MUTWE WA MWANDA WA PA KIBALU: NTANDA YAKUBULWA’MO MBOLOJI KITATYI’KA?

Mboloji Mwanda Uzambalele Ntanda Yonso

JONATHAN, ubutwidilwe mu Amerika na bambutwile bene Korea, bāmubōlwele mwanda wa musaka wabo paākidi mwanuke. Paātamine, wākimbile kifuko kekyādi’mopo bantu bakumubōlola mwanda wa kilungi kyandi nansha musaka wandi. Wāikele ke muñanga mu kibundi kikatampe kya kungala kwa Alaska, États-Unis, kwine kwaādi wiifwene na babela bavule baādi undapa. Wādi ukulupile’mba padi ku kino kifuko mboloji i mityetye kupita kwatambile, ino mfulo mfulō wanyema’ko pa mwanda wa mboloji.

Luno lukulupilo lwāpwile kitatyi kyaāundapile mwana-mukaji wa myaka 25. Uno mwana-mukaji mukotoke pa kupumputumuka, watala Jonathan mu mpala, wamutuka mwanda wāfundijibwe kushikwa bene Korea. Uno mwanda wāsense Jonathan bininge ne kumuvuluja’mba bukomo bwaālongele bwa kuviluka ne kwisoba nabo, kebwālengejepo baleke kumubōlola.

Uno mwanda wātene Jonathan wādi bine mwanda wa bulanda. Mboloji idi konsokonso pano pa ntanda. Bimweka’mba konso kutanwa bantu, kudi mboloji.

Nansha mboloji byoivudile, bantu bavule bapelanga’yo. Bine kino kipwa’nka ne bunwa. Ino mwanda  waka kintu kibi namino i kizambalale pano pa ntanda ponso? Na bubine, bantu bavule bapelanga mboloji bakomenwanga kujingulula’mba badi nabo na mboloji. Le bidi uno muswelo ne ku obe mutamba? Le ukalondolola kino kipangujo namani?

MWANDA UTALA MUNTU NE MUNTU

Nansha twikale nayo nansha kwikala nayo mpika, i bikomo kujingulula’mba tudi na mboloji kampanda mu mutyima wetu. Bible ushintulula mwanda waka bidi uno muswelo, panena amba: “Mutyima utabukile bintu byonsololo budimbañani.” (Yelemia 17:9) Nanshi, tubwanya kwiongola na kulanga amba tumwene bantu ba miswelo yonso biyampe. Nansha padi tubwanya kwibingija amba, tudi na bubinga bwinebwine bwa kwikadila na mumweno mubi pa bantu ba misaka kampanda.

Pa kwelekeja makambakano otubwanya kwikala nao pa kujingulula shi tudi na mboloji mifyame, tulangulukilei pa uno mwanda: Shi wenda mwishinda bunka bobe mu bukata bwa bufuku. Bansongwalume babidi bokwamwene kashā abakufwena. Bamweka bu badi na bukomo, kadi umo umweka bu ukwete kintu mu kuboko.

Le ukafula ku kunena’mba bano bansongwalume abakutūla mu kyaka? Shako, bintu byokodi padi mwimwene bibwanya kukulombola’mba ufwaninwe kudyumuka, ino le bino bintu bibingija amba ufwaninwe kufula ku kunena’mba bano bansongwalume babidi baleta kyaka? Kipangujo kikunka mutyima i kino’mba, le bano bana-balume babwanya kwikala ba kabila nansha musaka’ka? Malondololo obe ku kino kipangujo abwanya kulombola bivule. Abwanya kulombola’mba nobe kodi mubōlole mu muswelo kampanda.

Shi twi bampikwa budimbidimbi, tufwaninwe kwitabija’mba batwe bonso tudi na mboloji mu ludingo kampanda. Enka ne Bible wisambila pa muswelo wa mboloji uvudile kumweka panena amba: “Bantu batyibilanga bakwabo mambo mungya kilungi kyabo.” (1 Samwele 16:7, Contemporary English Version) Batwe bonso byotususukanga na ino milangwe ya bumuntu—idi divule na bipa bilula—le kudi lukulupilo nansha lumo lwa amba tubwanya kunekenya nansha kupwa mboloji mu būmi bwetu? Ne kadi, le tukemwena kitatyi kekikekala’kopo mboloji pano pa ntanda ponso?

[Kapango pa paje 3]

MBOLOJI, MWANDA WIKONDWA NAO NTANDA YONSO

Kanada: “Nansha byokudi kwikwatakanya kwa [matanda] meshileshile ne kutulwa’ko kwa bijila bivule ne mampangiko a bampuluji a kukinga byepelo bya bantu palapala, kwisañuna kwa nkoba i kikoleja kikatampe mu mwanda utala byepelo bya bantu.”​—Lapolo ya Amnesty International ya mu 2012 isambila mu kīpi pa Kanada.

Bulaya: “Bene Bulaya [48] pa katwa betabije amba i bintu bityetye kete bilongelwe mwanda wa kunekenya kwisañuna kwa mu yabo ntanda.”​—Intolerance, Prejudice and Discrimination: Lapolo ya mu Bulaya ya mu 2011.

Afrika: “Bupolapola ne kusañunwa kwa bana-bakaji i bizambalale mu matanda mavule.”​—Lapolo ya Amnesty International ya mu 2012.

Nepale: “Bantu bene Hindu balanda” basusukanga na kusañunwa kwa nyeke, nakampata mu myanda itala lupeto, būmi bwa muntu ne bibidiji.”​—Lapolo ya Human Rights Watch World ya mu 2012.

Bulaya bwa Kutunduka: “Kekudipo muntu wa politike nansha umo usakanga kupwa kususulwa bipitepite, kubōlolwa kwinjibo kwa ba Roms mu Bulaya bwa kutunduka.”​—The Economist, 4 Kweji 9, 2010.

[Kapango pa paje 4]

LE MBOLOJI I BIKA?

Bakimbi bekondanga pa kushintulula mboloji. Bamo banenanga amba i “kumona nansha kulangila muntu bibi na kwimanina’nka pa bantu ba wandi muzo.” Bakwabo banenanga’mba ino ngikadilo imanine pa “myanda ya bubela,” mine itononanga bantu “babōlole bantu ba musaka kampanda.” Nansha bikale namani, bibwanika kubōlola muntu mukwabo mwanda wa musaka wabo, wa bulēme, muntu wa ngitu ingi, ludimi, mutōtelo nansha kwishila kwa mumweno.

[Kifwatulo pa paje 3]

[Kifwatulo pa paje 4]

Le ukeivwana namani shi ubatanwa na mwanda wa uno muswelo?