Pano ke padi myaka katwa, midiyo ya bankasampe batambile kwabo kobadi bashikete na mutyima-ntenke ke benda ku divita. Badi benda na nsangaji, bakokwe na mulangwe wa kufwila ntanda yabo. Nkasampe umo mwine Amerika walembele mu 1914 amba: “Ndi na nsangaji ne tusepo pa mafuku mayampe etutengele kumeso.”

Pa kubulwa nansha kwija, nsangaji yabo yaalamuka ke madilo. I kutupu muntu nansha umo wadi ulanga muswelo wadi wa kutalajibwa mu bula bwa myaka bino bibumbo bīkute umbumo bya Belejike ne Franse. Mfulo mfulō bantu bekolomwena “Divita Dikatampe.” Dyotuyukile dyalelo bu divita dibajinji dya ntanda.

Divita dibajinji dya ntanda dyaipaile bantu bavule. Bamo bafwatakanyanga amba dyaipaile kintu kya bantu midiyo 10 ne kulemeka bantu midiyo 20. Dyabelekele bantu bavule bulubi. Bendeji bamo ba kipolitike ba mu Bulaya kebabwenyepo kwimika mfika ileke kubaya ke divita dikatakata dya ntanda. Ne kutabukidila padi kyo kyalengeje “Divita Dikatakata” dyone ntanda bininge. Muswelo odishintyile ntanda witususulanga ne dyalelo.

Kubulwa kupikula biyampe ko kwakolomwene divita dibajinji dya ntanda. Bendeji ba mu Bulaya “balongele bintu bwa bampofu bananga mu ndoe mikatampe ya mu 1914,” ino kuyuka mpika, baketema ku buī bwa dibwe dya kyamalwa, mo mwanene dibuku Kupona kwa Imbikalo—ne Kushinta kwa Ngikadilo ya Kala 1905-1922, dya mu Angele.

Mu mayenga matyetye, kwipaibwa kwa mpyana-impolo wa Ostrali, kwatwejeje matanda makata a mu Bulaya mu divita dyokebadipo basaka. Mpingakani mwine Alemanye waipangwilwe mafuku matyetye kupwa kwa lwana kushilula amba, “le mwanda waka bibalongeka nenki?” Nandi walondolola bya bulanda amba “yō, shi twadi tuyukile.”

Bendeji ba politike bakwete butyibi bubi bwafikije bantu ku divita, kebadipo balangulukila pa bikalupuka’ko. Bukidi bonka basola ke betunge mulongo kukalwa divita. Bajingulula amba bendeji ba kipolitike abebajokoloka, bakulumpe ba bipwilo abebongola, kadi bakomanda babo nabo abebāba. Namani?

Bendeji ba kipolitike balaile amba divita disa kwalamuna ntanda ke miyampe. Mpingakani mwine Alemanye wanene amba: “Tulwilanga mwanda wa ndoe yetu, mwanda wa bupyani bwetu bwa kala ne pa mwanda wa mafuku etu āya kumeso.” Woodrow Wilson Mulopwe wa Amerika waeleje lubila lukulupija bantu amba divita “disa kuletela bantu mutyima-ntenke amba kwikale bwanapabo.” Kadi mu Beletanye bantu balangile amba “i divita disa kupwa mavita.” Bine badi beongola.

Bendeji ba bipwilo bakwatakenye divita na kininga. “Bantu badi betela bu bafundija Bible bakankamikile bantu kwenda ku divita. Divita dya kipukwi dibaleta mushikwa wa kipukwi,” mo mwanene dibuku Mānga ya Ntanda ya mu Kolombi, dya mu Angele. Bendeji ba bipwilo bakapwile mushikwa mu bantu pa kyaba kya kwiubula. Dibuku Mānga ya Bwine Kidishitu dya mu Angele dinena amba, “bendeji ba bipwilo kebabwenyepo ne kebasakilepo kubadikija lwitabijo lwa bwine Kidishitu kumeso kwa myanda ya kufwila ntanda. Bantu bavule bakwete bwine Kidishitu na nzeinzei kwibutyanga na mutyima wa kufwila ntanda. Basola bonso bene Kidishitu basoñanibwe kwiipaya abo bene mu dijina dya Mupandiji wabo.”

Bakomanda baelele kabobo ka bushindañani bwa bukidibukidi, ino kebwaikele’kopo. Ne kwija mpika, bibumbo byadi bilwa byakolelwa mpata. Basola midiyo ne midiyo batanwa na kyokya kyatelele mulembi wa mānga umo amba “padi bo butapani bukatampe kashā kebwatene muntu ku ngitu ne mu ñeni.” Nansha byadi bikuba basola, bakomanda abo badi bendelela kutuma bibumbo bya basola ne kwingidija mata makomokomo mwanda wa kujika ku bulwi. Ke kya kutulumukapo shi basola balekele kukōkela bakulu babo.

Lelo divita dibajinji dya ntanda dyasuswile bantu namani? Mulembi umo wa mānga upituluka mu byanene mwifundi umo amba: “Divita . . . dyaonene ñeni ne ngikadilo ya lukongo’lwa.” I bine divita pa kushilula kudi imbikalo yatukīle yonso mituntulu tukituki. Luno luma yandi nanshi ngalwilo ya kumwanga mashi kekwamwekele kashā kulongekele mu tutwa twa myaka. Lonji lwa kufwila kwalamuna bintu lwasambakene koku ne koku.

Mwanda waka divita dyaonene ntanda? Le wadi’tu mwanda mukatampe wa mu kitulumukila? Le malondololo asokola mwanda kampanda pa būmi bwetu bwa kumeso?