1-3. Le bana ba bwanga ba Yesu bālwile na bikoleja’ka pa kusapula myanda miyampe ku “mizo yonso”?

YESU KIDISHITU wāpēle balondi bandi mwingilo mukatampe. Wēbasoñenye amba: “Endai mukalonge bana ba bwanga mu bantu ba ku mizo yonso.” Shi bālongele namino, mfulo mfulō “ino myanda miyampe ya Bulopwe [yadi ya] kusapulwa pa ntanda yonso ikelwe na bantu mwanda wa bukamoni ku mizo yonso.”—Mat. 24:14; 28:19.

² Bana ba bwanga bādi basenswe Yesu ne myanda miyampe. Inoko, na bubine bādi babwanya kwiipangula muswelo obādi babwanya kuvuija uno mwingilo wabo. Kadi ne abo bene, bādi batyetye. Yesu mwine obādi basapula’mba i Mwanā Leza wādi ke mufwe. Bandi bana ba bwanga bādi bamonwa bu “bantu bampikwa kufunda kadi ba bituputupu.” (Bil. 4:13) Nansha nankyo, bādi banenwe kusapula musapu wādi mwishile na mfundijo ya bendeji ba bipwilo ba mitatulo bādi bafunde bijila bya bantu bya mu kitatyi kya kala. Bana ba bwanga kebādipo bamonwa na bulēme mu yabo ntanda. Shi tutompe kudingakanya  muzo wa Isalela na Umbikalo mutumbe wa Loma, bine muzo wa Isalela i patupu kintu.

³ Pakwabo kadi, Yesu wādyumwine bana bandi ba bwanga amba bākashikibwa ne kupangwapangwa kadi bamo mu bukata mwabo bakepaibwa. (Luka 21:16, 17) Bādi banenwe kulwa na kwabiwa, na bapolofeto ba bubela ne na kuvudila’ko kwa kujilula kwa bijila. (Mat. 24:10-12) Nansha shi musapu wabo wādi wa kwitabijibwa mu bifuko byonso, le bādi ba kubwanya namani kufikija’o “kulakula kwine kwa ntanda”? (Bil. 1:8) Bino bikoleja byonso byādi bibwanya kwibatuyula!

4. Le bana ba bwanga ba mu myaka katwa kabajinji bābwenye namani kuvuija mwingilo wabo wa busapudi?

⁴ Nansha shi bādi bakulwa na myanda’ka, bana ba bwanga bāsapwile bininge myanda miyampe mu Yelusalema, mu Samadia ne mu bifuko bikwabo bya pano pa ntanda. Nansha bana ba bwanga byobātenwe na makambakano, mu myaka 30 myanda miyampe “yasapwilwe mu bipangwa byonso bidi munshi mwa diulu” ne kupa “bipa ne kutama mu ino ntanda yonso.” (Kol. 1:6, 23) Kimfwa: Pa mwanda wa byobya byānene mutumibwa Polo ne byaālongele pa kisanga kya Saipusa, mbikavu mwine Loma Sengusa Polosa “waitabija, mwanda watendele bufundiji bwa Yehova.”—Tanga Bilongwa 13:6-12.

5. (a) Le Yesu wākulupije bana bandi ba bwanga bika? (b) Mu kubandaula ngikadilo yādi’ko mu myaka katwa kabajinji, le bamo i bafule ku kunena bika?

⁵ Bana ba bwanga ba Yesu bāyukile amba kebabwanyapo kuvuija mwingilo wa busapudi abo bene. Yesu wānene amba ukekalanga nabo ne amba mushipiditu ujila ukebakwasha. (Mat. 28:20) Mu ludingo kampanda, ngikadilo yādi’ko pano pa ntanda mu kine kitatyi’kya yākweshe ku kusapulwa kwa Bulopwe. Dibuku dimo (Evangelism in the Early Church) dinena amba: “Mobimwekela kekudipo kitatyi nansha kimo kya mu mānga ya ntanda kyādi kiyampe kutambula Kipwilo kipya na mu myaka katwa kabajinji K.K . . . Mu myaka ya katwa ka bubidi bene Kidishitu . . . bāshilwile kwipotomeja amba yādi i mpango ya Leza ya kuteakanya ntanda ya kushimikwa kwa bwine Kidishitu.”

6. Le i bika byotusa kubandaula (a) mu kino kishinte? (b) mu kishinte kilonda’ko?

⁶ Bible kesambilepo pa ludingo lwa byobya byālongele Leza mu kukwasha kushidimuka kwādi’ko mu myaka katwa kabajinji mwanda wa kusambakanya mwingilo wa busapudi bininge. Ino bubine i buno: Yehova wādi usaka myanda miyampe isapulwe, inoko Satana kadipo usaka nankyo. Mu kino kishinte, tusa kubandaula’mo myanda imo yapēleje mwingilo wa busapudi mu myaka katwa kabajinji kutabuka mu bitatyi bikwabo bya mu mānga. Mu kishinte kilonda’ko tusa kukabandaula’mo kushidimuka kudi’ko dyalelo, kwine kwitukwasha tusapule myanda miyampe kufika ne ku mfulo kwine kwa ntanda.

7. Le Pax Romana yādi i bika, ne mwanda waka yādi ya kutendelwa?

⁷ Ntanda ya Loma ya mu myaka katwa kabajinji yāletele byabuyabuya ku bene Kidishitu mu muswelo kampanda. Kimfwa, mwādi Pax Romana, nansha Ndoe ya Loma. Umbikalo mukatampe wa Loma wāletele’ko mutyima-ntenke ku babikalwa babo. Kyaba kimo, kwādi “mavita ne myanda ya mavita” enka mwālaile’kyo Yesu. (Mat. 24:6) Bibumbo bya bashidika ba Loma byāsadile Yelusalema mu 70 K.K., kadi kwādi ne kwilwa ku mikalo ya ntanda. Ino myaka 200 pa kupita’po tamba mu kitatyi kya Yesu, ntanda ya Meditelanea kemwādipo  kwilwa. Dibuku dimo dya kunyemena’ko dinena amba: “Kashā ke kwaikele mu mānga ya muntu mutyima-ntenke wa kitatyi kilampe konsokonso, kadi kekwaikele monka ndoe ya endaenda mu bukata mwa bantu bavule.”

8. Le ndoe yādi’ko yākweshe namani bene Kidishitu babajinji?

⁸ Origène mufundi wa teoloji wa mu myaka katwa ka busatu wālombwele mumweno wandi na kulemba amba: “Bufundiji bwa Yesu bwādi bwa kukalakanibwa kusambakanya’bo ntanda yonso shi kwādi malopwe mangi . . . mwanda bantu ba mu bifuko byonso bādi ba kutononwa kwingila mwingilo wa bu sola ne kulwila yabo ntanda . . . Mungya bino, le buno bufundiji, bwādi busapula ndoe ne kebwādipo bukankamika bantu kulubwila balwana nabo kinongo, bwādi bubwanya namani kwendelela shi ngikadilo ya mu matanda yādi ishintashinta ne mushipiditu wa kutalala wādi’ko pa kwiya kwa Yesu?” Basapudi ba Bulopwe bādi bapangwapangwa mu ntanda ya Loma, inoko bādi mu ndoe kadi bimweka’mba bāmwenine mu ndoe yādi’ko mu kino kitatyi.—Tanga Loma 12:18-21.

9, 10. Mwanda waka kyādi kyendele’mo bana ba bwanga bende ñendo mu Umbikalo wa Loma?

⁹ Bene Kidishitu bāmwenine mu mashinda a Loma. Pa kusaka kulama ne kukengelela babikalwa babo, Loma wādi na kibumbo kya bashidika kikomo. Pa kunena’mba bibumbo byende bukidibukidi, byādi bilomba mashinda mayampe, kadi bene Loma bādi na bwino bwa kwialongolola. Basendwe ba mu Loma bālongolwele mashinda a makilometele 80000 ne kupita mene ādi akekuma na mapolovense kubwipi kwa onso. Mashinda ādi atyibulula mu mató, mu malungu ne mu ngulu.

¹⁰ Kutentekela pa mashinda abo, bene Loma bādi bamwena mu makilometele 27000 a minonga ne mikola yādi yendwa’mo. Byombo bya mu Loma byādi byenda ñendo ya pa mema kintu kya 900 mine yādi ibafikija ku mankula tutwa na tutwa. Pa kino bene Kidishitu bādi babwanya kujokoloka mu ntanda ya Loma. Kwādi bikoleja, inoko mutumibwa Polo pamo ne bantu bakwabo bādi benda ñendo mu ino ntanda pakubulwa mikanda ya dishinda. Kemwādipo kulomba mikanda ku beni nansha kukontololwa. Bankuma-bibi bādi batyina kupebwa mfuto na bene Loma, o mwanda mashinda ādi makingwe biyampe. Lwendo lwa mema nalo lwādi luyampe mwanda bashidika ba pa mema ba Loma bādi balama mashinda a pa mema ku bangivi. Nansha shi Polo wālobēle misunsa mivule ne kadi kwādi byaka pa kalunga-lui, Bisonekwa kebilombwelepo pa bute pa bute amba ñendo yandi yākolejibwe na bangivi.—2 Ko. 11:25, 26.

¹¹ Ludimi lwa Kingidiki lwādi lwisambwa na bavule (nansha Koinè) lwāpēleje mīsambo ne kuleta bumo mu bipwilo bya bwine Kidishitu. Pa mwanda wa kunekenya kwānekenye Alekizandele Mukatampe, Kingidiki kyādi kīsambwa ne kwivwanwa mu bifuko bivule. Pa kino, bengidi ba Leza bādi babwanya kwisamba na bantu ba miswelo yonso, ne kino kyātuntwidile ku kusambakanibwa kwa myanda miyampe. Kadi Bayuda bādi mu Edipito baālamwine Bisonekwa bya Kihebelu mu Kingidiki. Bantu bādi bāyukile bwalamuni bwa Septante, kadi balondi ba Kidishitu babajinji bādi bengidija myanda ya mu buno bwalamuni. Kadi bene Kidishitu  bāmwene’mba Kingidiki kyādi kiyampe mu bilembwa byabo. Kyādi na binenwa ne na bishima bivule bine byādi biyampe pa kushintulula myanda ya ku mushipiditu.

12. (a) Le kodekishi i bika, ne yādi miyampe kutabuka muvungo namani? (b) Le i kitatyi’ka kyāshilwile bene Kidishitu kwingidija bininge kodekishi?

¹² Le bene Kidishitu bāingidije Bisonekwa mu mwingilo wabo muswelo’ka? Mivungo yādi ilēma, yādi ibalomba kuvunga ne kuvungulula kadi divule yādi na bilembwa bilembe bukila bumo. Evanjile ya Mateo kete yādi ibwanya kudinga muvungo mutuntulu. Ebiya kwāikala kodekishi—muswelo umo wa dibuku dya kala. Dyādi dibundwe na mapaje mavule mabungile pamo. Mutangi wādi ubwanya kutanga kodekishi ne kusokola bukidibukidi vese wa mu Bisonekwa. Nansha byokebiyukenepo senene kitatyi kyāshilwile bene Kidishitu kwingidija kodekishi, dibuku dimo dya kunyemena’ko dinena amba: “Mu myaka katwa ka bubidi bene Kidishitu konsokonso bādi bengidija makodekishi āshilwile kwingidijibwa kala kumeso kwa myaka 100 K.K.”

13, 14. (a) Le Polo wāingidiji bwandi bu mwine kibundi bwa Loma muswelo’ka? (b) Lelo bene Kidishitu bāmwenine namani mu bijila bya Loma?

¹³ Bijila bya Loma byādi na lupusa mu bukata mwa umbikalo onso, ne kadi bu mwine kibundi bwa Loma bwādi bupa bantu lupusa kampanda ne kuleka kutalwa na myanda kamukaya. Polo wāingidije lupusa lwa bu mwine kibundi wa Loma mu misunsa mivule. Mutumibwa Polo pobādi kebasake kumukupila nsonde mu Yelusalema, wāipangwile Mudyavita mwine Loma amba: “Le mudi na lupusa lwa kukupila mwine Loma nsonde pampikwa kumuponeja?” Ke nankyopo. Polo paālombwele amba i mwine kibundi wa Loma wa tamba kubutulwa kwandi, “bantu badi kebasake kumusambija na kumususula bamusonsoloka; kadi mukulu wa basola wakwatwa moyo pa kujingulula’mba i mwine Loma ne amba wamukutyile miyololo.”—Bil. 22:25-29.

¹⁴ Bu mwine kibundi bwa Polo mu bijila bya Loma bwāikele na lupusa pa muswelo waādi umonwa mu Fidipai. (Bil. 16:35-40) Mu Efisesa, mulembi wa kibundi pa kupwa kutalaja kibumbo kya bukalabale, wēsambidile pa bijila bya Loma. (Bil. 19:35-41) Kutela kwātelele Polo bijila mu Kesalea kwāmukweshe abingije lwitabijo lwandi  ku meso a Kesala. (Bil. 25:8-12) Enka namino, bijila bya Loma byākweshe mu ‘kulwila myanda miyampe ne kuningija’yo ku meso a balupusa.’—Fid. 1:7.

15. Le Bayuda ba mu myaka katwa kabajinji bākusankene bininge muswelo’ka?

¹⁵ Mu ludingo kampanda, bene Kidishitu bāpēlelwe kwingila mwingilo wabo wa busapudi pa mwanda wa Bayuda bādi bakusankane mu ntanda ya Loma. Mu myaka tutwa kunyuma, bene Ashidia ne bene Babiloni mwenda mafuku bāselele Bayuda bu misungi mu yabo ntanda. Ku ngalwilo kwa myaka katwa ka butano K.K.K., kwādi Bayuda mu mapolovense 127 a Umbikalo wa Peleshia. (Ese. 9:30) Kitatyi kyādi Yesu pano pa ntanda, kwādi Bayuda mu Edipito ne mu bipindi bikwabo bya Kungala kwa Afrika, mu Ngidiki, mu Azia Minele ne mu Mesopotemya. Byādi bilangilwa’mba mu bantu 60000000 ba mu Umbikalo wa Loma, mu bantu 14 mwādi Muyuda 1. Konso kwādi kwenda Bayuda, bādi ne na mutōtelo wabo.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Le i mu miswelo’ka mwāmwenine bantu bavule kebādipo Bayuda mu kukusankana kwa Bayuda? (b) Le i bilongwa’ka bya Bayuda byālondelwe na bana ba bwanga?

¹⁶ Pa mwanda wa kukusankana kwākusankene Bayuda bininge, bantu bavule kebādipo Bayuda bēfundile Bisonekwa bya Kihebelu. Bēfundile’mba kudi Leza umo kete wa bine ne amba boba bamwingidila bafwaninwe kulama misoñanya ya peulu ya mu mwikadilo ne mu mwiendelejo. Kadi, mu Bisonekwa bya Kihebelu mwādi bupolofeto buvule butala padi Meshiasa. (Luka 24:44) Bayuda ne bene Kidishitu bāivwanije’mba Bisonekwa bya Kihebelu byāsonekelwe ku bukomo bwa mushipiditu wa Leza, bine byākweshe Polo omvwañane na boba bādi na mityima isenswe boloke. O mwanda mutumibwa mungya kibidiji kyandi wādi utwela mu mashinankonka a Bayuda ne kulanguluka nabo pa Bisonekwa.—Tanga Bilongwa 17:1, 2.

¹⁷ Bayuda bātūdile butōtyi bwa kimfwa. Bādi bebungila pamo kitatyi ne kitatyi mu mashinankonka nansha pa bifuko bidi pululu. Bādi bemba ñimbo, balombela ne kwisambila pa Bisonekwa. Bilongwa pamo bwa bino byo bilondwanga mu bipwilo bya bwine Kidishitu dyalelo.

18, 19. (a) Le ngikadilo yādi’ko mu myaka katwa kabajinji yākweshe namani? (b) Le myanda yonso yotwapwa kubandaula ibakulengeja wiivwane namani padi Yehova?

¹⁸ Bine ngikadilo yādi’ko yatuntwidile ku kusapulwa kwa myanda miyampe. Pax Romana, ñendo, ludimi lwisambwa konsokonso, bijila bya Loma ne kukusankana kwa Bayuda byākweshe bana ba bwanga ba Yesu bavuije mwingilo wabo wa busapudi wēbapele Leza.

¹⁹ Myaka tutwa tuná kunyuma, filozofe Mungidiki Plato wādi na dibuku dyandi dimo dinena amba: “Byadi bya kwikala bikomo kuyuka umpangi ne tata wa diulu ne ntanda yetu, kadi nansha shi twamuyukile byadi bya kwikala bikomo kwisamba yandi myanda ku bantu bakwabo.” Inoko, Yesu wānene amba: “Byobya bintu kebibwanikangapo kudi bantu bibwanikanga kudi Leza.” (Luka 18:27) Umpangi wa diulu ne ntanda usaka bantu bamusokole ne kumuyuka. Nakampata, Yesu wālombwele balondi bandi amba: ‘Kalongei bana ba bwanga mu bantu ba ku mizo yonso.’ (Mat. 28:19) Na bukwashi bwa Yehova Leza, bikokejika kuvuija uno mwingilo. Kishinte kilonda’ko kisa kulombola mwingidilwa uno mwingilo mu ano etu mafuku.