1, 2. Le i bāni bakokeja kumwena mu kubandaula na katentekeji Lwimbo lwa Ñimbo, ne mwanda waka? (Tala kifwatulo kidi ku ngalwilo.)

‘TALA’PO mobetadila meso ne kwikwata bya bukena! Le i ani ukapatanya’mba kebesenswepo bya binebine!’ Bino byo byadi bilanga mukulumpe umo waimanine butundaile bwa ba mulume ne mukaji bamo. Kitatyi kyadi kitwela bityebitye batundaile pa kikailo kya kujila ku masobo, uno mukulumpe wadi wiipangula’mba: ‘Le busongi bwabo bukemanija mu bitatyi bya makambakano? Le pa kupita kwa myaka, buswe bwabo bukaningila’ko’ni nansha bukamena masala ne kupepuka?’ Shi buswe bwa ba mwana-mulume ne mwana-mukaji i bukomo kadi bwa endaenda, bukokeja bine kwikala bulumbuluke. Inoko, masongi mavule byoatyumuka, kwiipangula shi bikokejika bine kwikala na buswe bwa endaenda ke kubulwapo tunangu.

² Buswe bwa bine bwādi busakane enka ne mu mafuku a Mulopwe Solomone wa Isalela wa kala. Solomone pa kwisambila pa mwiendelejo wa mu andi mafuku, wāsonekele amba: “Mwana-mulume mu kanunu eyo namone; ino mwana-mukaji umbukata mwa bene bano’ba bonso nkyamwenejepo nansha umo. Talapo bidi, kine kino’ki kyonka kyo natana amba: Leza wapangile muntu wa buluji; ino abo basokola bya kulangalanga bya ñeni bingibingi.” (Mus. 7:26-29) Pa mwanda wa lupusa lukatampe lwa bana-bakaji bādi batōta Bala, misoñanya ya  mu mwikadilo yādi yenda ityepa mu andi mafuku, o mwanda Solomone wāmwene amba i bikomo kutana mwana-mulume nansha mwana-mukaji wa mwiendelejo muyampe. * Inoko, binenwa bya kusasula byaāsonekele myaka 20 kunyuma, bitwa bu Lwimbo lwa Ñimbo, bilombola’mba ba mwana-mulume ne mwana-mukaji babwanya kwikala na buswe bwa endaenda. Bilombola kadi patōka mwine mwikadile buno buswe ne muswelo wa kwibulombola. Batōtyi ba Yehova besonge ne bankunga babwanya kuboila ñeni mivule ku buno buswe na kubandaula na katentekeji uno mukanda wa mu Bible.

3. Mwanda waka bikokejika ba mwana-mulume ne mwana-mukaji kwikala na buswe bwa bine?

³ Tanga Lwimbo lwa Ñimbo 8:6. Kishima “lubimbi lwa Yehova” i kingidijibwe mwanda wa kulombola bukatampe bwa buswe. Buswe bwa bine i “lubimbi lwa Yehova” mu buluji bwa amba Yehova ye Nsulo ya buno buswe. Wāpangile muntu mu kimfwa kyandi na bukomo bwa kusanswa. (Ngo. 1:26, 27) Kitatyi kyāletele Leza mwana-mukaji umbajinji, Eva, kudi Adama mwana-mulume mubajinji, binenwa byālupukile mu kyakanwa kya Adama byādi’nka bya kusasula. Na bubine, Eva wēivwene bu udi pabwipi na Adama, kwine ‘kwaālupwilwe.’ (Ngo. 2:21-23) Yehova byaāpele bantu bukomo bwa kusanswa, nanshi bikokejika ba mwana-mulume ne mwana-mukaji bekale na buswe bukomo ne bwampikwa kukankalwa.

4, 5. Sekununa mu kīpi mānga ya Lwimbo lwa Ñimbo.

⁴ Buswe bwa ba mwana-mulume ne mwana-mukaji budi na ngikadilo mikwabo ke enka’po kwikala’bo bukomo ne bwa endaenda. Ngikadilo yabo imo i milombolwe senene mu Lwimbo lwa Ñimbo. I milembwe pamo bwa lwimbo lwiifwene na binenwa bya lwimbo lwivwanwa’mo kishima ne kishima (opera), mānga yalo isambila pa buswe bwa nsongwakaji wa mu kibundi kya Shuneme nansha Shuleme, na muswe wandi mukumbi. Nsongwakaji wāletelwe mu kipango kya Solomone mwanda buya bwandi bwākokele Solomone, mwine wātūdile nkambi kubwipi na budimi bwa mañanza bwādi bulama uno nsongwakaji. Inoko, i kimweke patōka’mba aye wādi usenswe mukumbi tamba kala. Pādi patompa Solomone kumunekenya, nsongwakaji wāmulombwele patōka’mba usenswe muswe wandi. (Lwi. 1:4-14) Ebiya mukumbi waiya mu nkambi, ke besambe binenwa biyampe bya buswe.—Lwi. 1:15-17.

⁵ Kupwa Solomone wājokela ku Yelusalema pamo na uno nsongwakaji; mukumbi wamulonda. (Lwi. 4:1-5, 8, 9) Bukomo bonso bwālongele Solomone mwanda wa kunekenya buswe bwa uno nsongwakaji bwākankelwe. (Lwi. 6:4-7; 7:1-10) Mfulo mfulō, mulopwe wāmuleka ajokele kwabo. Lwimbo lufula na binenwa bya nsongwakaji wabila muswe wandi ekale “bwa nsunu,” kadi amulonde lubilo.—Lwi. 8:14.

6. Mwanda waka i bikomo kuyuka bene besamba mu mānga?

⁶ “Lwimbo lwa ñimbo” byolubundilwe na binenwa bipotoloke kadi biyampe, i bikomo kuyuka bene banena myanda, kwineneja, ne bilotwa bidi mu lwimbo. (Lwi. 1:1) Kukwatañana na dibuku dimo Dishintulula Bishima bya mu Bible (Angele) dinena amba, “bintu pamo bwa kukwata nkuku, mānga, mwilondelo wa bubāngi, ne baneni kebitebwangakopo mutyima.” Pa kusaka kulama buyampe bwa binenwa bibundile lwimbo ne binenwa bya kusasula, majina a bene besamba keatelelwe’mopo.  Shako, myanda mine isambilwe’mo ye ilombola mwine unene’yo nansha obesambila’po. *

7, 8. Le tubwanya kunena bika pa ‘binenwa bya buswe’ bidi mu Lwimbo lwa Ñimbo? Leta bimfwa.

⁷ Mu Lwimbo lwa Ñimbo mudi ‘binenwa bya buswe’ bya nsongwakaji ne mukumbi. Nansha bino binenwa byo bimwekeja mwādi mwikadile bantu ba Kutunduka pano ke padi myaka 3000 kadi nansha byobibwanya kumweka bu byeni ku batangi ba dyalelo, abyo’ko bidi na shintulwilo mivule kadi milangwe idi’mo ke myenipo kotudi. Kimfwa, mukumbi utendela buya ne butūkanye bwa meso a nsongwakaji na kwiadingakanya na “a bankunda.” (Lwi. 1:15) Aye nandi kādingakenyepo meso a mukumbi na a bankunda, ino i na bankunda bene. (Tanga Lwimbo lwa Ñimbo 5:12.) Nkishi wa mu diso ufīta ujokolokelwe na bitōka umumwekela bu mulumbuluke pamo bwa nkunda oya mu mabele.

⁸ Ke binenwapo byonso bya buswe bidi mu lwimbo bisambila pa buya bwa ngitu. Tala binena mukumbi pa binenwa bya nsongwakaji. (Tanga Lwimbo lwa Ñimbo 4:7, 11.) Milomo yandi i mitelwe bu “isūmanga bwa buki [budi mu kisa].” Mwanda waka? Mwanda buki budi mu kisa butobalanga kadi i bulumbuluke kutabuka buki budi pa bitupu. “Buki ne mabele bidi munshi mwa ludimi [lwandi],” ko kunena’mba monka mwikadile buki ne mabele, binenwa byandi nabyo i bisangaja kadi biyampe. Na bubine, kitatyi kinena mukumbi kudi uno nsongwakaji amba, “wi mupopoke konsokonso, . . . mutupu nansha kiko kine mudi abe,” kādipo wisambila’tu enka pa buya bwa ngitu yandi kete.

9. (a) Le mu buswe bwa ba mulume ne mukaji mubadilwa bika ne bika? (b) Mwanda waka i kya mvubu ba mulume ne mukaji kwilombola binenwa bya buswe?

⁹ Busongi ke kumvwañanapo’tu nansha kwiteleka kwampikwa buswe ne kisanso. Inoko, buswe kyo kiyukeno kya busongi bwa bwine Kidishitu. Ino le buno i buswe bwa muswelo’ka? Le i buswe buludikwa na misoñanya ya mu Bible? (1 Yo. 4:8) Le kino kilomba buswe bwa bubutule—bwine bwilombolanga ba mu kisaka umo ku mukwabo? Le mu buno buswe mubadilwa kipwano kityite na kikalanga na balunda ba bine? (Yoa. 11:3) Lelo i buswe bwa kwikena? (Nki. 5:15-20) Na bubine, buswe bwa bine kadi bwa endaenda bwa bantu besonge bulomba bino byonso. Buswe buyukananga biyampe shi bulombolwa patōka. Bine, ba mulume ne mukaji kebafwaninwepo mingilo ya difuku ne difuku i badīle kitatyi kya kwilombola binenwa bya buswe! Bino binenwa bibwanya kutuntwila bininge ku mutyima-ntenke ne ku nsangaji mu busongi. Mu bibidiji muteakanibwanga busongi kadi ba mwana-mulume ne mwana-mukaji beyuka bininge kumeso kwa difuku dya kwitundaila, kuyuka kwabo amba basakilwa kwilombola buswe bwabo mu binenwa kukakwasha buswe butame ne busongi kwikala mu nsangaji.

10. Lelo i lupusa’ka lubwanya kwikala na bivulujo bya binenwa bya buswe?

¹⁰ Binenwa bya buswe bya ba mulume ne mukaji bidi kadi na lupusa lukwabo luyampe. Mulopwe Solomene wānene kupa uno nsongwakaji mwine Shulama “nsahabu ne mvuma ya ndalama.” Wāmutendele nakumunena’mba, i “wa būya’nka bwa kweji, utōka’nka bwa dyuba.” (Lwi. 1:9-11; 6:10) Inoko, uno nsongwakaji wāshele nyeke mulamate kudi muswe wandi mukumbi. Lelo i kika kyāmukomeje ne kumusenga mu bula bwa kino kitatyi kyobēshile? Nsongwakaji mwine witusapwila’kyo. (Tanga  Lwimbo lwa Ñimbo 1:2, 3.) Byādi i bivulujo bya “busanswe” bwa mukumbi. Kwadi aye, buno busanswe bwādi “butabukile vinyu kunengela” bwine butōkeja mutyima, kadi dijina dyandi dyādi ditūkija mutyima pamo’nka bwa “māni a mpepo mapungululwe” pa mutwe. (Ñim. 23:5; 104:15) Bine, bivulujo bya nsangaji bya buswe bilombolwa, bibwanya kuningija ngikadilo ya kūminina ya buswe. I kya mvubu nakampata ba mulume ne mukaji kwilombola kitatyi ne kitatyi binenwa bya buswe umo ku mukwabo!

11. Lelo bene Kidishitu bankunga babwanya kwifunda bika ku kutūla kwatūdile nsongwakaji mwine Shulama bakwabo mu mutyipo amba kebakalangulaipo buswe mwadi?

¹¹ Kadi Lwimbo lwa Ñimbo luleta bufundiji ku bene Kidishitu bankunga, kupityidila ku boba bakimba benē pabo. Nsongwakaji kāsenswepo Solomone. Na kutweja bana bana-bakaji ba mu Yelusalema mu mutyipo, wānene amba: ‘Kemukilangulaipo, kemukilangulaipo [buswe], po kebwasakilepo.’ (Lwi. 2:7; 3:5) Mwanda waka? Mwanda ke biyampepo kutamija mutyima wa kusanswa muntu ense ukwiila. Nanshi mwine Kidishitu usaka kusonga nansha kusongwa, i kya tunangu elaije na kitūkijetyima muntu mwine wakasanswa bya binebine.

12. Mwanda waka nsongwakaji mwine Shulama wāsenswe mukumbi?

¹² Mwanda waka nsongwakaji mwine Shulama wāsenswe mukumbi? Na bubine, wādi mupopoke, wiifwene na “nsunu”; makasa andi ādi’nka bwa “tuningaminwe twa nsahabu”; ne maulu andi ādi malumbuluke kadi makomo’nka bwa “bipanda bya mifinye itōka.” Inoko, kādipo’tu’nka mukomo ne mupopoke. “Pamo’nka bwa mutyi wa mwembe umbukata bwa mityi ya mutanda” momwādi mwikadile wandi “muswe mwana-mulume umbukata mwa bāna bana-balume.” Kwiivwana kwēivwene nsongwakaji wādi mukōkele Yehova namino ku mwana-mulume, kulombola’mba uno mwana-mulume wādi wa ku mushipiditu.—Lwi. 2:3, 9; 5:14, 15.

13. Mwanda waka mukumbi wāsenswe uno nsongwakaji?

¹³ Le nsongwakaji mwine Shulama nandi wādi namani? Nansha byaādi mupopoke ubwanya kusangaja mulopwe wādi mu kine kitatyi’kya na “bakaji-basongwe makumi asamba, ne bakaji-bamitundu makumi mwanda, ne bankungakaji bangi bampikwa kubalwa,” wādi wimona aye mwine bu “maluba a Sholone, Divu dya mu misanza” —maluba ādi’ko konso-konso. Nsongwakaji wādi mutūkanye kadi mwityepeje. O mwanda ke kya kutulumukapo shi wādi, “pamo’nka bwa divu umbukata mwa miba,” inoko ku mutamba wa mukumbi wādi wa bulēme! Wādi ukōkele Yehova.—Lwi. 2:1, 2; 6:8.

¹⁴ Mu Bisonekwa, bene Kidishitu i bapebwe musoñanya mukatampe wa kwisonga “enka mudi Mfumwetu kete.” (1 Ko. 7:39) Nkunga usaka kusonga nansha kusongwa kakasambapo kipwano kya buswe na bampikwa kwitabija kadi ukakimba muntu wa kwisonga nandi enka mu batōtyi ba kikōkeji ba Yehova. Kadi pa kulwa na bikoleja bya mu būmi koku ulamine ndoe ya mu busongi ne bumo bwa ku mushipiditu, bilomba lwitabijo ne kwipāna kudi Leza—ke ngikadilo miyampe ya kukimba nsangaji ya mwinē petu kadi. Ino yo ngikadilo miyampe yāmwene ba mukumbi ne nsongwakaji umo ku mukwabo.

15. Le nsongwakaji mwine Shulama i kimfwa ku bana-balume ne bana-bakaji bankunga ba bwine Leza namani?

¹⁵ Tanga Lwimbo lwa Ñimbo 4:12. Mwanda waka mukumbi wātelele muswe wandi amba udi pamo bwa “budimi bwa maluba busawe”? Budimi būbakilwe na lubumbu nansha lupango kebwikalangapo pululu ku bantu bonso. Mubwanya kutwelelwa enka ku kibelo kishitwe. Nsongwakaji mwine Shulama udi pamo’nka bwa buno budimi mwanda wādi ulamine kisanso kyandi enka ku yewa ukekala wandi mulume—ke mukumbi kadi. Kukomena kwaākomene kuzenzwa na mulopwe, wālombwele aye mwine amba udi pamo bwa “nsakwa” ino ke ‘kibelopo’ kishitwilwe pululu. (Lwi. 8:8-10) Mo monka, bana-balume ne bana-bakaji bankunga ba bwine Leza balamanga buswe ne kisanso kyabo ku yewa obakesonga nandi.

16. Le Lwimbo lwa Ñimbo lufundija bika pa mwanda utala kwinangila?

¹⁶ Kitatyi mukumbi kyaānene nsongwakaji mwine Shulama bende nandi mu lunango mu kitatyi kya muketeko, banababo bāmupeleje kwenda. Inoko, bamupa mwingilo wa kulama mañanza. Mwanda waka? Le i pa mwanda ke bādipo bakulupile mwanabo? Le bādi padi balanga’mba wādi usaka kulonga busekese? Na bubine, bakwete’ko manwa a kumukinga kutyina’mba mwanabo wakaponena mu ditompo. (Lwi. 1:6; 2:10-15) Pano kadi padi bufundiji ku bene Kidishitu bankunga: Mu kitatyi kya kwinangila, kwatai manwa mayampe a kulama kipwano kyenu kikale kitōka. Epukai kwikala pa bifuko kepadipo bantu. Nansha byokyendele’mo kwilombola bilongwa bya buswe, ino tyinai kuponena mu matompo.

17, 18. Le ubamwena namani mu kubandaula Lwimbo lwa Ñimbo?

¹⁷ Divule dine ba mulume ne mukaji bene Kidishitu batwelanga mu kipwano kya busongi na buswe ne kisanso kikatampe umo ku mukwabo. Yehova byaāshimikile busongi amba bwikale bwa kulādila nyeke, i kya mvubu ba mulume ne mukaji balonge bukomo bwa kulama nyeke lubimbi lwa buswe ne kulama ngikadilo ikalengeja buswe butame.—Mako 10:6-9.

¹⁸ Kitatyi kyokimba muntu wa kwisonga nandi, usakanga kutana muntu okasanswa bya binebine ebiya waningisha buno buswe kebwakatalala, enka mokilombwedilwe mu Lwimbo lwa Ñimbo. Ekale ukimbanga muntu wa kwisonga nandi nansha kodi musonge kala, ubwanya kutana buswe bwa bine—ke “lubimbi’tu lwa Yehova” kadi.—Lwi. 8:6.