Balupusa bafwatakanyanga’mba kino kisela kidi’ko dyalelo kikendelela’nka nenki kufika ne mu 2030, buvule bwa bantu bafwa mwaka ne mwaka mwanda wa kutoma mfwanka bukapita pa bantu 8000000. Kadi balaile amba, kutoma mfwanka kukepaya bantu 1000000000 dya ku mfulo kwa myaka katwa ka 21.

Bantu bafwanga mwanda wa mfwanka ke enkapo boba batomanga’yo. Mu bano bantu bafwanga mubadilwa bantu ba mu kisaka, bene basusuka mu ñeni ne mu mwanda utala kujimija lupeto, enka ne bantu 600000 kebatomengapo mfwanka bafwa mwaka ne mwaka mwanda wa kwesa kobesa mwishi wa mfwanka. Muntu ne muntu udi na kiselwa kilēma pa mwanda wa lupeto luvule lwelwa mwanda wa kwiundapija ne kwikala na bukomo bwa ngitu buyampe.

Kwishila na bipupo byatonwene bamuñanga balonge bukomo bwa kusokola mwa kukwashisha bantu, kino kimpengele kibwanya kundapibwa; kadi muswelo wa kwikyundapa i muyukane biyampe. Muñanga Margaret Chan Mwimaniji mukatampe wa bamuñanga wa Kitango kya Ntanda Kitala Myanda ya Bukomo bwa Ngitu, wanene amba: “Kipupo kya kutoma mfwanka i kiletwe na muntu, kadi kibwanya kupwa kupityila ku bukomo bwa maludiki ne bwa bantu.”

Bukomo bwalongelwe ntanda yonso mwanda wa kulwa na ano makambakano a bukomo bwa ngitu kebwamwekele kashā. Mu Kweji wa 8, 2012, kintu kya matanda 175 aitabije kukwata’ko mpangiko ya kulekeja kutoma mfwanka. * Inoko, buno bukomo bukatampe bwalengeje kino kipupo kitandabuke bininge. Mwaka ne mwaka, matyapu apunga mfwanka ajimijanga midiyala ne midiyala ya madolala mwanda wa kukoka bampotyi bapya, nakampata bana-bakaji ne bansongwalume badi mu matanda mendelele. Bantu batamine na kibidiji kya kutoma mfwanka bakulupile’mba, mudiyo umo wa bantu batoma mfwanka bapile kala ku buno bulobo, bakekala nyeke na kibidiji kya kutoma mfwanka bininge. Nansha bantu byobaleka kutoma mfwanka dyalelo, inoko kibalwa kya bafwa kikelundila’ko bininge mu myaka makumi aná ilonda’ko.

Kukoka bantu ne kutoma mfwanka i kuponejeje bantu bavule mu kibidiji kyobalanga’mba, bakabwanya kwikileka. Ino yo myanda yemwenine Naoko. Washilwile kutoma mfwanka paakidi nkasampe. Kulonda muswelo wadi ulombolwa kino kibidiji ku bisanji, kwamulengeje emone bu udi biyampe. Nansha byaamwene bambutwile bandi bonso babidi bafwa na dyaya dya ku mayumba, waendelele na kutoma mfwanka, nansha ke paadi ulelele bandi bana babidi bana-bakaji. Unena amba: “Nadi na malangalanga pa misongo ya dyaya dya ku mayumba ne kuzumbija mutyima pa bukomo bwa ngitu bwa bami bana, ino nkyadipo mbwanya kuleka kutoma mfwanka. Nadi nkenanga’mba, nkikabwanyapo nansha dimo kuleka kutoma mfwanka.”

Inoko, Naoko walekele kutoma mfwanka. Wamwene bukomo bwa kunekenya kibidiji kyandi kya kutoma mfwanka, kupityila ku bukwashi bwa ino nsulo imo yonka yakweshe midiyo ne midiyo inyongolole ku kutoma mfwanka. Le ino nsulo i nsulo’ka? Tubakulombe wendelele na kutanga.