Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bua tshinyi tudi dijinga ne ditekemena?

Bua tshinyi tudi dijinga ne ditekemena?

Bua tshinyi tudi dijinga ne ditekemena?

NTSHINYI tshivua mua kuenzeka bu Daniel (muana uvua mufue disama dia kansere) utuvua batele ku ntuadijilu kua tshiena-bualu tshishale au mulame anu ditekemena diende? Uvua mua kuikala mutshimune kansere aku anyi? Uvua mua kuikala mushale ne muoyo anyi? Nansha batumbishi banene ba bukole budi nabu ditekemena badi anu mua kuanji kutshina bua kuamba kushindika ne: bivua mua kuenzeka nanku. Ke padi bualu apu. Katuena ne bua kupesha ditekemena mushinga mupitshidile to. Kadiena buanga bua mabedi onso anyi dijikija masama onso to.

Pavuabu bele Doktere Nathan Cherney nkonko ku tshisanji tshia CBS (mu Étas-Unis), wakadimuija bantu bua njiwu ya dinekesha mushinga wa bukole budi nabu ditekemena kudi babedi badi basama bikole, kuambaye ne: “Tukadi bapete balume batandisha bakaji babu ne tshiji tshikole ne: ki mbadifile ku tshilele tshia dielangana meji muvuabi bikengela to, ne ki mbatambe kudifila ku meji a dimuena malu mu buimpe bu muvuabi bikengedibua to.” Kusakidilaye kabidi ne: “Ngelelu wa meji wa mushindu au uvua ubueja bantu mu tshitabataba tshia ne: badi ne bukole bua bafuane kuimanyika disama diabu dia kansere, kadi padibu badimona anu dienda dikola, badi pamuapa babanga kuela meji ne: ki mbenze bivua bikengedibua bionso bua kuimanyika kansere kabu to, kadi au meji kaena majalame to.”

Mu bulelela, badi baluangana ne disama dibi dia lufu badi mu mvita idi ibashikija, ibazengeja. Pakadibu bazengele mushindu au ne bujitu bua disama, bualu bubi butambe budi balela ne balunda babu ne bua kuepuka mbua kubabanda ne malu. Kadi netuambe ne: ditekemena kadiena ne mushinga anyi?

Kabiena nanku to. Tshilejilu, anu yeye doktere umue umue au udi wenda ulonga luondapu lua mua kupeteshaku babedi disulakana, nansha kaluyi lujikija disama diabu anyi lulepesha matuku a muoyo wabu, kadi lubambuluishaku bua kumvua bimpe ne kuikala basanguluke mu bule bua matuku onso atshidibu baluangana ne disama au. Bamunganga ba nunku badi ne ditabuja dishindame dia ne: luondapu ludi lupetesha mubedi disanka ku muoyo nanku, nansha yeye ukadi ne disama dikole, ludi ne mushinga wa bungi. Kudi malu a bungi adi ajadika ne: ditekemena didi mua kusanguluja muntu nanku ne kuenza malu mimpe a bungi.

Mushinga wa ditekemena

Doktere Gifford-Jones udi wamba ne: “Ditekemena didi luondapu ludi ne bukole.” Wakalonga makebulula menza bua kumanya mushinga udi nawu dikuatshisha dia kupetesha babedi badi ne masama a lufu muoyo mukole. Bilondeshile mutubu bamba, dikuatshisha babedi mushindu eu didi dibambuluisha bua kushalabu anu ne ditekemena ne kumuena malu atshilualua mu buimpe. Makebulula menza mu 1989 avua maleje ne: babedi bavua bapete dikuatshisha edi bakashala ne muoyo matuku a bungi kupita bakuabu, nansha mudi makebulula avuabu benze bidimu bishale ebi kaayi owu matambe kutokesha bualu ebu. Kadi makebulula a bungi mmaleje bimpe ne: babedi badi bapeta dikuatshisha dia babapetesha muoyo mukole kabena batamba kupeta masama a kabungame anyi bumvua bisama pambidi bu bakuabu badi kabayi bapeta dikuatshisha adi to.

Tuakulabi bua dikebulula dikuabu diakenzabu pa bukole budi nabu lungenyi lua kuindila malu atshilualua ne disanka anyi ne buôwa mu tshilumbu tshia disama dia muoyo ne mijilu idi ibandaku. Bakalonga bantu balume bapite pa 1 300 bua kumona ni bavua bindila malu atshivua kumpala ne disanka anyi ne buôwa mu nsombelu wabu. Pakabakonkononabu kabidi bidimu 10 pashishe, bakasangana ne: pa bantu lukama, bantu bapite pa 12 bavua bapete disama dia muoyo ne mijilu adi. Munkatshi muabu, bena buôwa bua malu atshivua kumpala bavua bapite bavua bindile malu au ne disanka ku bungi misangu ipatshila ku ibidi. Laura Kubzansky, mulongeshi wa tshikunda wa malu a luondapu ne bikadilu bia bantu (mu iniversite wa École de santé publique de Harvard) udi wamba ne: “Bijadiki bia bungi bivuabu bafila kuonso eku bua kuleja mudi ‘kumuena malu mu buimpe’ kuikale kuambuluisha mubidi bivua anu bia mukana; kadi makebulula a lelu mmafilaku bua musangu wa kumpala tshijadiki tshikole tshia bualu ebu mu malu a luondapu mu luseke lua masama a muoyo aa.”

Makebulula makuabu mmaleje ne: bantu batu badilakana bikole bua makanda abu a mubidi batu ne lutatu lua kumvua bimpe panyima pa dipandibua kupita batu badimona ne: badi ne makanda abu onso a mubidi. Batu nansha bamba mudi kulala ne muoyo matuku a bungi kufumina ku lungenyi lua kuindila malu atshilualua ne disanka. Bakalonga bua kumanya tshidi mmuenenu udi nende bakulakaje pa bukulakaja buabu (ni ngua mu buimpe anyi mu bubi) ubenzela. Pavua bakulakaje kampanda babale mamanyisha a mu lupitapita avua aleja mudi bukulakaja buenda pamue ne meji a bungi ne dimonamona dia malu, bakabanga kuenda ne bukole ne makanda a bungi. Mu kuamba kuimpe, makanda a mubidi avuabu bapetulule au avua akumbanangana ne a muntu udi mulonde programe wa dibidija mubidi munkatshi mua mbingu 12.

Bua tshinyi malu bu mudi ditekemena, dindila malu adi kumpala ne disanka, ne dimuena malu atshilualua mu buimpe bidi bimueneka bu bidi biambuluishangana mu malu a makanda a mubidi? Pamuapa bena mamanya a bia panu ne baminganga ki mbanji kumvua malu onso a tshidi lungenyi lua muntu ne mubidi wende bimpe bua kufikabu ku mandamuna majalame to. Nansha nanku, bamanyi bapiluke badi badienzeja bua kulonga bualu ebu badi mua kufika ku lumvu kampanda bilondeshile dimanya dia malu malelela didibu bapeta ku dimonamona diabu dia malu. Tshilejilu, mulongeshi kampanda wa malu a tujilujilu tua mubidi ku iniversite udi wamba ne: “Bitu bienza bimpe paudi ne disanka ne ditekemena. Udi udimona ne diakalengele didi dikukepeshila disumpakana mu lungenyi, dîba adi mubidi udi ufumfula usenena mu nsombelu ayi. Abu ke bualu bukuabu budi bantu mua kudienzela bua bobu kumona mua kushala ne makanda a mubidi.”

Bualu ebu budi mua kumvuika kudi badoktere, balongi ba lungenyi lua muntu, ne bena mamanya a bia panu bu bualu bupiabupia budibu bapatule, kadi ki mbualu bupiabupia kudi balongi ba Bible to. Kukadi mpindieu bidimu bitue ku 3 000 bivua mukalenge wa meji Solomo mufunde bualu ebu ku bukole bua nyuma muimpe ne: “Muoyo wa disanka udi buanga buimpe, kadi lungenyi ludi lushikile ludi lumana bukole bua muntu.” (Nsumuinu 17:22) Tangila mudibu bambe malu baatshintshikile mu mvese eu. Mvese kena wamba ne: muoyo wa disanka newondope disama kayi dionso to, kadi udi wamba anu ne: ‘mbuanga buimpe.’

Bushuwa, lukonko lua meji ndufuane kujuka ne: Kadi bu ditekemena dikale buanga, mmunganga kayi uvua kayi mua kudifundilangana? Bualu bukuabu, ditekemena kadiena diambuluisha anu mu malu a makanda a mubidi nkayamu to, didi diambuluisha too ne mu malu makuabu kabidi.

Paudi windila malu atshilualua ne disanka anyi uindila ne buôwa

Bakebuludi mbasangane ne: dimuena malu atshidi kumpala mu buimpe ditu diambuluisha bena lungenyi lua kuindila malu atshilualua ne disanka mu mishindu ya bungi. Badi ne lungenyi alu batu batamba kupatula bipeta bimpe mu kalasa, ku mudimu, too ne mu malu a manaya. Tshilejilu, pavuabu bakonkonone tshisumbu tshia bantu bakaji bena manaya a dinyema mbilu, balombodi ba tshisumbu atshi bakakula anu bua dimanya kunaya manaya patupu dia bakaji abu. Kadi bakela kabidi bakaji abu bobu bine nkonko, kukonkononabu ne tshipidi tshia ditekemena divuabu nadi mu manaya au bimpe. Biakamueneka ne: ditekemena dikole divua nadi bakaji abu ke divua bu tshimanyinu tshijalame tshia muvuabu mua kunaya manaya abu bimpe kupita bionso bivua balombodi babu batangila bobu kule ne kule. Bua tshinyi ditekemena didi ne buenzeji bukole bua mushindu au?

Dikonkonona dia ngikadilu wa buôwa bua malu atshilualua ndilongeshe bantu malu a bungi. Mu bidimu bia 1960, malu avuabu batete kulonga pa bikadilu bia nyama akapatula bipeta bivua bantu kabayi batekemene to, kufikishabi bakebuludi ku dipatula dilongesha dia lungenyi lua dishikila lua ne: kakuena kabidi tshia kuenza to. Bakamona ne: nansha bantu pabu batu bafika ku dikuatshika disama dia dishikila edi. Tshilejilu, bakela bantu diteta pavuabu babateke muaba wa mutoyi mubi uvua kawuyi muimpe ku matshi, kubambilabu ne: bua kuwujima, bavua mua kutua mulongolongo wa mbote kampanda. Bobu kuenza nanku, kujimabu mutoyi au.

Bobu kuambilabu tshisumbu tshikuabu tshia bantu bua kuenza bualu bua muomumue, kadi pakatuabu bobu yabu mbote, mitoyi kayakimana to. Ke lungenyi lua dishikila kukuatalu ba bungi ba mu tshisumbu atshi, kudimonabu kabayi ne tshikuabu tshia kuenza to. Pakabelabu mateta makuabu kabidi pashishe, bakelakana bua kuenza bualu nansha bumue. Buabu bobu, bavua bamona ne: nansha benze tshinyi katshivua mua kuakaja malu to. Kadi bena lungenyi lua kuindila malu adi kumpala ne disanka bobu, nansha muvuabu mu tshisumbu tshibidi atshi, bakabenga kulonda lungenyi lua dishikila alu.

Doktere Martin Seligman uvua mu bavua bakonkonone malu aa wakapeta dijinga dia kuditua mu mudimu wa bidimu wa dilonga lungenyi lua dindila malu atshilualua ne disanka ne lua diindila ne buôwa. Wakaditua mu dikonkonona ngelelu wa meji utu nende bantu batu badimona bashikile bu bena diakabi. Wakamba ne: lungenyi lua dimona malu bibi nanku ludi lupangisha bantu bua kuya kumpala mu malu a bungi mu nsombelu anyi mene lubatshibuila panshi kabayi mua kuenza kabidi bualu to. Seligman wakumvuija lungenyi elu ne bubi bualu mu tshikoso ne: “Bidimu 25 binkadi mulonge bualu ebu mbinjadikile ne: tuetu benze bu bena lungenyi lua buôwa bua malu atshilualua, bikale ne tshibidilu tshia kuitaba ne: diakabi dietu ndilela kudi tshilema tshietu ne kadiena mua kujika, kabidi ne: neditunyangile bionso bitudi tuenza, bia bungi bia ku biobi abi nebitukuate kupita patuvua mua kuikala ne lungenyi lukuabu.”

Lungenyi elu ludi mua kumueneka bu bualu bupiabupia kudi bamue lelu, kadi ki nkudi balongi ba Bible to. Tshilejilu, mona tshidi lusumuinu lua mu Bible elu luamba: “Wewe mutekete mu maboko mu dituku dia dikenga, bukole buebe nebukepe.” (Nsumuinu 24:10) Bushuwa, Bible udi umvuija patoke ne: diteketa mu maboko, pamue ne kumuena kuadi kua malu anu mu bubi, nedikudie bukole buonso bua kuenza malu. Kadi ntshinyi tshiudi mua kuenza bua kuluisha lungenyi lua buôwa bua malu atshilualua ne kutamba kabidi kuindila matuku atshilualua ne disanka ne ditekemena mu nsombelu webe?

[Tshimfuanyi]

Ditekemena didi mua kutuambuluisha bikole