Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

Yehova I Leza Wisambanga na Bantu

Yehova I Leza Wisambanga na Bantu

“Ivwana nakwisashila ami nami nkesamba.”​—YOBA 42:4.

ÑIMBO: 113, 114

1-3. (a) Mwanda waka milangwe ne ludimi lwa Leza bidi pangala pa ndimi isambwa na bantu? (b) Le i bika byotusa kwifunda mu kino kishinte?

YEHOVA usakanga bipangwa bikale mu nsangaji, o mwanda wāpangile bamwikeulu ebiya wāpanga ne bantu. (Ñimbo 36:9; 1 Temote 1:11) Yehova wāpangile bidi yewa utelelwe na mutumibwa Yoano bu “Kinenwa.” (Yoano 1:1; Kusokwelwa 3:14) Yehova wādi wisamba na Yesu, umulombola milangwe ne mwiivwanino wandi. (Yoano 1:14, 17; Kolose 1:15) Mutumibwa Polo unena nandi amba, bamwikeulu besambanga ludimi lwishile na lwa bantu.​—1 Kodinda 13:1.

2 Yehova uyukile bintu byonso bitala midiyala ne midiyala ya bamwikeulu ne bantu bapangile. Utejanga milombelo ya midiyo ne midiyo ya bantu bamulomba mu kitatyi kimo, kadi wiivwananga mu ludimi ne ludimi. Yehova byaivwananga milombelo yonso, kadi wisambanga na bamwikeulu ne kwibaludika. Mu uno muswelo, milangwe ne ludimi lwa Yehova bidi pangala pa ndimi ya bantu. (Tanga Isaya 55:8, 9.) O mwanda kitatyi kisamba Yehova na bantu, upēlejanga muneneno mu muswelo obabwanya kwivwana.

3 Mu kino kishinte tusa kumona’mo muswelo mupotoloke wisambanga Yehova na bantu. Tusa kadi kumona’mo muswelo washintanga muneneno kukwatañana na ngikadilo kampanda.

LEZA WISAMBANGA NA BANTU

4. (a) Lelo Yehova wēsambile na ba Mosesa, Samwele ne Davida mu ludimi’ka? (b) Lelo Bible udi na musapu’ka?

4 Yehova pāesambile na Adama muntu mubajinji, mu budimi bwa Edena bimweka bu wādi wisamba nandi mu Kihebelu kya kala. Mwenda mafuku, Yehova wēsambile na bana-balume pamo bwa Mosesa, Samwele ne Davida. Nansha byōbasonekele binenwa byabo mu Kihebelu kadi mu mineneno mishileshile, ino bālembele enka milangwe ya Leza. Bāsonekele myanda yādi itamba kudi Yehova ne mānga ya kipwano kya Leza na bantu bandi. Kimfwa, Bible usekununa lwitabijo ne buswe bobādi baswele Leza, bilubo byabo ne kubulwa kikōkeji. Ino myanda yonso i misonekwe mwanda wa kamweno ketu.​—Loma 15:4.

5. Le Kihebelu lo ludimi lumo kete lwisambanga Yehova na bantu? Shintulula.

5 Yehova kesambangapo nyeke na bantu enka mu Kihebelu. Kitatyi kyānyongolwelwe bene Isalela mu bupika mu Babiloni, bamo bādi besamba difuku ne difuku Kialamia. O mwanda ba Danyele, Yelemia ne Ezela bāsonekele bipindi bimo bya Bible mu Kialamia.​—Tala kunshi kwa dyani mu Bible wa Falanse mu Ezela 4:8; 7:12; Yelemia 10:11; ne Danyele 2:4.

6. Mwanda waka Bisonekwa bya Kihebelu byaālamwinwe mu Kingidiki?

6 Mwenda mafuku, Alekizandele Mukatampe wanekenye kipindi kikatampe kya ntanda, kadi Kingidiki kya dyalelo kitwa ne bu Koine kyaikala ke ludimi lwisambwa mu matanda mavule. Bayuda bavule bāshilula kwisamba Kingidiki, kadi Bisonekwa bya Kihebelu byaālamunwa mu Kingidiki. Buno bwalamuni bwitwanga bu bwalamuni bwa Septante. Buno bo bwalamuni bubajinji bwa Bible bwa kamweno kakatampe. Bashayuka banenanga’mba Bible wa Septante wavuilwe kwalamunwa na balamuni 72. * (Tala kunshi kwa dyani.) Bilembwa bimo byadi byalamunwa kishima ne kishima ku Bisonekwa bya Kihebelu, bikwabo nabyo mpika. Ino Bayuda bādi besamba Kingidiki ne bene Kidishitu bādi bakulupile amba Bible wa Septante i Kinenwa kya Leza.

7. Lelo Yesu wādi ufundija bana bandi ba bwanga mu ludimi’ka?

7 Yesu paādi pano pa ntanda, bimweka padi bu wādi wisamba Kihebelu. (Yoano 19:20; 20:16; Bilongwa 26:14) Pakwabo wādi wisamba Kialamia kya mu mene mafuku’a. Inoko kadi wādi uyukile Kihebelu kya kala kyādi kīsamba Mosesa ne bapolofeto, bene bāsonekele bilembwa byādi bitangwa yenga ne yenga mu mashinankonka. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Bilongwa 15:21) Kadi nansha Kingidiki ne Kilateni byobyādi bīsambwa mu kitatyi kya Yesu, i kutupu palombwele Bible amba Yesu nandi wesambile ino ndimi.

8, 9. Mwanda waka bene Kidishitu bavule bādi besamba Kingidiki ne kino kitufundija bika padi Yehova?

8 Balondi babajinji ba Yesu bādi besamba Kihebelu, ino Yesu pa kufwa, bashilula kwīsamba ndimi mikwabo. (Tanga Bilongwa 6:1.) Pādi penda pazambalala myanda miyampe, bene Kidishitu bavule bashilula kwisamba Kingidiki bininge kupita’ko Kihebelu. Mwanda Kingidiki lwāikele bu ludimi lwisambwa na bavule, mikanda ya Mateo, Mako, Luka ne Yoano yaābanibwe mu Kingidiki. * (Tala kunshi kwa dyani.) Ne kadi mikanda ya mutumibwa Polo ne mikanda mikwabo ya mu Bible yāsonekelwe mu Kingidiki.

9 Kino kisangaja pa kuyuka amba balembi ba Bisonekwa bya bwine Kidishitu bya Kingidiki bapitulukile mu Bisonekwa bya Kihebelu divule dine na kwingidija Bible wa Septante. Mu kino kitatyi, bino binenwa byapitulukilwe’mo byāpēleje bishima bya Kihebelu kibajinjibajinji. O mwanda uno mwingilo wa balamuni ba kubulwa kubwaninina i mubunde kipindi kya Bible otudi nandi dyalelo. Kino kitufundija amba Yehova kamonengapo ludimi lumo nansha kibidiji kimo bu bipite bikwabo.​—Tanga Bilongwa 10:34.

10. Le i bika byotwamona pa muswelo wisambanga Yehova na bantu?

10 Tubamonenga amba Yehova wisambanga na bantu mungya ngikadilo palapala. Ketulombengapo kwisamba ludimi kamukaya pa kuyuka mpango yandi. (Tanga Zekadia 8:23; Kusokwelwa 7:9, 10.) Kadi tubamonenga amba Yehova wāpēle balembi ba Bible bukomo bwa mushipiditu, ino wēbalekele basoneke milangwe yandi mu byabo bishima.

LEZA ULAMANGA MUSAPU WANDI

11. Mwanda waka kwisamba kwisambanga bantu ndimi mishileshile kekukambakanyangapo Yehova?

11 Bantu besambanga ndimi mishileshile, inoko kino kekikambakanyangapo Yehova. Le tubayuka kino namani? Mu Bible mudi’tu binenwa bityetye byesambile Yesu bya mu ludimi lubajinjibajinji. (Mateo 27:46; Mako 5:41; 7:34; 14:36) Inoko Yehova wāsakile amba musapu wa Yesu usonekwe ne kwalamunwa mu Kingidiki ebiya ke mu ndimi mikwabo. Kadi, musapu wa Leza wālaminwe mwanda Kinenwa kya Leza kyādi kitentulwa kitatyi ne kitatyi na Bayuda ne bene Kidishitu. Ino mikanda yaālamwinwe mu ndimi mivule mine. Kintu kya myaka 400 na pādi Yesu pano pa ntanda, John Chrysostom wanene amba bufundiji bwa Yesu bwaalamwinwe mu ndimi ya bene Shidea, bene Edipito, bene India, bene Peleshia, bene Efiopya ne ya mu bantu bakwabo bavule.

12. Lelo Bible watambilwe namani?

12 Kukwatañana na mānga, kwadi kutambwa kwa Bible ne bene badi balamuna’ye ne kwabanya’ye. Kintu kya myaka 300 kupwa kwa Yesu kubutulwa, Diocletian Mbikavu wa Loma wāsoñanya konakanya mikanda yonso ya Bible. Kintu kya myaka 1200 pa kupita’po, William Tyndale washilula kwalamuna Bible mu Angele. Wanena amba shi Leza a mubweje’ko mafuku mavule, nansha ke kanuke katyetye kakayuka Bible biyampe kupita’ko kitobo. Mwanda wa kupangwapangwa, Tyndale wanyemene mu Angeletele mu Bulaya na mulangwe wa kwalamuna ne kutampa Bible. Nansha bendeji ba bipwilo pobasokele mikanda yonso yobadi batana, bwalamuni bwa Tyndale bwaabanibwe ku bantu bavule. Bine, Tyndale wayeyekelwe ku mutyi ne kusokwa’ye. Ino bwalamuni bwandi bwalaminwe ku kutambwa kwa bendeji ba bipwilo, kadi bwaingidijibwe pa kuteakananya bwalamuni bwa Bible bwitwa bu King James Version.​Tanga 2 Temote 2:9.

13. Lelo bwifundi bwa bilembwa bya Bible wa pa kala bulombola bika?

13 Bine, mu mikanda imo ya mu Bible wa kala mudi tubilubo tutyetutye twishileshile. Inoko, bashayuka befundile na katentekeji tununu twa Bilembwa, ne bipindi bya mu bino bilembwa ne malamuni a kala a Bible. Pa kupwa kwibidingakanya, bamwene amba mudi’tu mavese matyetye meshile bityē, ne kadi pa tumyanda tutyetye. Ino musapu wa Bible kewashintyilepo. Buno bwifundi i bukulupije bya bine befundi ba Bible amba Bible obadi nandi dyalelo i Kinenwa kya Yehova kya ku bukomo bwa mushipiditu.​—Isaya 40:8. * (Tala Kunshi kwa dyani.)

14. Lelo Bible wabanibwanga namani dyalelo?

14 Nansha bantu bavule byobadi balwa Bible, pano i mwalamunwe mu ndimi 2 800 ne kupita. I mupite buvule mabuku onso adi’ko dyalelo. Nansha shi bantu bavule kebetabijepo mudi Leza, Kinenwa kya Leza kyabanibwanga pano pa ntanda ponso kutabuka mabuku o-onso a mu mānga. Nansha malamuni amo a Bible byokeapelapo kutanga nansha byokeakwatañenepo, ino mavule adi na musapu upēla wa lukulupilo lwa būmi bwa nyeke.

BWALAMUNI BWA BIBLE MUPYA

15. (a) Lelo mabuku etu esambila pa Bible ashintyile namani tamba mu 1919? (b) Mwanda waka mabuku etu alembwanga bidi mu Angele?

15 Mu 1919, kakisumpi katyetye ka befundi kayukene bu “umpika mukōkele ne mudyumuke.” Mu kino kitatyi, umpika mukōkele wadi wisamba na bantu ba Leza kupityidila ku Angele. (Mateo 24:45) Inoko dyalelo, mabuku etu esambila pa Bible alupulwanga mu ndimi 700 ne kupita. Pamo bwa Kingidiki kya kala, Angele nayo isambwanga mu bya busunga ne ku masomo kadi iyukilwe na bantu bavule. O mwanda mabuku etu alembwanga bidi mu Angele kupwa aalamunwa mu ndimi mikwabo.

16, 17. (a) Lelo bantu ba Leza badi basakilwa bika? (b) Lelo kino kisakibwa kyavuijibwe namani? (c) Le i mulangwe’ka wadi na Tutu Knorr?

16 Mabuku etu onso emaninanga pa Bible. Pa kala, bantu ba Leza badi batanga Bible wa King James Version, wapwile kwalamunwa mu 1611. Inoko, uno Bible wadi na muneneno wa kala kadi mukomo kwivwana. Dijina dya Leza dyadi ditanwa’mo misunsa ibala inga kete, nansha byodyadi ditanwa misunsa tununu ne tununu mu bilembwa bya pa kala. Kadi uno Bible waalamwinwe na bilubo kadi mwadi ne mavese keadipo atanwa mu bilembwa bya pa kala. Malamuni makwabo a Bible a mu Angele adi na bilubo bya muswelo umo.

17 Na bubine, bantu ba Leza badi basakilwa bwalamuni bwa Bible bukwatañane kadi bupēla kwivwana. O mwanda kwabundilwe Komite wa Bushintuludi bwa Bible bwa Ntanda Mipya, banabetu ba mu uno komite balupwile bipindi bya Bible tamba mu mwaka wa 1950 kutūla 1960. Mavolime asamba mabajinji alupwilwe ku kitango kya mu mafuku 2 Kweji 8, 1950. Tutu Knorr wenene ku kino kitango amba bantu ba Leza basakilwa bwalamuni bwa Bible bwa muneneno wa panopano bukwatañane kadi bupēla kwivwana bwine bukebakwasha befunde bubine patōkelela. Badi basakilwa bwalamuni bupēla kutanga ne kwivwana pamo bwa bilembwa bibajinjibajinji bya bana ba bwanga ba Kidishitu. Tutu Knorr wadi usaka amba Bushintuludi bwa Ntanda Mipya bukwashe midiyo ne midiyo ya bantu bayuke Yehova.

18. Lelo i bika bikweshe balamuni ba Bible?

18 Kufika mu 1963 mulangwe wa Tutu Knorr wafikidile. Bushintuludi bwa Ntanda Mipya bwa Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu bwaalamunwa mu Kiholande, mu Falanse, mu Kialemanye, mu Kiitadi, mu Kipolotige ne mu Kieshipanye. Mu 1989, Kitango Kyendeji kya Batumoni ba Yehova kyabundile’ko kisumpi ku kite kya ntanda yonso mwanda wa kukwasha balamuni. Kadi mu 2005, kwaletelwe lupusa lwa kwalamuna Bible mu ndimi mudi kala dipepala Kiteba kya Mulami. Pano Bushintuludi bwa Ntanda Mipya butuntulu nansha kipindi budi mu ndimi 130 ne kupita.

19. Lelo i kinkumenkume’ka kyalongekele mu 2013, ne i bika byotukabandaula mu kishinte kilonda’ko?

19 Muneneno wa ludimi lwa Angele washintyile tamba kulupulwa kubajinji kwa Bushintuludi bwa Ntanda Mipya, o mwanda kyadi kya mvubu kumwalamuna mu muneneno wa panopano. Ku mfulo kwa yenga wa mafuku 5 kutūla ku 6 Kweji 10, 2013, bantu 1 413 676 ba mu matanda 31 batenwe ku kalasa ka 129 ne baile ku lenyo ya pa mwaka ya Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Tutu umo wa mu Kitango Kyendeji wanene dishikulu dya kulupulwa kwa Bushintuludi bwa Ntanda Mipya bujadikwe mu Angele. Bantu batenwe’ko basangele ne bakwabo bavule baelele tubobo pobatambwile Bible wabo mupya. Kitatyi kyadi muneni utanga mavese mu Bible mujadikwe, kyamwekele patōka ku bonso amba uno Bible upēla kutanga ne kwivwanwa. Mu kishinte kilonda’ko, tukesambila bininge pa uno Bible mujadikwe, ne muswelo waalamunwa mu ndimi mikwabo.

^ mus. 6 Septante kushintulula ko kunena amba “Makumi-asamba-abidi.” Bimweka amba buno bwalamuni bwashilwile myaka kintu kya 300 kumeso kwa Yesu kubutulwa ne kupwa’bo myaka 150 pa kupita’po. Buno bwalamuni budi na kamweno ne dyalelo mwanda bukwashanga bashayuka kumvwanija bishima bikomo bya mu Kihebelu nansha ke mavese onso.

^ mus. 8 Bantu bamo balañanga’mba Mateo wāsonekele mukanda wandi mu Kihebelu kupwa waālamunwa mu Kingidiki na aye mwine.

^ mus. 13 Tala Mbwejo A3 mu Bible mujadikwe wa Bushintuludi bwa Ntanda Mipya wa Angele; ne Boloshile Un livre pour tous paje 7-9, pa kamutwe ka mwanda kanena amba “Un survivant de l’Histoire.”