1, 2. (a) Le bintu byotukulupile i bishile namani na byobya bikulupile bantu bakwabo? (b) I bika byotusa kwisambila’po mu kino kishinte?

 YEHOVA i mwitulaye bintu bya kutendelwa byotufwaninwe kukulupila. I mulaye kupandula dijina dyandi ne kulongeja kiswa-mutyima kyandi mūlu ne pano pa ntanda. (Mateo 6:9, 10) Bino byo bintu bya mvubu mpata byotutengele. Kadi Yehova i mulaye kwitupala mpalo ya būmi bwa nyeke, mūlu nansha pano pa ntanda. Bine, kikekala kya kutendelwa! (Yoano 10:16; 2 Petelo 3:13) Kadi tutengele kumona muswelo Yehova wasa kwendelela kuludika ne kukwatakanya bantu bandi mu ano mafuku a mfulo.

² Bible unena’mba lwitabijo i “kutengela na kikulupiji” byobya byokulupile. Kino kishintulula’mba boba badi na lwitabijo bakulupile na kusumininwa amba bintu byonso bilaile Yehova bisa kufikidila. (Bahebelu 11:1) Ku mutamba mukwabo, bantu bavule bakulupile ne kutengela bintu kampanda, inoko kebadipo na kikulupiji kya amba bisa kufikidila. Kimfwa, bamo bakokeja kukimba kubwina mu tombola, ino kebayukilepo shi bine basa kubwina. Mu kino kishinte, tusa kumona’mo byotubwanya kulonga pa kukomeja lwitabijo lwetu mu milao ya Leza. Kadi tusa kwisambila ne pa muswelo ubwanya kwitukwasha lwitabijo lukomo tamba’nka pano.

3. Mwanda waka twitabije’mba milao ya Leza isa kufikidila?

 ³ I kutupu ubutwilwe na lwitabijo. Pa kwikala nalo, tufwaninwe kwitabija mushipiditu ujila wa Leza wendeje mityima yetu. (Ngalatea 5:22) Mushipiditu ujila ubwanya kwitukwasha tuyuke Yehova. Shi twimvwanije amba i mwinē bukomo bonso ne amba udi na tunangu, nabya tukakulupila’mba udi na bukomo bwa kufikidija byonso byalaile. Yehova mwine wisambila pa milao yandi’nka bwa ayo ke mifikidile kala panena’mba: “Bibalongeka!” (Tanga Kusokwelwa 21:3-6.) Tuyukile’mba Yehova ufikidijanga nyeke milao yandi. Aye i “Leza wa kyakanwa kimo kyonka.” O mwanda mwine tukulupile kintu kyo-kyonso kyaetulaile mu mafuku a kumeso.​—Kupituluka 7:9.

4. Le bengidi ba Leza ba pa kala bādi bakulupile bika?

⁴ Bahebelu shapita 11 witutelela majina a bana-balume ne bana-bakaji 16 bādi na lwitabijo lukomo mu milao ya Yehova. Kadi utela ne bantu bakwabo bavule bāsangeje Yehova “pa lwitabijo lwabo.” (Bahebelu 11:39) Abo bonso bādi batengēle ‘lutundu’ lwālaile Yehova. Bādi bayukile’mba luno ‘lutundu’ lukonakanya balwana na Leza bonso ne kwaluja paladisa pano pa ntanda. (Ngalwilo 3:15) Kadi bano bengidi ba Leza bādi bakulupile na kusumininwa amba Yehova ukebasangula. Na bubine, kebādipo batengēle kukasangwilwa mūlu, mwanda Yesu wādi kaletele kino kyepelo. (Ngalatea 3:16) Ino, bādi batengēle kukekala nyeke mu paladisa milumbuluke pano pa ntanda.​—Ñimbo ya Mitōto 37:11; Isaya 26:19; Hosea 13:14.

5, 6. Lelo Abalahama ne kyandi kisaka bādi batengēle bika? Le i muswelo’ka obālamine lwitabijo lwabo lukomo? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

⁵ Bahebelu 11:13 unenena pa bengidi ba kikōkeji ba Yehova amba: “Bano bonso bāfwidile mu lwitabijo, nansha byokēbatambwilepo kufikidila kwa milao, ino bēimwene’tu kulampe bēisepelela.” Bādi batengēle ntanda mipya ne kufwatakanya bwa abo ke badi’mo kala. Umo bidi i Abalahama. Yesu wānenene amba Abalahama “wāsangele bikatampe pa kutengela kumona” kitatyi’kya. (Yoano 8:56) Sala, Izake, Yakoba, ne bakwabo bavule nabo bādi batengēle kitatyi kikaludikwa ntanda yonso na Bulopwe, ke kibundi kadi kidi na “sendwe wēkifwatakenye ne mūbaki wakyo” Leza.​—Bahebelu 11:8-11.

⁶ Lelo Abalahama ne kisaka kyandi bālamine namani lwitabijo lwabo lukomo? Bādi nyeke befunda myanda ya Yehova. Mu kine kitatyi’kya, Leza wādi wisamba nabo kupityila ku bamwikeulu, ku bimonwa, nansha ku bilotwa. Bādi kadi padi befunda kupityila ku bakulwa-kala ba kikōkeji nansha ku bilembwa bya kala. Abalahama ne kyandi kisaka kebāidilwepo nansha dimo milao ya Leza, kadi bādi basenswe kulangulukila’po. Mfulo mfulō, kebādipo batatana nansha dimo amba Yehova ukafikidija milao yandi. O mwanda bāshele na kikōkeji kwadi mu makambakano ne mu kupangwapangwa.

7. Le i bika bitupele Yehova mwanda wa kukomeja lwitabijo lwetu, ne i bika byotufwaninwe kulonga?

⁷ I bika biketukwasha tulame lwitabijo lukomo? Yehova i mwitupe Bible mwanda wa kwitufundija milao yandi ya mu mafuku a kumeso. Mu Bible, witulombolanga’mo byotufwaninwe kulonga pa kwikala na nsangaji. O mwanda mwine i biyampe tutange Bible difuku ne difuku ne kulonda buludiki budi’mo. (Ñimbo ya Mitōto 1:1-3; tanga Bilongwa 17:11.) Kadi Yehova witupanga “byakudya . . . pa kitatyi kifwaninwe” kupityila ku “umpika mukōkele ne mudyumuke.” (Mateo 24:45) Tufwaninwe kutanga kitatyi ne kitatyi myanda itala milao ya Leza ne kulangulukila’po na mushike’nka na mwādi mulongela bantu ba  Leza ba pa kala. Kino kiketukwasha tushale nyeke bakōkele Leza ne kwendelela na kutengela kitatyi kikaludika Bulopwe bwandi pano pa ntanda ponso.

8. Le milombelo ibwanya kukomeja lwitabijo lwetu namani?

⁸ Le i kintu’ka kikwabo kyākweshe bantu ba Yehova ba pa kala balame lwitabijo lwabo lukomo? Bādi balomba bukwashi kudi Yehova, kadi pobādi bamona’mba walondolola milombelo yabo, lwitabijo lwabo lwādi lukomena’ko. (Nehemia 1:4, 11; Ñimbo ya Mitōto 34:4, 15, 17; Danyele 9:19-21) Muswelo umo onka, netu kitatyi kyotumona’mba Yehova waimvwana milombelo yetu ne kwitupa enka bine byotusakilwa pa kitatyi’kya, lwitabijo lwetu mwadi lukomenanga’ko. (Tanga 1 Yoano 5:14, 15.) Kadi tufwaninwe ‘kulomba’nka kulomba’ Yehova etupe mushipiditu wandi ujila amba tuvudije’ko lwitabijo.​—Luka 11:9, 13.

9. Le i bintu’ka bimo byotufwaninwe kulomba?

⁹ Potulombela kudi Yehova, ketufwaninwepo kulomba’nka byotusaka. Kadi tufwaninwe kumufwija’ko ne kumutendela difuku ne difuku. Mwanda i mulonge bintu bivule bya kutendelwa! (Ñimbo ya Mitōto 40:5) Kadi bantu ba Leza balombelanga ne pangala pa banababo kujokoloka ntanda yonso. Kimfwa, tuvulukanga “nyeke boba bakutyilwe mu kifungo.” Kadi tulombelanga ne pangala pa ‘boba betutangidile kumeso.’ Potumona muswelo ulondolola Yehova milombelo yetu, lwitabijo lwetu mwadi lukomenanga’ko kadi tumufwenanga bininge.​—Bahebelu 13:3, 7.

10. I bika byākweshe bantu bavule bekale bakankamane ne kushala bakōkele Leza?

¹⁰ Mu Bahebelu shapita 11, mutumibwa Polo unena’mo amba: “Bana-bakaji bātambula bafwe babo ku lusangukilo; ino bana-balume bakwabo bāsuswilwe bya mwiko mwanda kebāitabijepo kunyongololwa na kinkūlwa kampanda, amba bafikile pa lusangukilo lupite buya.” (Bahebelu 11:35) Bavule bāūminine matompo ne kushala nyeke bakōkele Leza, mwanda bādi na lwitabijo lukomo mu lusangukilo lwālaile Leza. Bādi bayukile’mba mu mafuku āya kumeso, Yehova ukebasangula ne kwikala’ko nyeke pano pa ntanda. Vuluka ba Nabote ne Zekadia. Baāshilwe mabwe ne kwipaibwa mwanda bādi bakōkele Leza. (1 Balopwe 21:3, 15; 2 Bilongwa 24:20, 21) Danyele wāelelwe mu kina kya bantambo ba nzala, balunda nandi nabo bāelwa mu mudilo utūta. Bāitabije’ko kufwa pa kyaba kya kutombokela Yehova. Bano bana-balume bādi na lwitabijo lukomo amba Yehova ukebapa mushipiditu wandi ujila ne kwibakwasha bōminine ano masusu.​—Danyele 3:16-18, 20, 28; 6:13, 16, 21-23; Bahebelu 11:33, 34.

11. Le i matompo’ka amo āūminine bapolofeto mwanda wa lwitabijo lwabo?

¹¹ Bapolofeto bavule, kimfwa Mikaya ne Yelemia, bāzawidilwe ne kwelwa mu buloko. Bakwabo, kimfwa Ediya, wādi wendakana “mu ntanda mutuputupu ne mu ngulu ne mu mitá ne mu mikembo ya pa nshi.” Abo bonso bāūminine ne kushala na kikōkeji kudi Leza mwanda bāikele “kutengela na kikulupiji” byobya byobādi bakulupile.​—Bahebelu 11:1, 36-38; 1 Balopwe 18:13; 22:24-27; Yelemia 20:1, 2; 28:10, 11; 32:2.

12. Le i kimfwa’ka kiyampe mpata kyotubwanya kwiula? Le i bika kyāmukweshe ōminine matompo?

¹² Yesu Kidishitu wāuminine ditompo dikomo kupita onso, wālama kikōkeji kyandi kudi Yehova. Le i bika byāmukweshe ōminine? Polo amba: “Pa mwanda wa nsangaji yādi imutūdilwe kumeso waūminine mutyi wa masusu, ne kubanga bumvu mpika, washikata ku lundyo lwa lupona lwa Leza.” (Bahebelu 12:2) Kupwa Polo wākankamika  bene Kidishitu bate “mutyima bininge” ku kimfwa kya Yesu. (Tanga Bahebelu 12:3.) Pamo bwa Yesu, bene Kidishitu bavule ba mu myaka katwa kabajinji bāipailwe pa mwanda wa kikōkeji kyabo kudi Yehova. Umo bidi i Antipese. (Kusokwelwa 2:13) Bano bene Kidishitu ke batambule kala mpalo yabo, abo i beshile na bengidi ba Leza bāikele’ko kumeso kwabo bādi batengele kwikala pano pa ntanda. (Bahebelu 11:35) Kinondanonda na kubikala kwa Yesu mu 1914, bene Kidishitu bashingwe māni basangwidilwe ku būmi bwampikwa kufwa momwa mūlu, mwine mobakaludika nandi bantu.​—Kusokwelwa 20:4.

13, 14. Le i matompo’ka aūminine Rudolf Graichen, ne i bika byamukweshe alame kikōkeji kyandi kudi Leza?

¹³ Midiyo ne midiyo ya bengidi ba Leza balondanga kimfwa kya Yesu. Balangulukilanga pa milao ya Leza ne kulama kikōkeji kwadi mu matompo. Tala kimfwa, Rudolf Graichen, wabutwidilwe mu Alemanye mu 1925. Paakidi mwanuke, bambutwile bandi badi balamike mu njibo mafoto a myanda ya mu Bible. Wanenene’mba: “Pa foto imo padi mpumpi ne kana ka mukōko, kana ka mbuji na ngé,  mwana-ñombe na ntambo​—bonso mu ndoe, bendejibwa na mwana mutyetye.” (Isaya 11:6-9) Kino kyakweshe Rudolf alangulukile bininge pa paladisa ya pano pa nshi kadi kyakomeje lwitabijo lwandi. Mfulo mfulō, walamine kikōkeji kyandi mudi Yehova nansha byaadi upangwapangwa byamalwa myaka mivule na Nazi Gestapo kupwa ke na Stasi, buludiki bwa Kikoministe bwa mu Alemanye wa Kutunduka.

¹⁴ Rudolf waūminine matompo makwabo mavule. Inandi wafwile na musongo wa typhus mu komponi ka malwa mu Ravensbrück. Shandi washininye mukanda wa kupela amba kakidipo Kamoni wa Yehova. Inoko Rudolf walamine lwitabijo lwandi lukomo. Pa kupwa kukutululwa mu buloko, waingile bu mutadi wa kipindi. Kupwa waitwa ku Masomo a Ngileade ne kutumwa mu Shili, mwaingile monka bu mutadi wa kipindi. Kwine’kwa wasonga’ko Patsy, kaka umo mishonele. Ino yō, mwaka’tu umo pa kupita’po, wabo mwana mwana-mukaji wa lukeke wafwa. Kupwa papo, Patsy nandi wafwa. Patsy wafwile’tu na myaka 43 kete. Nansha Tutu Rudolf byaatenwe na ano matompo, waendelele kwingidila Yehova. Nansha ke paadi wikonda na bununu ne na misongo, waingile bu pania wa lonso ne bu mukulumpe. Tubwanya kutanga mānga yandi mu Kiteba kya Mulami kya 1 Kweji 8, 1997, pa paje 20-25, mu Falanse. ^[1] (Tala bilembwa bya ku mfulo.)

15. Leta bimfwa bimo bya batutu ne bakaka bengidila Yehova na nsangaji nansha byobadi mu kupangwapangwa.

¹⁵ Dyalelo, batutu ne bakaka bavule bengidilanga Yehova na nsangaji nansha byobapangwapangwa byamalwa. Tutwa na tutwa twa bamo i bakutwe mu Eritré, mu Singapur, ne mu Korea wa Kunshi mwanda bapelele ‘kutekuna kipete.’ (Mateo 26:52) Kimfwa, ba Isaac, Negede, ne Paulos abalonga myaka 20 mu buloko mu Eritré! Bebasusulanga bibi mu buloko’mwa. Kadi mu bula bwa ino myaka yonso, kebadipo na mukenga wa kusonga nansha kulama bambutwile babo. Abo’ko, bakōkele Yehova kadi badi na lwitabijo lukomo. Nansha ke balami ba buloko bene pano bebalēmekele. Ukokeja kutana mafoto a bano batutu pa diteba dya jw.org. Ukebatana bamungamunga nansha byobasusuka.

16. Le lwitabijo lukomo lubwanya kukukwasha ulonge bika?

¹⁶ Kudi bantu ba Yehova bavule kebakutyilwepo nansha kususulwa byamalwa bwa bano batutu botwatelanga. Inoko bavule basusukanga na bulanda, bimpengele bya kipangila, nansha na mavita a basivile. Bakwabo i balonde kimfwa kya ba Abalahama, Izake, Yakoba, ne Mosesa, i bashiye ntumbo, bupeta, ino i bate mutyima ku kwingidila Yehova. I bika bikwasha banabetu balame nsangaji mu mwingilo wa Yehova? I buswe bobamuswele ne lwitabijo lukomo mu milao yandi. Bayukile’mba ukapalanga bengidi bandi ba kikōkeji mpalo ya būmi bwa nyeke mu ntanda mipya, mwine kemukekalapo bukondame.—Tanga Ñimbo ya Mitōto 37:5, 7, 9, 29.

17. Le ukalama namani lwitabijo lobe lukomo, ne i bika byotukesambila’po mu kishinte kilonda’ko?

¹⁷ Mu kino kishinte, tubamone mwikadile lwitabijo bu “kutengela na kikulupiji byobya byokulupile.” Pa kwikala na luno lwitabijo tusakilwa kulomba Yehova ne kulangulukila nyeke pa milao yandi. Nabya tukekala na bukomo bwa kūminina ditompo dyo-dyonso. Mu kishinte kilonda’ko, tukesambila bininge pa mushintulwila kwikala na lwitabijo.