Lelo Wadi Uyukile Kala?

Mwanda waka māni a malanji āingidije Madia ādi a lupoto lukomo?

Mafuku matyetye’tu kupwa kwa lufu lwa Yesu, kaka wa Lazalasa, Madia, “watwela ne tyupa wa dibwe dya alubatele muyule manyi a malanji a nala yonkayonka a lupoto lukomo,” ne kupungulwila’o padi Yesu. (Mako 14:3-5; Mateo 26:6, 7; Yoano 12:3-5, Myanda Miyampe ku Bonso) Nsekununi ya Mako ne Yoano inena’mba ano malanji ādi na lupoto lwa denadi 300—ifikila pa mfuto ifutwa muntu wa kaji mu mwaka mutuntulu.

Lelo i kwepi kwādi kutamba ano māni a lupoto lukomo? Nala nansha nado, nansha’mba māni a nado, itelelwe mu Bible atambanga ku kamutyi ka nado (Nardostachys jatamansi) katanwanga mu Ngulu ya Himalaya. Nado ya lupoto yādi isobakanibwa divule na bintu bikwabo, pakwabo bādi bepungila ya abo bene. Inoko, Mako ne Yoano, abo bonso i beitele bu “nala yonkayonka.” Kunena kunenenwe amba ano malanji ādi a lupoto lukomo kumwekeja’mba padi ādi atamba kulampe, ku India.

Mwanda waka nsekununi ya Mako ilombola’mba Madia “walala tyupa’wa”? Tyupa wa alubatele wādi upungwa pavule na nshingo mityetye mwa kulamina senene ano māni a bulēme bukatampe kutyina’mba akamwangala. Alan Millard, unena mu dibuku dyandi (Discoveries From the Time of Jesus) amba: “I kipela kumona mwādi musangedile mwana-mukaji uno muswelo kulala [nshingo ya tyupa], ne kumwanga māni onso kya pamo.” O mwanda mwine “njibo yonso mīne yasambakaninina’tu luvumba luyampe lwa mani’a.” (Yoano 12:3) Na bubine, kino kyabuntu kya lupoto lukomo kyādi kifwaninwe. Mwanda waka? Mwanda pādi kepaijije pamwene uno mwana-mukaji wa mutyima wa kufwija’ko Yesu usangula mwanabo Lazalasa.—Yoano 11:32-45.

Yediko—Lelo kyādi kibundi kimo’ni nansha byādi bibidi?

Mateo, Mako, ne Luka besambila pa kundapa kwa kingelengele kwālongekele mu Yediko. (Mateo 20:29-34; Mako 10:46-52; Luka 18:35-43) Ba Mateo ne Mako banena’mba Yesu wālongele kino kingelengele “pa kufunduka” ku Yediko. Inoko Luka nandi unena’mba kyālongekele pa “kufwena” ku Yediko.

Mu mafuku a Yesu, lelo kwādi enka kibundi kimo kitwa bu Yediko’ni nansha byādi bibidi? Dibuku dimo (Bible Then & Now) dilondolola’mba: “Mu kitatyi kya Kipwanino Kipya, Yediko wāubakulwilwe kunshi, kupita ku bula bwa kilometele imo ne kipindi na kwādi kubakilwe kibundi kibajinji. Helode Mukatampe wāubakile’ko ndaku ya kushika mu kitatyi kya buyo ne mashika.” Dibuku dimo (Archaeology and Bible History) dibingija kino na kunena’mba: “Yediko wa mu kitatyi kya Yesu wāubakilwe bu bibundi bibidi. . . . Kibundi kya kala kya Bayudea kyādi kishile na kya Bene Loma ku bula bupite pa kilometele imo ne kipindi.”

Nanshi bimweka’mba Yesu wālongele kino kingelengele pa kupwa kufunduka mu kibundi kya Bayuda kaenda kukafwena ku kibundi kya Bene Loma, nansha kadi i pa kufunduka ku kya Bene Loma ne kufwena ku kya Bayuda. I kimweke patōka’mba, kuyuka ngikadilo yādi’ko mu kine kitatyi kyālembelwe ino myanda kyo kikwasha kwivwanija senene byobya bimwekeja amba padi kwipatanya.

[Kifwatulo pa paje 10]

Tyupa wa Alubatele wa Manyi a Malanji

[Kutambile Kifwatulo]

© Réunion des Musées Nationaux/Art Resource, NY