Lelo Ntanda Keidi mu Matēlo?

Lelo ubwanya kutonga malondololo’ka ku kipangujo kilonda’ko?

Lelo mu mafuku āya kumeso, ngikadila ya ntanda

(a) ikalongoloka?

(b) keikashintapo?

(c) ikenda ibipila’ko?

LELO umonanga nyeke’mba bintu bikekala biyampe mu mafuku a kumeso? Kulanga namino kudi na kamweno kavule. Bwifundi bulombola’mba bantu balanga namino bekalanga na ñeni ne kulama bukomo bwa ngitu. Bwifundi bwa kitatyi kilampe i busokole amba bantu bakulupile amba bintu bisa kulongoloka kebakambile kubelabela luba lwa mutyima kupita’ko boba bamona byonso’nka bu bibi umbūmi. Buno bukimbi i bukwatañane na byānenwe mu Bible ke padi pano tutwa twa myaka, amba: “Mutyima wa nsangaji bo bwanga bulumbuluke: Ino mushipiditu mutyumuke ūmija bikupa te-e.”—Nkindi 17:22.

Inoko, bavule pobevwana binena befundi ba sianse pa mwanda utala mukekadila umbuo wetu wa Ntanda, bajimijanga nsangaji ne lukulupilo. Tala kimfwa myanda imoimo ilenga nzuba imvwanwaivwanwa.

Ntanda Yenda mu Koneka

Mu 2002, masomo matumbe a mu Stockholm atala myanda ya ntanda (Institut pour l’environnement de Stockholm) adyumwine amba, mobimwekela, kwendelela  kumeso kwa mingilo ya bukile-bukya ko kene kashilushilu ka “binkumenkume byonakanya luvula ne umbuo mwine.” Lapolo mikwabo inena’mba kusambakana kwa bulanda, kwishila kwa ngikadilo ya bantu, ne koneka kwa bintu bitujokolokele, “byendanga byona kīkalo, ngikadilo, ne mutyima-ntenke wa bantu.”

Mu 2005, Bumo bwa Mizo bwalupwile lapolo ya bwifundi mu dibuku Évaluation des écosystèmes pour le millénaire kupwa kwa myaka iná ya bwifundi bwa mwikadile umbuo onso wa Ntanda, bwafundilwe na bashayuka 1360 ba mu matanda 95. Lapolo yadyo yaletele kidyumu kinane kinena’mba: “Mingilo ya bantu yo ipwa bintu bidi mu Ntanda, kwiikama, enka nenki Ntanda keikidipo na bukomo bwa kulupula bya kukakwasha nabyo nkongo ikāya’ko.” Kadi lapolo inenena pa mwa kwikingila ku uno musala amba: “Kwadi kufwaninwe kwikale kushinta kukatampe kwa bijila, masomo, ne bilongwa pano.”

Anna Tibaijuka, mwimaniji wa mingilo (Programme des Nations unies pour les établissements humains) wisambila pa byobya bitabija bakimbi kutabuka. Unena’mba: “Shi twendelele kulonga enka byobya byotuloñanga mafuku onso, kyaka kikatampe kitutengele kumeso’ku.”

Bubinga bwa Kwikadila na Kikulupiji

Batumoni ba Yehova, balembi ba dino dipepala, nabo betabije amba bine kusa kwikala panopano kushinta kukatampe kukashinta ntanda. Inoko, i bayuke kadi amba bino binkumenkume, pa kyaba kya kuleta musala, bikashila kyaba ngikadilo miyampe kashā ikekala pa ino ntanda. Mwanda waka badi na kino kikulupiji? Mwanda bakulupile milao idi mu Kinenwa kya Leza, Bible. Tala munenena mulao umo: “Ke-kuntu kukidi bidi kitatyi kityetye, ne mubi ukēkala kutupu’ye; eyo i binebine, ukafwatakanya biyampe pantu pandi, ukēkalanga kutupu’ye. Nanshi bakikōkeji bakapyananga ntanda; kadi bakēsangaja mu bungi bwa ndoe.”—Mitōto 37:10, 11.

Lelo luno lukulupilo i mifwatakanyo ya bitupu? Kumeso kwa kulondolola kino kipangujo, langulukila pa uno mulangwe: Bible wālaile kala na bubine ano makambakano makatampe otumona asusula ntanda ne bantu, ke kupite pano tununu ne tutunu twa myaka. Pa kino, tanga bisonekwa bitelelwe mu kishinte kilonda’ko, ne kudingakanya byobinena pamo ne byobya byomona bilongeka mu ino ntanda. Shi ulonge namino, kikulupiji kyobe kya amba byobya bilaile Bible i bya bine pa bintu biya kumeso kekikabulwepo kubaya.