NABUTWILWE mu Wichita, Kansas mu États-Unis, mu mafuku 10 Kweji 12, 1936. Mu batwe bana baná ami ye umbedi. Bambutwile bami, William ne Jean, badi bengidi ba Yehova ba kikōkeji. Tata wadi mwingidi wa kipwilo, witwa pano bu mukwatakani wa kitango kya bakulumpe. Mama wefundile bubine kudi inandi, Emma Wagner. Emma wafundije bantu bavule bubine, kubadila’mo ne Gertrude Steele, waingile bu mishonele mu Porto Riko. * (Tala kunshi kwa dyani.) O mwanda nadi na bimfwa bivule biyampe bya kwiula.

Dya Mposo dimo kyolwa ponadi na myaka 5, twaendele na tata mu kipito kukapa bantu mapepala a Kiteba kya Mulami ne Consolation (witwa dyalelo bu Réveillez-vous !) Papo ntanda yadi miele bininge mu Divita II dya Ntanda. Inoko tata kekujijepo mu myanda ya politike. Dokitele umo wadi mukolwe waiya potwadi katopeka tata amba udi na moyo kadi amba wikañanyanga mwanda wa kupela kwenda ku divita. Dokitele’wa wafweneja mpala yandi pa mpala ya tata ne kunena’mba, “Ubatyina kunkupila, abe wa moyo!” Nazakele, ino natendele tata bya binebine. Waendelele kupāna mapepala ku bantu badi babandila. Kupwa sola umo wadi upita dya kotwadi, dokitele waela lubila’mba, “Iya ukwate uno wa moyomoyo!” Sola wamona’mba dokitele’wa i mukolwe, o mwanda wamunenene’mba, “Enda kalāle, malwa akutōke!” Bonso bataluka baenda. Nafwijije’ko Yehova bininge pa kupa tata bukankamane. Tata wadi na tubo tubidi mu Wichita, mwa kutendela nywene ne uno dokitele wadi wiya kutendwa’mo!

Ponabwenye myaka mwānda, bambutwile bami bapoteja lubanza ne tubo twa kutendela’mo twine, baubaka kobo kendwa nako. Kupwa twavilukila ku Colorado, kubwipi na Mansanka Makatampe, mwanda wa kukengila kokwa kwadi kusakilwa basapudi bavule. Bambutwile bami  badi bengila bupania, ebiya benda ne kitatyi kimokimo ku madimi ne kokwa kobamunine bimunanwa. Na bukwashi bwa Yehova ne bupyasakane bwabo, kwaikala kipwilo. Mu mafuku 20 Kweji 6, 1948, tata waumbatyija ami ne bakwabo baitabije bubine, mu kamunonga kadi ku lūlu, kubadila’mo ne Billie Nichols ne wandi mukaji. Mwenda mafuku ba Billie baingila mwingilo wa kipindi, wabo mwana ne wandi mukaji nabo baingile’o.

Twadi tupwene bininge na bantu bavule badi bengidila Yehova bininge, nakampata kisaka kya Steele​—Don ne Earlene, Dave ne Julia, ne Si ne Martha. Twadi tusenswe kwisambila nabo pa Bible, kadi baikele na lupusa lukatampe mu būmi bwami. Baunombwele amba shi tutūla Bulopwe pa kifuko kibajinji, nabya tukekala na nsangaji ne būmi bwetu bukekala na kitungo.

Ponadi na myaka 19, Bud Hasty, mulunda wadi upwene na kyetu kisaka, waunena tukengile nandi bupania kunshi kwa États-Unis. Mutadi wa kipindi wetunenene twende ku Ruston, Louisiane, mwanda kwine’kwa Batumoni bavule balekele’byo kwingila. Wetunenene tupityije kupwila konso kwa yenga ne yenga nansha shi kekwiilepo muntu mukwabo. Twasokola pa kupwidila ne kwipalongolola. Twadi tupityija kupwila konso, kyaba kimo twadi tupwila’nka ne bubidi bwetu. Twadi twishinta bipindi, shi umo upityija, mukwabo wadi ufwaninwe kulondolola bipangujo byonso. Shi i kya kumwena’ko, batwe bonso twadi tukanda ku lukala munshi mwashala mutupu muntu! Ku mfulo, kaka umo mununu washilula kupwila. Bityebitye, bifundwa bimo bya Bible ne bamobamo badi kebakingilanga bashilula kupwila, na pano kala ke kipwilo.

Difuku dimo, ami ne Bud twetana na mwingidi umo wa kipwilo kya Church of Christ, wesambila pa bisonekwa byonkyadipo ndyukile. Uno mwanda waunkambakenye, waunengeja nangulukile bininge pa byonkulupile. Nalongele yenga mutuntulu nefunda’nka ne bufuku bwine mwanda wa ntane bilondololwa ku bipangujo byandi. Bine kino kyaunkweshe nkomeje kipwano kyami na Yehova, kadi kyaumpele bukankamane bwa kukesamba ne na bendeji bakwabo ba bipwilo.

Mafuku matyetye, mutadi wa kipindi waunena ñende ku El Dorado, mu Arkansas, kukakwasha kipwilo. Ponafikile’ko, byadi binomba kyaba kyonso kujokela ku Colorado mwanda wa kuketaba ku komite ukwatanga butyibi bwa ba kwenda busola. Mu lwendo’mwa, twadi twendanga ne na bapania bakwabo, mu Texas twalonga akishida yaonene  motoka wami. Twaityile tutu umo, waiya kwituselela ku yandi njibo kupwa wetutwala ne ku kupwila. Baela’ko ne musapu wa yetu akishida, banabetu balombwele kanye kotudi na kwitupa kalupeto. Kadi baumpotolwejije ne wami motoka na madolala 25.

Pene’po twabwanya kukafika ku Wichita. Kwine’kwa, E. F. McCartney, mulunda na kyetu kisaka, otwadi twita bu Doc, wadi wingila’ko bu pania. Bandi bana ba mapasa, Frank ne Francis, abo bonso bubidi i balunda nami ba pa mutyima. Badi na motoka wa kala obaumpotolweje na madolala 25, enka lupeto lonapotolweje nalo wami mufyontakane. Uno o musunsa wami umbajinji onamwene’mba Yehova waumpe kintu kyonadi nsakilwa mwanda ntūdile Bulopwe pa kifuko kibajinji mu būmi bwami. Mu buno bupempudi, ba McCartney baundyukanya kudi kaka umo muyampe, Bethel Crane. Inandi, Ruth, Kamoni mupyasakane wa mu Wellington, Kansas, waendelele kwingila bupania’nka ne pabwenye myaka 90 ne musubu. Ami ne Bethel twesonga ne mwaka mwine kewabwene, mu 1958, twashilula kwingila pamo bupania mu El Dorado.

Twadi tusaka kwiula bimfwa biyampe byotwamwene potwadi tutama, o mwanda twakwete butyibi bwa kwitabija lwito lo-lonso lwitwita bulongolodi bwa Yehova. Betutumine kukengila bu bapania ba pa bula mu Walnut Ridge, Arkansas. Kupwa mu 1962, twatulumukile’tu betwita ku Ngileade mu kalasa ka 37. Twasangele pa kuyuka’mba ne Don Steele nandi wadi mwitwe ku kalasa’ka. Pa kupwa kupebwa mapolome, ami ne Bethel betutuma mu Nairobi, mu Kenya. Twaivwene bibi pa kushiya New York, inoko twasangele potwafikile ku kiwanza kya amviyo mu Nairobi ne kumona banabetu bāya kwitutundaila!

Kepaijijepo twasangela kwikala mu Kenya ne kusapula’mo. Befundi betu babajinji ba Bible batwelele mu bubine i ba Chris ne Mary Kanaiya. Bakidi mu mwingilo wa kitatyi kyonso mu Kenya. Mwaka walondele’po, betunena twende mu Kampala, mu Uganda. Batwe bo bamishonele babajinji kwingila mu yoya ntanda. Bino byadi bitatyi bya nsangaji mwanda bantu bavule badi na kipyupyu kya kwifunda bubine bwa mu Bible, kadi baikele ke batutu ne bakaka. Ino, pa kupwa kwa myaka isatu ne kipindi mu Afrika, twajokela mu États-Unis mwanda wa kubutula. Twaivwene bibi pa kushiya Afrika kutabuka motwaivwanine pa kutamba mu New York. Twadi tusenswe bantu ba mu Afrika ne kukulupila’mba dyakadilwe kantu, tukajokelanga’mo.

Twavilukīle kupona kwa Colorado, kwadi kushikata bami bambutwile. Ne kwija kwine mpika, twabutula mwana mwana-mukaji twamwinika bu Kimberly, myeji 17 pa kupita’po, twabutula Stephany nandi. Mwingilo wetu mupya wa bumbutwile wadi na mvubu mikatampe kotudi. Twalongele bukomo bwa kufundija bubine ku betu bana bana-bakaji bapopoke. Twadi tusaka kwiula bimfwa biyampe byetushidile bakwabo. Twadi tuyukile amba kimfwa kiyampe kibwanya kwikala na lupusa lukatampe pa bana, ino kino ke kyeyapo kya amba bakengidila Yehova pobakatama. I kya bulanda, bankasami mwana-mulume ne mwana-mukaji batambile mu bubine. Tukulupile amba, bakeulanga monka bimfwa biyampe byobebashidile.

Bine twadi na nsangaji ya kulela betu bana ne kwingidila nyeke pamo mu kisaka. Potwakashikete  kubwipi na Aspen, mu Colorado, twefundile makayo a ski (makayo a wenda ushetemuka pa maimakasa nansha pa mema koku uvwele bipafi mu mayo) amba kyaba kimo twanze kukaya pamo batwe bonso. Kino kyetupele mukenga wa kwisamba na betu bana bana-bakaji potukaya’pa. Kadi potwadi tukatēkela nabo musumba, twadi twibungila ku mudilo twisamba mīsambo miloe. Nansha bana byobadi bakidi banuke, badi bepangula bipangujo kimfwa amba, “Le i bika byonkalonga shi natama?” ne amba, “Le i muntu wa muswelo’ka ukansonga?” Twalongele bukomo bwetu bonso bwa kufundija betu bana basanswe Yehova. Twadi twibakankamika nyeke bekale na kitungo kya kwingila mwingilo wa kitatyi kyonso ne kusongwa enka na muntu udi na kino kitungo. Kadi twebakweshe bemvwanije mwanda waka i bibi kusongwa bakidi banuke. Divule twadi twibanena’mba, “Ikalai bidi’nka nankyo kufika ne byomubwanya myaka 23.”

Twaiwile kimfwa kya betu bambutwile na kulonga bukomo bwa kupwila ne kutambila kitatyi ne kitatyi mu busapudi pamo na kisaka. Twakwete’ko mpangiko ya boba badi mu mwingilo wa kitatyi kyonso bāye bashikate ku yetu njibo. Kadi, twadi twisambila kyaba kyonso pa motwadi tusanshilwe mwingilo wa bumishonele. Twadi tukulupile amba difuku dimo padi batwe bonso buná tukenda mu Afrika. Betu bana badi basaka kwenda’mo.

Twadi tulonga nyeke kifundwa kya kisaka. Twengelekeja bintu bibwanya kulongeka ku masomo, bana ye badi bekala bu Batumoni ba kulondolola bipangujo. Badi basangela kwifunda uno muswelo, kadi kwebapele kikulupiji. Pobatamine, kyaba kimo badi batompola shi ketulongelepo kifundwa kya kisaka. Difuku dimo ponadi mutyumukwe mutyima nebasapwila bakajokele mu byumba byabo ne amba ketusapo kulonga kifundwa kya kisaka. Byebasense ke badila ne kunena’mba badi bakimba kwifunda. Twajingulwile’mba twibakwashanga na bubine basangele kwifunda myanda ya Yehova. Myaka yenda ipita, nabo benda baswa bininge kwifunda, kadi badi bemvwana nsangaji ya kwitulombola milangwe yabo ne mobeimvwanina. Kyaba kimo byakomene pa kwibemvwana bapela bufundiji kampanda bwa mu Bible. Ino twadi tuyuka mwine mobeimvwanina. Pa kupwa kulanguluka nabo, baitabija kulonda misoñanya ya Yehova.

Myaka yotwalelele betu bana yaendele bukidi. Na bukwashi ne bwendeji bwa bulongolodi bwa Leza, twalongele byonso byotubwanya pa kwibafundija basanswe Yehova. Twasangele bininge pashilwile betu bana bonso babidi mwingilo wa bupania pa kupwa’tu masomo a sekondele, kadi befundile kwisasaketa. Bavilukīle ku Cleveland, mu Tennessee, na bakaka bakwabo babidi kukengidila kokwa kwadi kusakilwa basapudi bavule. Twadi twibalanga bininge, inoko twadi na nsangaji pa kwibamona bapāna būmi bwabo mu mwingilo wa kitatyi kyonso. Ami ne Bethel twaanza monka bupania, kupwa twaikala na dyese dya kwikala bampingakani mu mwingilo wa kipindi ne mingilo ya kitango.

Kumeso kwa betu bana kufika mu Tennessee, bapityīle bidi dya ku Londoni, mu Angeletele, bakapempula bilo ya musambo. Stephany, papo na myaka 19, betana na Paul Norton nkasampe wa mu kisaka kya Betele. Mu lwendo lukwabo, Kimberly betana na mwingidi nandi, Brian Llewellyn. Stephany pa kubwanya myaka 23, besonga na Paul. Mwaka walondele’po, Kimberly nandi pa kubwanya myaka 25 besonga na Brian. Badi bankungakaji enka ne byobabwenye myaka 23. Twasangele mpata pa butongi buyampe bobatongele balume babo.

Betu bana betusapwidile amba bimfwa byetu ne bya bankambo wabo byebakweshe ‘bakimbe bidi nyeke Bulopwe,’ nansha shi misokwe ibakoma. (Mateo 6:33) Mu Kweji 4, 1998, Paul ne Stephany baityilwe ku Ngileade mu kalasa ka 105, bebatuma kukengidila mu Malawi, mu Afrika. Enka mu kine kitatyi’kya, Brian ne Kimberly baitwa kukengidila ku Betele ya mu Londoni ne mwenda mafuku bebatuma ku Betele ya mu Malawi. Twasangele bininge mwanda betu bana bengidijanga būmi bwabo mu muswelo muyampe mpata.

Mu Kweji 1, 2001, natambula lwito ku telefone lonatelanga ku ngalwilo. Tutu Marais, mutadi  wa Mingilo ya Bwalamuni, waunsapwidile amba banabetu badi bateakanya masomo a kukwasha balamuni ba ntanda yonso bemvwanije senene bilembwa bya mu Angele. Nansha byonadi na myaka 64, badi basaka kumfundija nami ngikale mufundiji. Ami ne Bethel twalombela pa uno mwanda, twesamba na bambutwile betupe’ko madingi. Nansha byobadi ke banunu basakilwa kulelwa, abo bonso bubidi betunenene twende. Kupwa nami naita Tutu Marais ne kumulondolola’mba twitabije na nsangaji uno mwingilo wa kutendelwa.

Papo mama bamukwete misongo ya dyaya. Namusapwila’mba ketufwaninwepo kwenda mwanda wa tukwashe’ko Linda nkasami mwana-mukaji pa kukulela. Mama wapela ne kunena’mba, “Nsa kwimvwana bibi shi kemwendelepo.” Linda nandi wapita monka. Twebafwijije’ko bininge pa kwikala na uno mutyima wa kwipāna, kadi twafwijije’ko batutu ne bakaka betukweshe mu uno mwanda. Bukya lubanga batwe twenda ku Kitako kya Bufundiji kya Sosiete Watchtower mu Patterson, Linda wetwita’mba mama wafwile. Monka mwaetukankamikile, twaingile bininge mu mwingilo wetu mupya.

Twasangele pa kuyuka’mba basa kwitutuma bidi ku musambo wa mu Malawi, kwine kwadi kwingidila betu bana pamo na babo balume. Kyadi kintu kya kutendelwa pa kwitana monka pamo. Kupwa, twakafundija mu Zimbabwe ne mu Zambia. Pa kupwa kufundija mu bula bwa myaka isatu ne kipindi, twajokela mu Malawi kulemba myanda mimweke ya Batumoni badi bapangwapangwa pa mwanda wa kupela kwikuja mu myanda ya politike. *—Tala kunshi kwa dyani.

Mu 2005, twaimvwene kadi bibi pa kushiya Afrika. Twajokela ku Basalt, mu Colorado, kwine’kwa ami ne Bethel twaendelela kwingila bupania. Mu 2006, Brian ne Kimberly nabo bajokela kwetu kukalela babo bana babidi bana-bakaji, ba Mackenzie ne Elizabeth. Ba Paul ne Stephany bakidi mu Malawi, mwingila Paul mu Komite ya Musambo. Pano ke ndi na myaka 80, ngidi na nsangaji pa kumona bankasampe bonaingile nabo bavuija mingilo yonadi nami ñingila. Tuloñanga bukomo bwa kwiula bimfwa biyampe bya boba betubadikidile mwanda wa bana ne bankana bamwene’mo. Bine kino i kituletele nsangaji mikatampe ne katōkwe.