Kunena na bubine, Bible i dibuku dya kala. Le ke didi na myaka inga? Bible wāshilwile kusonekwa Kutunduka kwa pa Bukata pano ke padi kintu kya myaka 3 500. Shi tudingakanye, i mu kitatyi kyadi’ko umbikalo mukomokomo wa Shang mu Shine papo kintu kya myaka kanunu kumeso kwa bwine Buddha kushilula mu India.​—Tala kapango kanena amba “ Bubine Butala pa Bible.”

Shi dibuku i dikwasha bantu ne dibapa buludiki bwa kamweno, nanshi difwaninwe kwikala divwanikwa ne ditenga būmi bwa dyalelo. Ye mwikadile Bible nankyo. Uletanga malondololo mafike’po ku bipangujo bya mvubu mpata mu būmi.

Kimfwa, lelo kashā kweipangwile amba, ‘Mwanda waka tudi pano pa ntanda?’ Kino kipangujo i kikambakanye bantu mu bula bwa tununu twa myaka, ne dyalelo dine. Inoko, malondololo atanwa mu mashapita abidi mabajinji a mukanda umo wa mu Bible witwa bu Ngalwilo. Mwine’mwa mudi nsekununi itujokeja ku “ngalwilo”​—myaka midiyala kunyuma​—pāikele’ko diulu ne ntanda dyotumona na meso, mudi bisansa bya ñenyenye, ñenyenye ne ntanda mine. (Ngalwilo 1:1) Kupwa ulombola matabula a mwāikadile’ko ino ntanda yotushikete’po, mwāpangīlwe bipangwa palapala byūmi ne mwāikadile’ko muntu​—ne kine kyobikadile’ko.

Bible udi na madingi a kamweno etukwasha tunekenye makambakano a mu būmi bwa difuku ne difuku. Ano madingi apēlanga kwivwana. Tala moetukwashisha mu bintu bibidi.

Dibajinji bidi Bible udi na muneneno wa patōkelela, utenga kadi usangaja. Kadi pa kyaba kya kwingidija muneneno muvule mufyame, bilembwa bya Bible bitela bishima biyukane kadi byotwibidile. Milangwe mikomo kwivwana i milombolwe mu bishima byotunenanga difuku ne difuku.

Kimfwa, Yesu wāletele byelekejo bya bintu bimonanga bantu difuku ne difuku mwanda wa kutenga mityima yabo mu bufundiji. Bimfwa bivule bitanwa mu Busapudi bwandi buyukane bwa ku Lūlu, bwine busonekelwe mu shapita wa 5 kutūla ku 7 mu mukanda wa Bible wa Mateo. Mushintuludi umo wibutela bu “mwisambo wa kamweno,” unena amba kitungo kyao “ke kya kwitulundikilapo myanda na milangwe kapwila, ino i mwanda wa kwitwendeja  ne kuludika byotulonga.” Ubwanya kutanga ano mashapita padi mu minite 15 kutūla ku 20, kadi ukatulumuka pa kumona’mo bishima bipēla abyo’ko bitenga mutyima byānene Yesu.

Kintu kikwabo kilengeje Bible ekale upēla kwivwana i myanda mine idi’mo. Ke dibukupo dya ñano ne mfumo. Inoko, dibuku dimo (The World Book Encyclopedia) dinena amba Bible i dibuku dīsambila pa “bantu batumbe ne bampikwa kutumba” ne pa “makambakano abo, kikulupiji, kukomenwa ne kunekenya kwabo.” Bitupēlelanga kusekununa mānga ya bantu bāikele’ko bine ne ya binkumenkume kadi ne kwivwanija ñeni yotuboila’ko.​—Loma 15:4.

Pa kusaka amba wivwanije dibuku kampanda, difwaninwe kwikala mu ludimi loyukile. Dyalelo, Bible udi mu ndimi mivule yobwanya kwivwana, nansha shi ushikatanga mu ntanda’ka. Tala bine bilengeje uno mwanda utulumukwa.

Bwalamuni. Bible wāsonekelwe dibajinjibajinji mu Kihebelu, Kialamia ne mu Kingidiki. Kino kyalengeje ba kumutanga bekale batyetye. Pa kusaka’mba bilembwa bikale mu ndimi mikwabo, byālombele mwingilo mukatampe wāingile balamuni bampikwa budimbidimbi. Tufwija’ko pa mingilo yabo mwanda pano Bible, mutuntulu nansha kipindi udi mu ndimi kintu kya 2 700. Ko kunena amba bantu 90 pa katwa bakokeja kutanga nansha’tu kipindi kya Bible mu ludimi lwabo.

Kulupulwa kwandi. Bilembwa bibajinjibajinji bya Bible byāsonekelwe pa bintu byoneka bukidi, kimfwa pa biseba ne mbuba. Pa kwisambulwila uno musapu, bino bilembwa byādi bitentulwa na katentekeji ku makasa. Bine bitentulwa’bya byādi na bei kadi batyetye kete bobādi bakokeja kwikala nabyo. Ino kupityila ku kupungwa kwa mashini a Gutenberg, myaka 550 pa kupita’po, Bible washilulwa kwabanibwa bininge. Bimweka amba Mabible midiyala itano ne kupita aabanibwe matuntulu nansha kipindi.

I kutupu dibuku nansha dimo dya bipwilo didingakene na Bible mu uno mwanda. Bine, Bible i dibuku dilomba kwivwana. Inoko, kumwivwana kukokeja kwikala kukomo. Ino kudi bukwashi. Le twibutana kwepi? Ne i muswelo’ka okamwena’mo? Tanga kishinte kilonda’ko.