Bubi—Le I Bika Byashinta?

“MULANGWE wa bubi bubajinji—wa amba batwe bonso tutalwanga na kinzengele kibikibi kya tamba ku ngalwilo—keukitabijibwepo na bantu dyalelo. Nansha ke mulangwe mwine wa bubi bulongwa. . . . Bantu pamo bwa Adolf Hitler ne Josef Stalin padi balongele bubi, ino batwe bashele ke tususukila’mo bitupu mu bitatyi ne milongelo yabo mibi.”—The Wall Street Journal.

Pamo’nka na mokinenenwe kūlu’ku, kishima bubi kyendanga kisakana dyalelo. Mwanda waka? Lelo i bika byashinta? Na bubine, i mulangwe’ka utala pa bubi upatanwa na bantu dyalelo?

Mu mulangwe wa bubi mudi bipindi bibidi—bubi bupyenwe ne bubi bulonga muntu. Kibajinji i kintu kyotudi nakyo, usake kusakile, ino kya bubidi i kintu kyotulonga. Tubandaulei na katentekeji kipindi kimo ne kimo.

Le Twi Bapyane Bubi?

Bible unena’mba kujilula—bubi bubajinji—kwa bambutwile betu babajinji kusambukīle muzo onso wa muntu. Mfulo mfulō, batwe bonso twi babutulwe na kakoba ka kubulwa kubwaninina. Bible amba: “Bukondame bonso i bubi.”—1 Yoano 5:17.

Inoko, bantu bavule bendanga ku bipwilo kebemvwanijepo nansha kwitabija mulangwe wa amba bantu bonso i babutulwe na mambo mwanda wa kujilula kwa tamba kala ko kebātenwe’kopo nansha kulonga’ko. Edward Oakes, mwadimu wa teoloji unena’mba: Uno mulangwe “wendanga utalala na mu makayo, kupatanwa mpika, nansha ke yewa mwine witabije kwikala’ko kwa bubi, kapelelepo patōkelela uno mulangwe inoko kadi kamwenepo amba bubi’bwa budi na mwanda mu būmi bwandi.”

Kintu kimo kilengeja bantu bakomenwe kwitabija mulangwe wa bubi bubajinji i bine bifundija bipwilo pa uno mwanda. Kimfwa, ku kitango kya concile de Trente (1545-1563), kipwilo kyadi kitopeka muntu ense upela lubatyijo lwa kana ka lukeke mwanda wa kutalulwa bubi. Befundi ba teoloji banena’mba shi mwana wafu kwampikwa kubatyijibwa, nankyo bubi bwandi bwakasubwilwepo na lubatyijo bukamujikila dishinda dya kwenda mūlu kwa Leza. Calvin wafudile ne ku kufundija amba bana ‘batambanga munda mwa bainabo na mpekato yabo.’ Kadi utyityija amba, tamba pa kubutulwa kwabo i ‘babi ne bamunyanji kudi Leza.’

Bantu bavule bafwatakanyanga na kitetyima amba bana ba lukeke i bipangwa byambulwa mambo, kadi kunena’mba bafwaninwe kususuka pangala pa bubi bupyenwe i kubulwa ñeni. I kipēla kwimvwanija mwanda waka ino mfudijo ya bipwilo ibajimija mu bantu mulangwe utala pa bubi bubajinji. I bine, ne bendeji ba bipwilo bamo i bakomenwe mwa kunenena bana bampikwa kubatyijibwa amba bendanga  mu kalunganyembo ka mudilo. Ko badi, mfulo itungīlwe bana ibaikala ke kintu kikomo kushintulula mu teoloji. Nansha byo kelwaikele lufundijo lwa kipwilo, tamba tutwa twa myaka, bufundiji bwa kyalwilo bwa Katolika i bwa amba myuya ya bantu bampikwa myanda kebabatyijibwe yendanga mu Kikungilo. *

Kintu kikwabo kyalengeje bantu bakomenwe kwitabija mulangwe wa bubi bubajinji i ba filozofe, befundi ba sianse, ne ba teoloji ba mu myaka katwa ka 19 bashilwile kwalakana shi nsekununi ya mu Bible i ya binebine mungya mānga. Ku bantu bavule, lufundijo lwa Darwin lwa kwialamuna lo ke lwa bine, ino mānga ya ba Adama ne Eva yo ke mfumo bitupu. Mfulo mfulō, bantu bavule ke bamone Bible amba ulombolanga milangwe ne bishi bya boba bālembele’ye, amba ke milangwepo ya Leza.

Penepo mulangwe wa bubi bubajinji usa kwikala namani? I kimweke patōka’mba, shi batōtyi bavule abaitabija amba ba Adama ne Eva ke bantupo bādi’ko bine, nabya bakafula ku kunena’mba bubi bubajinji kebwālongelwepo. Nansha ke boba badi na mutyima wa kwitabija’mba muzo wa muntu wāonenwe tamba ku ngalwilo, bamonanga mulangwe wa bubi bubajinji bu kabepelo ka kubulwa kubwaninina kwa muzo wa muntu.

Myanda mulwi pa bubi bubajinji. Le penepo bidi namani pa bubi bulonga muntu—kutalula’mo bobwa botupyene—le buno nabo bufityija Leza mutyima?

Le Buno Nabo I Bubi?

Bantu bavule shi abebepangula pa bubi bwa muntu, bavulukanga Mbila Dikumi—ipeleja kwipayañana, makoji, kwabila, kusambakena pamo kumeso kwa kwisonga, kwiba, ne bikwabokwabo. Bufundiji bwa tamba kala bwa bipwilo i bwa amba, shi muntu wafu kwisāsa buno bubi mpika ukenda mu kalunganyembo ka mudilo mwakasusuka nyeke. *

Bamo pa kutyina kwenda mu kalunganyembo ka mudilo, Kipwilo kya Katolika kibalombolanga kwisāsa kudi mumpe, mwine obanenanga’mba ye udi na bukomo bwa kwibatōkeja. Inoko ku Bene Katolika bavule, kisela kya kwisāsa, kutōkejibwa, ne kulombelelwa pa bubi, ke bya kala. Kimfwa, bukimbi bwa panopano bulombola’mba Bene Katolika ba mu Itadi 60 pa katwa kebakyendangapo kukesāsa.

I kimweke patōka’mba lufundijo lwa tamba  kala lutala pa bubi ne pa byobya bilupuka’ko—mungya molushintulwilwa na bipwilo—i lukomenwe kukwasha bantu baleke kulongalonga bubi. Bantu bavule benda ku bipwilo kebakikulupilepo amba bino byonso i bibi. Kimfwa, bamo bafwatakanya’mba shi batame babidi abasambakena pamo kadi i beimvwanike, ne kekudipo mukwabo obisansa, le kibi i kyepi?

Kintu kyotubwanya kunena pa milangwe ya uno muswelo i kino, bano bantu balonga namino kebanekenibwepo binebine na byobya byobebafundije bitala pa bubi. I bine, bavule i bakolelwe kwimvwanija byobebafundija amba Leza wa buswe ususulanga nyeke ne nyeke banonga-bibi mu kalunganyembo ka mudilo. Ku mutamba mukwabo, padi kuno kwabo kutatana kubalombola mwanda waka “bubi” bumweka bu bubapēla. Inoko kudi ne myanda mikwabo yalengeja buluji bwa bubi bujimine.

Kusūla Bulēmantu bwa Kibutwila

Myanda ilongekele mu ino myaka tutwa i mishinte bininge mwikadilo ne ñeni ya bantu. Mavita abidi a ntanda, mavita matyematye keabadika, ne butapani bwa kituki bwa miswelo ne miswelo i bilengeje bantu kwiipangula mvubu ya bulēmantu bwa kibutwila. Ke bepangula’mba: ‘Lelo bikidi byendele’mo mu ano etu mafuku aendelela busendwe kumeso kulonda bijila byālembelwe myaka tutwa kunyuma kadi kebikikwatañenepo na būmi bwa dyalelo?’ Bantu befunda bubinga bulongelwa kintu ne boba befunda bijila bya mu mwikadilo i balondolole amba ke byendele’mopo. Banenanga amba bantu bafwaninwe kuleka bintu bimobimo bya kala ne kabutyibutyi, amba bafunde mwanda wa kwendelela bininge kumeso.

Uno mulangilo ubafikija bantu kulampe mu mwikadilo wa bwine ntanda. Mu matanda mavule a mu Bulaya, ke batyetye kete benda ku kipwilo. Bantu bampikwa kwitabija abavula, kadi bangi kebakisenswepo myanda ya kipwilo, beimona bu mikutakane. Balanga’mba, shi bantu i batambe ku bintu bibajokolokele ne ku bintu bitongelwe mu bipangwa, penepo kītopekelwa pa bubi bwa mu mwikadilo i kika?

Kuzobololwa kwa misoñanya ya mu mwikadilo mu myaka katwa ka 20 mu ntanda ya Kushika, i kutwale bantu ku bilongwa bivule, kimfwa kilongwa kyobeta bu kwendelela kwa buladi. Lupata lwa bana ba masomo, tutangotango twa kwitūdila bijila, bamuñanga basoñanya tuvwalwa ne malawa a kwikinga ku memi, byonso bino i bikankamike bantu basūle misoñanya  miyampe ya kala ya mu mwikadilo. Ne kwija mpika, bantu abasūla ne misoñanya ya bulēmantu idi mu Bible. Lukongo lupya lubasela mwikadilo umpya, kadi mwikadilo umpya nao ubatwala ku bubi. Mulembi umo unena’mba: Tamba penepa, “kijila kilondwa ke enka kya bukena”—kimanine pa mulangwe witabijibwe konsokonso wa buladi.

Kisela kya Longola mu Kipwilo

Dipepala Newsweek disambila na bubine pa bipita mu États-Unis amba: “Bendeji ba bipwilo bavule, badi pamo bwa basunga balwila bampotyi, bamona’mba kebafwaninwepo kwibasanshija kutyina bakebanyema.” Batyina’mba shi bebalombe bivule mu mwikadilo, nabya bakajimija batōtyi babo. Bantu kebasangelangapo myanda ya kutamija kwityepeja, kwikala mwidingile, ne bulumbuluke nansha myanda ya kuteja mutyima wabo wa mundamunda ne kwisāsa ku bubi bwabo. Nanshi bipwilo bivule i bitabije byobya bitelwa na Chicago Sun-Times bu “musapu wa Bwine Kidishitu wa myanda ya bundapi, tumweno, ne kwisakila ntumbo, ‘byonso enka padi ami’ [ne] kuvulaminwa’ko maevanjile.”

Ino milangilo pa kuvula, ibatwala ku kisela mu kipwilo kishintulula Leza mokisakila, bipwilo kebikimaninepo pa milangwe ya Leza ne pa byobya byasaka kotudi, ino ke bimanine pa milangwe ya bantu ne pa kwilēmekeja mpata ku bantu. Kitungo kyabo ke kya kupa kipwilo byonso byokisaka. Mfulo mfulō, kipwilo kekikidipo ne pokimanine. Dipepala The Wall Street Journal dipangula amba: “Lelo i kika kisa kujika kipunzu kya pene pādi kijila kya mu mwikadilo kya mu Bwine Kidishitu?” Amba “pa ‘kwikala muntu wa mutyima muyampe’ i kwikala na lusa lwa kutala bitupu kintu kyonso.”

O mwanda mwine, mwikadilo wa uno muswelo ubalengeja kipwilo ne kipwilo kimone amba i biyampe kwikala na kisela kya longola. Dipepala The Wall Street Journal, i dinene amba, muntu yense witabija kino kisela, “uketabija mu kipwilo kyo-kyonso, shi enka kekidipo na bijila bya mu mwikadilo—kisenga bitupu ino kutyibila ba mambo mpika.” Bipwilo nabyo, bitabijanga muntu ense “ekale wa muswelo’ka nansha wa bilongwa’ka,” pampikwa kumulombola bijila bya mu mwikadilo.

Ino myanda ivuluja batangi ba Bible bupolofeto bwālembelwe na mutumibwa Polo mu myaka katwa kabajinji K.K. Wānene amba: “Ke-muntu mwaka ukāyako o bakapela lufundijo lukomo, ino abo byo badi ne matwi a luo, bakasakanga abo bene bafundiji ba milwi na milwi, ba monka mwikadile kilokoloko kyabo; kadi bakajikanga matwi abo ku byabinebine.”—2 Temote 4:3, 4.

Bendeji ba bipwilo pa kutala bubi kilomonyeka, bapelanga’mba bubi kebudi’kopo, ‘basangajanga’ matwi a batōtyi babo na kwibalombola byonka byobasakanga kwimvwana pa kyaba kya kwibalombola binena Bible kutyina byakebasansa mpata. Musapu wa uno muswelo i wa bubela kadi uleta kyaka. Uvutakanyanga bufundiji bwa kyalwilo bwa Bwine Kidishitu. Bubi ne kulekelwa kwa bubi i myanda mikatampe idi mu myanda miyampe yāfundije Yesu ne batumibwa bandi. Pa kujingulula kino, tukulomba utange myanda isambila pa bubi.

[Kunshi kwa dyani]

[Bushintuludi pa paje 7]

Kisela kya longola mu kipwilo kilupulanga bipa bibole

[Kapango pa paje 6]

Bubi? “Kebukidipo na Mwanda”

▪ “Uno o mwanda mukatampe ukomēne bipwilo dyalelo. Ketukimonangapo batwe bene bu ‘babipya-mambo’ basakilwa kufwilwa lusa. Nansha byadi bimonwa bubi bu mwanda mukatampe, pano kebukidipo na mwanda. Nansha shi bipwilo bikale na muswelo wa kupwija myanda ya bubi, uno muswelo keukidipo na kamweno ku Bene Amerika bavule—keukidipo bu mwanda mukatampe.”—Mukelenge John Studebaker, mulembi wa kipwilo.

▪ “Bantu banenanga’mba: ‘Nsakanga ami ne bakwetu twikele na ngikadilo miyampe, ino Ndyukile amba batwe bonso twi bantu, o mwanda nsakanga kulonga bintu mungya bukomo bwami. Tutananga kifuko kya busengi umbukata mwa bantu ba ludingo lwenzankane lotwimona amba batwe bonso tudi biyampe. Twinangila. Twingidila pamo. Inoko, tuvulaminwanga myanda mikatampe ya bubi.”—Albert Mohler, mwimaniji wa Seminele ya Teoloji ya ba Batiste ya Kunshi.

▪ “Bantu badi na kibidiji kya kufeta bintu byadi bipelejibwe kala [kimfwa byobya bitwa bu mpekato isamba-ibidi]: bambutwile pano bakankamika kwikala na mitatulo amba ko kwakamibwa; kisumpi kya batēki Bene Franse kyatopekele Vatika pa kunena’mba mudyopolo ke bubipo. Lwiso lo lwatumba mu majulunale. Kwabila kubasāsulwa mpata; bukalabale o ke muswelo muyampe wa kupwija mambo. Kitatyi kivule nadi mpumbwa bintu mwanda wa bukope.”—Nancy Gibbs, mu julunale Time.

[Kifwatulo pa paje 5]

Bantu bavule dyalelo bamwene mānga ya ba Adama ne Eva bu mfumo bitupu