (Yoa. 8:28) Ne wādi usaka’mba bantu bakwabo nabo bamwene ku kyokya kyaātambwile. Wāsapwidile kibumbo amba: “Mfwaninwe kusapula Bulopwe bwa Leza ne mu bibundi bikwabo namo, mwanda kino’ki e kyonatumīnwe.” (Luka 4:18, 43) Wākweshe bemvwaniki bandi bamone bibasakilwa pa kuleka ‘kwikala ba ino ntanda,’ mine keimwenepo mvubu ya bintu bya ku mushipiditu.—Yoa. 15:19.

¹² Pamo bwa bankasampe bana-balume botwesambila’po’ba, padi nobe walelelwe na bambutwile bepāne kudi Yehova Leza. Shi i amo, Bisonekwa bisambila padi Temote bikokeja kukukwasha mu ngikadilo yodi’mo. (Tanga 2 Temote 3:14-17.) I ku bobe bambutwile ko ‘wefundile’ myanda itala Leza wa bine ne muswelo wa kumusangaja. Padi bambutwile bobe bashilwile ku kufundija tamba ku bwanuke bobe. Kino na bubine kyakukweshe bininge wikale na “tunangu mwanda wa lupandilo ponka pa lwitabijo mudi Kidishitu Yesu” ne kukukwasha wikale “muteakanibwe senene” mu mwingilo wa Leza. Kipangujo kikatampe i kino: Lelo ukalombola kusangela pa kyokya kyowatambwile? Kino kikulomba wibandaule abe mwine. Bandaula bipangujo pamo bwa bino: ‘Lelo neivwananga namani pa kubadilwa mu mulongo wa batumoni ba kikōkeji? Lelo neivwananga namani pa kwikala mu bukata bwa bantu batyetye badi’ko dyalelo bayukilwe na Leza? Lelo nsangelanga  dino dyese dya pa bula kadi dikatampe dya kuyuka bubinebine?’

¹³ Bankasampe bamo balelelwe na bambutwile bene Kidishitu kebakokejapo kumona kwishila kukatampe kudi pa bukata bwa paladisa yotudi’mo ya ku mushipiditu ikelema ne ntanda ya fukutu ya Satana. Bantu bamo ke basake’nka ne kumona mwine mwikadile būmi mu ino ntanda. Inoko, le ubwanya kunyema lubilo wenda kukasambakana motoka wiya mwanda’tu wa kumona moukokejeja kukukonga—padi ne kukwipaya? Nansha dimo! Mu muswelo umo onka, netu ketusakilwapo bidi kwimwena “mwiendelejo mubole wa bya bulongelonge” wa mu ino ntanda mwanda’tu wa kumona moikadile isansa mpata.—1 Pe. 4:4.

¹⁴ Gener mwikadi wa mu Azia, walelelwe mu kisaka kya bwine Kidishitu. Wabatyijibwe na myaka 12. Ino paadi ukidi mwanuke, wakokelwe na ngikadilo ya ino ntanda. Unena amba: “Nadi nsaka kwimwena ‘bwanapabo’ bupāna ntanda.” Gener washilwile kwenda kulu mwishinda kulu mu biyombo. Pa kubwanya’ye myaka 15, washilula kwiula mwiendelejo wa balunda nandi babi. Wadi katome bitomibwa ne kutukana pamo bwa abo. Gener wadi kafika kwabo’nka nsá ke mipite, pa kupwa kukaya makayo a kwitumina kafutu pa meza ne makayo a bukalabale a mu olodinatele na balunda nandi. Inoko, mafuku pa kupita’po, washilula kumona’mba bintu bikokañana bya ino ntanda kebyadipo biyampe. Bwadi būmi bwa bituputupu. Unena kitatyi kyaadi usaka kujokela ku kipwilo amba: “Nakikonda na makambakano mavule, ino madyese mavule a Yehova atabukile bino byonso kulampe.”

¹⁵ Bine, kudi bankasampe bakwabo balamete ku kipwilo kebalelelwepo na bambutwile bene Kidishitu. Shi nobe ubadilwa mu bano, langulukila pa madyese keaneneka odi nao pano, mwanda wingidilanga Umpangi ne ubamuyuka! Dyalelo kudi midiyo ne midiyo ya bantu pano pa ntanda. Nanshi tudi na dyese ne dyese’po dya kubadilwa mu bantu betyilwe na Yehova aye mwine ne kwibasokwela bubinebine bwa mu Bible. (Yoa. 6:44, 45) Mu bantu badi’ko dyalelo, muntu umo kete pa bantu 1000 udi na buyuki bwa bubinebine, nobe ubadilwa’mo. Mwene kino kibwanya kwitupa batwe bonso nsangaji nansha shi twi befunde bubinebine mu muswelo’ka? (Tanga 1 Kodinda 2:12.) Gener unena amba: “Masenda angulukanga ponangulukilanga  pa kino. Ami bidi ne ani pa kuyukwa na Yehova, Mwinē diulu ne ntanda?” (Ñim. 8:4) Kaka umo mwine Kidishitu enka wa mu kino kifuko wanene amba: “Bana ba masomo bekalanga na fyedi mpata shi abayukwa na wabo mwadimu. Bine i dyese dikatampe pa kuyukwa na Yehova, Mufundiji Mukatampe!”

¹⁶ Kitatyi kyobandaula dyese dya kutendelwa dyodi nadyo, le wabulwapo kusumininwa kwikala mu bantu batyetye’tu balongele bintu biyampe mu būmi bwabo? Mu uno muswelo, ukokeja kutwela mu mulongo wa bengidi ba Leza ba kikōkeji. Kino kyo kintu kya tunangu kutabuka’ko kulonda bankasampe benda pampikwa kuyuka na ino ntanda itwala ku bonakani.—2 Ko. 4:3, 4.

¹⁷ Na bubine kino kekishintululapo’mba kwishila na ntanda kukekala kupēla nyeke. Ino shi ulangulukile pa kino, ukamona’mba i kya tunangu kwikala beshile. Kimfwa: Langulukila pa mukayi wa Olempike. Ufwaninwe kwikala mwishile na bakwabo pa kusaka’mba afikile pa luno ludingo. Ufwaninwe kwisuminwa bintu bivule bibwanya kumudīla kitatyi ne milangwe yandi, mwanda’tu wa kuyuka mwa kwiibidijija. Ku mutamba mukwabo, kusaka kwandi kwa kwikala mwishile na bakwabo kukamukwasha eibidije bininge kadi afikile pa kitungo.

¹⁸ Ntanda idi na mumweno mwīpi pa būmi. Ino shi abe wikale umona bintu kulampe mpata, wikale mwishile na ntanda, kadi wepuke bintu byayo bibwanya kukōna mu mwikadilo ne ku mushipiditu, nabya ‘ukakwatyija pototo būmi bwinebwine.’ (1 Tm. 6:19) Kaka utelelwe kungala unena’mba: “Shi ubingije byobya byokulupile, na bubine ukeivwana biyampe ku mfulo kwa difuku. Kino kikalombola’mba udi na bukomo bwa kulwa na ino ntanda ya Satana ya lupito. Kutabukidila, bikekala pamo bwa abe umwene Yehova Leza ukutendela ne kukusangela! Bine, ukamona amba kwishila na bakwabo i kuyampe!”

¹⁹ Būmi i bwa bitupu shi muntu utele mutyima enka pa byakokeja kumona dyalelo. (Mus. 9:2, 10) Shi wi nkasampe ne kadi ulangulukilanga mpata pa mpango ne bulampe bwa būmi bobe, mwene i kya tunangu kwepuka “kunanga na munangila bantu ba mizo” inoko wikale na būmi buyampe mpata?—Ef. 4:17; Mal. 3:18.

²⁰ Shi tukwata butyibi buyampe, tukokeja kwikala na būmi bwa nsangaji tamba’nka pano ne kwikala mu mulongo wa boba “bakapyananga ntanda”—ke kwikala na būmi bwayayaya kadi. Kudi kadi madyese mavule mayampe etubikilwe oketubwanyapo ne kulangila kwine. (Mat. 5:5; 19:29; 25:34) Inoko, Leza ketupangapo’tu’nka namino. Witusakilanga tulonge kintu kampanda. (Tanga 1 Yoano 5:3, 4.) Bine, kumwingidila na kikōkeji tamba’nka pano kyo kintu kitabukile kunengela!

²¹ Bine, i dyese dikatampe’po kashā pa kutambula bintu bivule kudi Leza! Tudi na buyuki bwa binebine bwa Kinenwa kyandi ne kwivwanija kuluji kwa bubinebine bumutala ne butala mpango yandi. Tusangelanga dyese dya kusela dijina dyandi ne kwikala Batumoni bandi. Leza i mwitulaye amba udi ku mutamba wetu. (Ñim. 118:7) Batwe bonso bankasampe ne batame tulombolei kusangela kwetu na kwikala na būmi bulombola’mba tusaka ‘kutumbija Yehova nyeke ne nyekeke.’—Loma 11:33-36; Ñim. 33:12.