Le Ndimi Yetu Yātambile ku “Kyamba kya Babele”?

“E monka muno mwebasansaninye Yehova, konso konso ku meso a ntanda; ne kuleka baleka’byo kushimika kibundi. Po pa mwanda o bekinikile dijina dyakyo bu-Babele; mwanda Yehova wavutakenyeko ludimi lwa bonso bapanshi, kadi konkako Yehova webapalakaninya konso ku meso a ntanda.”​—Ngalwilo 11:8, 9.

LE kino kinkumenkume kyāsonekelwe mu Bible kyālongekele binebine? Lelo bantu bāshilwile kwisamba ndimi mishileshile’nka ponka’pa na mokilombwedilwe? Bantu bamo bafutululanga nsekununi ya mu Bible ya mwāshilwidile ndimi ya bantu ne kuzambalala’yo. Mulembi uno unena’mba: “Lufumo lwa Kyamba kya Babele lubadilwa mu mānga ya bubela yādi isekununwa.” Nansha ke Labi umo Muyuda wēlutelele bu “ñeni yakubulwa mvubu ya kukimba kushintulula kokwa kutambile mizo.”

Mwanda waka bantu bapelanga nsekununi ya Babele? Mu kīpi, ipatanyanga na mfundijo imoimo itala pa nsulo kwine kutambile ludimi. Kimfwa, befundi bamo banenanga’mba ndimi keyāikele’kopo mu kitulumukila, ino yatandabukile bityebitye ku “ludimi lwa kibutwila” lumo. Bakwabo bakulupile’mba ndimi imoimo mibajinjibajinji yāendelele ayo mine, yaānjile na biñuniñuni kupwa yashilula kunenwa mwenda mafuku. Kuno kwipatanya kwa mfundijo ne kukwabo, kwālengeje bantu bavule betabije milangwe ya Polofesele Fitch, wāsonekele mu dibuku dyandi Kwendelela kwa Ndimi (Angele) amba: “Kufika ne pano ketudipo na malondololo akulupilwa.”

Le i bika byasokwele befundi ba bintu bya kishiyekulu ne bakimbi pa mwanda utala nsulo ne kwendelela kwa ndimi ya bantu? Lelo bintu byobasokwele bibingija’mba bufundiji bonso bulombwelwe pano i bwa bine? Nansha kulombola’mba nsekununi ya Babele i ya bine? Tubandaulei bidi na katentekeji ino nsekununi ya mu Bible.

LE I KWEPI NE I KITATYI’KA KYOBYĀLONGEKELE?

Bible unena’mba kuvutakanibwa kwa ndimi ne kusalankanibwa kwa bantu kwāikele’ko “mu ntanda ya Shinadi,” yāityilwe mwenda mafuku bu Babiloni. (Ngalwilo 11:2) Le kino kyālongekele kitatyi’ka? Bible unena’mba, “ntanda [“ntanda ya bantu,”]  yākalañene bipindibipindi,” mu mafuku a Peleku wābutwilwe mu kintu kya myaka 250 kumeso kwa Abalahama. Nanshi, binkumenkume bya Babele byālongekele mwenda mafuku kintu kya myaka 4200 pa kupita’po.​—Ngalwilo 10:25; 11:18-26.

Befundi bamo banenanga amba, ndimi ya dyalelo i mitambe’nka ku ludimi lumo lubajinjibajinji​—lwitwa bu ludimi lwa kibutwila lobādi balanga’mba lo lwādi lwisamba bantu pano kepadi kubwipi kwa myaka 100000. * Bakwabo balañanga’mba, ndimi ya dyalelo i mikwatañane na ndimi imoimo yādi isambwa pano kepadi myaka 6000. Ino, le befundi ba ndimi bāivwanije namani muswelo wāendelele ndimi keikisambwengapo dyalelo? Julunale umo (Economist) unena’mba, “i mwanda mukomo. Kwishila na befundi ba bioloji, befundi ba ndimi kebādipo na bintu bya kala bisokwelwe bya kwibakwasha bayuke myanda ya pa kala.” Julunale ubweja’ko amba mwifundi umo wifundile kwendelela kwa ndimi wafudile ku kunena’mba, “kupikula konso konalongele pa uno mwanda kekubwanyapo kukulupilwa ne pa mfulo.”

Inoko, kudi “bintu bya pa kala bisokwelwe pa myanda ya ndimi.” Le bino bintu bya pa kala i bintu’ka, ne bilombola bika pa kwine kutambile ndimi ya bantu? Dibuku dimo (The New Encyclopædia Britannica) dishintulula amba: “Bilembwa bya pa kala ne bintu bya pa kala bisokwelwe pa myanda ya ndimi bibwanya kukulupilwa na bantu, kebidi’kopo tamba kintu kya myaka 4000 nansha 5000 ne kupita.” Le i kwepi kwāsokwele befundi ba bintu bya kishiyekulu bino “bintu bya pa kala” nansha “bilembwa bitala myanda ya ndimi”? I kunshi kwa Mesopotemya​—kifuko kyādi’po Shinadi wa kala. * Nanshi, bino bintu i bikwatañane na byobya binena Bible.

NDIMI MISHILE, MULANGILO NAO MWISHILE

Nsekununi ya mu Bible inena’mba, pa Babele Leza ‘wāvutakenye ludimi lwabo, amba kebakiivwanapo abo bene ne bene mo benenena.’ (Ngalwilo 11:7) Mfulo mfulō, bengidi “baleka’byo kushimika kibundi” kya Babele ne kukusankana “konso konso ku meso a ntanda.” (Ngalwilo 11:8, 9) Mu uno muswelo, Bible kanenepo’mba ndimi yonso idi’ko dyalelo itambile ku “ludimi lwa kibutwila” lumo. Ino, ulombola kwikala’ko kwa mu kitulumukila kwa ndimi mivule mipya, muntu ne muntu ubwanya kulombola mwaeivwanina, ne milangwe yandi mishile na ya bantu bakwabo.

Le tunena bika pa ndimi idi’ko dyalelo pano pa ntanda? Lelo i miifwane’ni nansha i mishile? Lera Boroditsky, mwifundi wa sianse udi na buyuki buvule, walembele amba: “Kitatyi kyalongele befundi ba ndimi bukimbi bukatampe mu ndimi isambwa pano pa ntanda (ndimi mityetye yabandawilwe mu ndimi 7000 nansha ne kupita), bamwene amba ino ndimi i mishile bininge kupita ne mobadi balangila.” Bine, nansha ndimi mikatampe ne ndimi mityemitye ya kisaka kimo, pamo bwa Cantonese ne Hakka isambwa kunshi kwa Shine byoibwanya kwiifwana, ino i mishile bininge na ndimi ya mu kisaka kikwabo, kimfwa ndimi isambwa mu Eshipanye, lwa Catalan kutunduka nansha Valencian.

Ndimi inenanga bantu ilombolanga muswelo obalanga ne kulombola ntanda ibajokolokele​—musombelo, buvule, kifuko, dishinda. Kimfwa, mu ludimi lumo muntu ubwanya kunena’mba, “kishi  kidi ku kuboko kobe kwa lundyo.” Ino mu ludimi lukwabo muntu ubwanya kunena’mba “kishi kidi ku kuboko kobe kwa kunshi ne kushika.” Shi tunene na bu bine, kuno kwishila kubwanya kuvutakanya ñeni. Ke kya kutulumukapo shi bōbaki ba Babele bākomenwe kwendeleja mwingilo wabo.

LE I BIÑUNIÑUNI’NI NANSHA LUDIMI LWISAMBWA BIYAMPE?

Le ludimi lubajinji lwādi lwisamba bantu lwādi namani? Bible ulombola’mba muntu mubajinji Adama, wādi ubwanya kupunga bishima bipya kitatyi kyaādi winika banyema ne byoni bya mūlu majina. (Ngalwilo 2:20) Kadi Adama wādi upunga bishima bya kwitemba wandi mukaji mwanda wa kumulombola mwaeivwanina, kadi wāmulombwele ne musoñanya wa Leza ne bipa byādi bya kulupuka ku kubulwa Kumukōkela. (Ngalwilo 2:23; 3:1-3) Ludimi lubajinji, lwākweshe bantu besambe biyampe ne kulombola milangwe yabo biyampe.

Kuvutakanibwa kwa ndimi pa Babele kwalengeje bantu bakomenwe kwioba mu ñeni ne mu bukomo bwabo bwa kwingidila pamo. Kadi, pamo bwa ludimi lubajinji, ndimi yabo mipya yādi isambwa biyampe. Mu tutwa twa myaka tutyetye’tu, bantu baūbaka bibundi lubilolubilo, bakongakanya basola ba bukomo, ne kwielela mu busunga bwa ntanda yonso. (Ngalwilo 13:12; 14:1-11; 37:25) Lelo bādi bakubwanya kwendelela uno muswelo kwampikwa bishima bivule ne ngalamele? Kukwatañana na Bible, ludimi lwa bantu babajinji ne ndimi yāshilwile pa Babele, keyādipo bu miñuniñuni bitupu ne kubuluka, ino ndimi yādi inenwa.

Bukimbi bwa dyalelo bubingija uno mwanda. Dibuku dimo (The Cambridge Encyclopedia of Language) dinena’mba: “Bwipangudi bwalongelwe pa bibidiji byonso bulombola’mba, nansha shi kibidiji kimweka bu kidi na bishima ‘bibajinji’ namani, kitandabukanga na kwendelala kwa ludimi, na bishima bikomo bidingakene na byobya bitwa bu ‘kushidimuka’ kwa mizo.” Mu muswelo umo onka, Steven Pinker, Polofesele wa ku Inivelesite ya Harvard unena mu dibuku dyandi (The Language Instinct) amba: “Ndimi yonso idi na bishima bishileshile.”

LUDIMI LUKANENA BANTU MU MAFUKU A KUMESO

Pa kupwa kubandaula myaka ne kifuko kyāsokwelwe “bintu bya pa kala” bitala ndimi, kwishila kukatampe kudi pa bukata bwa ndimi ne mwādi munenenwa ndimi ya kala, le tubwanya kufula ku kunena bika? Bantu bavule bafulanga ku kunena’mba, nsekununi ya mu Bible ya byobya byālongekele pa Babele i mishintululwe biyampe.

Bible witulombola’mba Yehova Leza wāvutakenye ludimi lwa bantu pa Babele mwanda bāmutombokele. (Ngalwilo 11:4-7) Inoko, i mulaye’mba ‘ukapāna ludimi lutōka ku bantu amba bonso bakēte pa dijina dya Yehova, kumwingidila ne mutyima umo.’ (Zefenia 3:9) Luno “ludimi lutōka,” bubinebine bwa Kinenwa kya Leza, lukongakenyanga pamo bantu ba ntanda yonso dyalelo. Bimweka bu byendele’mo, Leza akalunge bantu mu bumo mu mafuku āya kumeso na kwibapa ludimi lumo, ne kutalula’ko kuvutakanibwa kwa pa Babele.

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 10]

[Kifwatulo pa paje 11]

Kipapo kya dilongo kya ku Mesopotemya kidi’po bilembwa bya tumiketomiketo bya mu myaka kanunu ka busatu K.K.K.

[Kutambile Kifwatulo]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Kapango pa paje 12]

MFUMO IKWATAÑENE NA NSEKUNUNI YA MU BIBLE

Bantu ba mu kisaka kya mu Myanmar basekunwine amba, “pa kala bantu bonso bādi bashikete mu kibundi kimo kikatampe, kadi besamba ludimi lumo.” Kitatyi kyādi kyūbakwa kyamba kikatampe, bōbaki “baikele bityebitye na ngikadilo mishile, bibidiji bishile ne muneneno mwishile, [ebiya mwenda mafuku] bakusankanibwa konsokonso pano pa ntanda.” Mfumo ya uno muswelo isekununwanga na bantu ba mu Afrika, kutunduka kwa Azia, Meksike, ne matanda makwabo.

Ekale shi i Mosesa Muhebelu mulembi wa Ngalwilo wāfwatakenye’tu nsekununi ya Babele, le wādi wa kwiitweja mu mfumo ya mizo ne ndimi mivule? Kebyādipo uno muswelo. Inoko, kwikala’ko kwa mfumo mishileshile ne mānga kulombola bubinebine bwa nsekununi ya Babele idi mu Bible.