1, 2. (a) Le i makambakano’ka atananga beni bavule dyalelo? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.) (b) Lelo mutumibwa Polo wituvuluja bika, ne i bipangujo’ka byotusa kubandaula?

OSEI, wa myaka 30 ne musubu, watambile kwabo ku Ghana wavilukila mu Bulaya, papo kaikele Kamoni wa Yehova. ^[1] (Tala bilembwa bya ku mfulo.) Unena amba: “Namwene bukidi bonka amba bantu kebadipo bantele mutyima. Ne luvula nalo i bikole’tu. Potwatambile ku kiwanza kya amviyo naivwene mashika onkyaivwene kashā, ke ndila.” Byobyadi bikomene Osei kwifunda ludimi, o mwanda byamulombele mwaka mutuntulu pa kumona kaji. Kadi byaadi ku bweni kulampe na ba kisaka, wasusukile na kwikala bunka.

² Vuluka mosakila bantu bakwabo bakumone shi ubatanwa mu ino ngikadilo. Bine kukabulwepo kufwija’ko shi abakutambula na nsangaji ku Njibo ya Bulopwe kudi bantu bosenswe, abo’ko ba mu mizo ne nkoba ingi. Bine, Bible usapwila bene Kidishitu ba bine amba, “kemwakīlwai kizaji.” (Bahebelu 13:2) Nanshi tubandaulei bidi bino bipangujo: Lelo Yehova umonanga  beni namani? Lelo bitulomba kulumbulula muswelo otumona beni? Ne i muswelo’ka otubwanya kukwasha muntu utambile mu ntanda ingi emone bu watambulwa biyampe mu kipwilo kyetu?

3, 4. Mungya Divilu 23:9, le Leza wādi usaka bene Isalela bekale namani na beni, ne mwanda waka?

³ Yehova pa kupwa kunyongolola bantu bandi mu bupika bwa mu Edipito, wēbapele bijila byādi bibalomba kulombola kizaji ku beni bobādi nabo. (Divilu 12:38, 49; 22:21) Būmi byobwikalanga nyeke bukomo ku beni, Yehova wādi wibatele mutyima na buswe. Kimfwa, bādi babwanya kukōkolola byangulwa byādi bishiya bangula.​—Levi 19:9, 10.

⁴ Yehova pa kyaba’tu kya kunena bene Isalela balēmeke beni, wādi wibavuluja ne mwikadile kwikala bu mweni. (Tanga Divilu 23:9.) Pādi bene Isalela kebamuninwe bupika mu Edipito, bene Edipito bādi kala bebashikwe mwanda’tu bādi beshile nabo. (Ngalwilo 43:32; 46:34; Divilu 1:11-14) Bene Isalela bāsusukile ku bweni. Yehova wādi wibavuluja kino mwanda wa bekale biyampe na beni bādi umbukata mwabo.​—Levi 19:33, 34.

5. I bika biketukwasha tulombole kizaji ku beni na mulombwela’kyo Yehova?

⁵ Yehova kalamukangapo. Nanshi shi kubaiya beni mu kipwilo kyetu, ketufwaninwepo kwilwa amba Yehova ukilombolanga kizaji ku bano bantu. (Kupituluka 10:17-19; Malaki 3:5, 6) Imana ne kulangulukila pa bikoleja bikokeja kutana beni. Kimfwa, Padi kebemvwanangapo ludimi lwetu, nansha padi babwanya kulongelwa bintu na ntondo. Nanshi tulongei bukomo bwa kwibakwasha ne kwibalombola kizaji.—1 Petelo 3:8.

6, 7. I bika bilombola’mba bene Kidishitu babajinji Bayuda bēfundile kunekenya mfwatakani mikomo?

⁶ Bene Kidishitu babajinji bēfundile muswelo wa kunekenya mfwatakani yādi itumbile mu Bayuda. Mu pentekosa 33, bene Kidishitu Bayuda bādi mu Yelusalema bālombwele kizaji ne buswe ku beni bātambile mu matanda palapala. (Bilongwa 2:5, 44-47) Kino kilombola amba Bayuda bene Kidishitu bādi bemvwanije mushintulwila kishima “kizaji,” ko kunena’mba, “kanye ku beni.”

⁷ Inoko, kudi mwanda wālongekele mu kino kitatyi kimo kyonka. Bayuda besamba Kingidiki bāikele kwitompwela mwanda bakaji babo ba bishala bālongēlwe bukondame. (Bilongwa 6:1) Pa kupwija uno mwanda, batumibwa bātongele bana-balume basamba-babidi bakatale amba muntu ense alongelwe bintu mobyolokele. Batumibwa bātongele bana-balume ba majina a Kingidiki, padi i mwanda wa bakaji ba bishala bemvwane biyampe.​—Bilongwa 6:2-6.

8, 9. (a) I bipangujo’ka biketukwasha tuyuke shi tudi na mfwatakani? (b) Le i bika byotufwaninwe kufundwila kulampe? (1 Petelo 1:22)

⁸ Twitabije nansha tupele, bibidiji bya kwetu bikalanga na lupusa bininge pa batwe bonso. (Loma 12:2) Kadi tubwanya kwimvwana, balondakani, bengidi netu, bakwetu ba ku masomo banenena bibi bantu ba kishiyekulu, bisaka nansha ba lukoba lungi. Le ino milangwe mibi i mitutādile bininge? Le twiimvwananga namani shi muntu wafutulula muzo wetu nansha mwanda kampanda wa mu kibidiji kyetu?

 ⁹ Kitatyi kimo mutumibwa Petelo wāikele na mfwatakani pa bantu bampikwa kwikala Bayuda. Inoko wēfundile bityebitye kufundwila kulampe ino milangwe mibi. (Bilongwa 10:28, 34, 35; Ngalatea 2:11-14) Mo monka netu, shi tubamone motudi kayukeno ka mfwatakani nansha ka kwitatwila lukoba, tufwaninwe kulonga bukomo bwa kwikafundwididila. (Tanga 1 Petelo 1:22.) Le i bika bibwanya kwitukwasha tufundule’ko? I kuvuluka’mba batwe bonso twi bampikwa kubwaninina, nansha shi twikalanga mu ntanda’ka, i kutupu nansha umo wadi mufwaninwe lupandilo. (Loma 3:9, 10, 21-24) O mwanda nanshi ketudipo na bubinga nansha bumo bwa kwimona’mba twi bayampe kupita muntu ye-yense! (1 Kodinda 4:7) Tufwaninwe kwiimvwana bwa mutumibwa Polo. Wāsapwidile bengidi nandi bene Kidishitu amba, “kemukidipo beni nansha beni ba kibundi” ino “mwi ba mu njibo ya Leza.” (Efisesa 2:19) Batwe bonso tufwaninwe kulonga bukomo bwa kufundwila kulampe mfwatakani yo-yonso ne kuvwala bumuntu bupya.​—Kolose 3:10, 11.

10, 11. Lelo Boaza wāiwile namani mumwena Yehova beni?

¹⁰ Boaza mwana-mulume wa kikōkeji wāiwile muswelo umona Yehova beni. Namani le? Pāendele Boaza kukatala madimi andi mu kitatyi kya mwangulo, wātene’ko Luta, mwana-mukaji mweni utambile ku ntanda ya Moabu. Wādi wingila bininge, uboya ñano mipone. Mu Bijila bya Mosesa, Luta wādi na lupusa lwa kukōkolola. Ino Boaza paāimvwene amba walombenga bidi lupusa lwa kukōkolola, wātulumukile bininge ne kumuleka akōkolole ne umbukata mwa bīta bya ñano.​—Tanga Luta 2:5-7, 15, 16.

¹¹ Kadi byobya byālongekele pa kupwa bilombola patōka’mba Boaza wādi utele Luta mutyima ne ku makambakano andi a bu mweni. Wāmunenene ashikate pamo na kibumbo kya bansongwakaji kutyina’mba wakasusulwa na bana-balume bādi bengila mu budimi. Kadi wāta mutyima wa kumupa bidibwa ne mema’nka bwa bengidi bandi. Boaza wālombwele bulēme ku uno mweni mwana-mukaji mulanda ne kumukankamika.​—Luta 2:8-10, 13, 14.

12. Le kanye kabwanya kwikala na lupusa’ka pa beni?

¹² Boaza wālombwele kizaji kudi Luta ke enkapo’tu mwanda wādi ulamete muko wandi Naomi, ino i ne mwanda Luta wāshilwile kwingidila Yehova ne kukimba bulami Kwadi. Boaza paālombwele kanye kwadi, wāiwile na bubine buswe bwa ndamatyidile bwa Yehova. (Luta 2:12, 20; Nkindi 19:17) Ne dyalelo nadyo mo monka, shi tudi na kanye, nabya tukakwasha “bantu ba miswelo yonso” befunde bubine ne kumona’mba Yehova wibasenswe bininge.​—1 Temote 2:3, 4.

13, 14. (a) Mwanda waka tufwaninwe kwimuna beni ku Njibo ya Bulopwe? (b) I bika biketukwasha tupēlelwe kwisamba na muntu utambile kungi?

¹³ Tubwanya kulombola kizaji na kwimuna beni na nsangaji ku Njibo ya Bulopwe. Bantu batambile panopano ku matanda angi babwanya kwimvwana bumvu ne kwitolola. Pa mwanda wa bibidiji bya kobatamba, babwanya kwityepelwa’mba badi munshi mwa bakwabo. O mwanda tufwaninwe kubadikila kwibemuna, kwibalombola kanye ne kwibata mutyima bya binebine. Shi udi na kingidilwa kya JW Language mu lwenu ludimi, ubwanya kwifunda mwa kwibemwina mu lwabo.​—Tanga Fidipai 2:3, 4.

¹⁴ Padi ubwanya kukolelwa kwisamba na  muntu utamba kungi. Ino pa kubwanya, musapwile myanda kampanda ikutala. Padi ubwanya kumona’mba mwi betane mu bintu bivule mu muswelo okwadipo ulangila. Vuluka’mba mu bibidiji byonso mudi kiya ne kibi.

15. Le i bika biketukwasha tuyuke mwa kwikadila na boba balonga bukomo bwa kwibidila ntanda ya bweni?

¹⁵ Pa kukwasha bakwabo bemone bu batambulwe biyampe mu kipwilo, wiipangule pampikwa budimbidimbi amba, ‘Shi nadi mu ntanda-bene, le nadi wa kusaka banongele bintu namani?’ (Mateo 7:12) Ikala na kitūkijetyima pa boba balonga bukomo bwa kwibidila ntanda ya bweni. Dibajinji, padi tubwanya kukomenwa kwimvwanija senene muswelo obalanga ne obalonga bintu. Ino pa kyaba kya kwibaningila balange ne kulonga bintu na motwibilongelanga batwe, mwene i biyampe netu twitabije’tu mobekadile?​—Tanga Loma 15:7.

16, 17. (a) I bika byotukalonga pa kwifwena bininge na boba batambile mu bibidiji bikwabo? (b) I bukwashi’ka bumweke botubwanya kukwasha beni bafikīle mu kyetu kipwilo?

¹⁶ Shi twilamije’ko kitatyi kya kuyuka ntanda itambile’ko beni ne bibidiji byabo, biketupēlela kwibayuka biyampe. Potulonga butōtyi bwa kisaka, tubwanya kulonga bukimbi bwa bibidiji bya matanda atambile’ko bantu baile mu kyetu kipwilo nansha mu wetu mwaba. Muswelo mukwabo wa kwiibidila na beni i wa kwibeta bidibwa kwetu. Yehova i mushitwile “mizo kibelo kya lwitabijo,” nanshi tufwaninwe netu kumwiula na kushitwila beni njibo yetu “boba botubutulwa nabo mu lwitabijo.”​—Bilongwa 14:27; Ngalatea 6:10; Yoba 31:32.

 ¹⁷ Shi tupityija kitatyi na kisaka kya bantu bavilukīle mwetu, kino kiketukwasha twimvwanije ne kukwata na mutyika bukomo bobalonga pa kwibidila kuno kwetu. Padi tukamona’mba basakilwa bukwashi pa kwifunda ludimi. Kadi tubwanya kwibalombola ne malongolodi abwanya kwibakwasha basokole njibo miyampe ne kaji. Buno bukwashi bumweke bubwanya kutenga bininge batutu ne bakaka.​—Nkindi 3:27.

18. Lelo beni dyalelo babwanya kwiula ani pa kulombola bulēmantu ne kufwija’ko?

¹⁸ Inoko beni nabo, bakalonga bukomo bwa kwibidila ntanda ya bweni. Luta i mushiye kimfwa kiyampe mu uno mwanda. Dibajinji, wālombwele bulēme ku bibidiji bya mu ntanda ya bweni na kulomba lupusa lwa kukōkolola. (Luta 2:7) Kāmwenepo luno lupusa lwandi bu kabepelo, nansha kuningila bakwabo bamulongele kintu kampanda. Dya bubidi, wādi na kampeja-bukidi ka kufwijija’ko pobamulongela biyampe. (Luta 2:13) Shi beni nabo balonga uno muswelo, batutu ne bakaka, enka ne bantu ba mu ntanda’ya bakebalēmeka bininge.

19. I bubinga’ka botudi nabo bwa kulengeja beni bemone bu batambulwe biyampe?

¹⁹ Tudi na nsangaji pa kuyuka’mba Yehova i mulombole kanye kakatampe ne kupa bantu bonso muswelo wa kwimvwana myanda miyampe. Bamo pobadi kwabo kebadipo babwanya kwifunda Bible nansha kupwila na bantu ba Yehova. Ino pano byobaikala na mukenga wa kupwila netu, nanshi twibakwashei kutyina bakemona bu beni. Padi ketudipo na lupeto nansha na bintu bivule bya ku ngitu, inoko tubwanya kulombola kanye ku beni ne kwiula buswe bwibaswele Yehova. Nanshi ‘byotwiula Leza,’ tulongei bukomo bwetu bonso bwa kutundaila beni!​—Efisesa 5:1, 2.