MÊYI aa mamba kale kudi Solomo Mukalenge muena meji adi aleja ne bujalame buonso mutu bantu badiumvua. Pamuapa bu mudi muoyo wa muntu wa tshitupa tshîpi ne kakuyi mushindu wa kuepuka lufu, munkatshi mua bidimu nkama ne nkama bantu badi ne dijinga dikole dia kutungunuka anu ne kuikala ne muoyo. Mu mianda ya kale mudi miyuki ya bungi ne mianu bidi bileja mudi bantu bakeba mushindu wa kulepesha matuku a muoyo wa muntu.

Tuangatabi tshilejilu tshia Gilgamesh, mukalenge muena Sumérie. Bavua balonde mianu ya bungi bua bualu bua nsombelu wende. Mbalonde umue wa ku yoyi ayi mu kasala ka Gilgamesh, bamba ne: uvua muenze luendu lua njiwu bua kukeba mushindu wa kuepuka lufu. Kakapeta tshivuaye ukeba atshi to.

Mu bidimu bia 300 K.Y., bansenda ba mu Chine bakateta kuenza “buanga” buvuabu bela meji ne: buvua mua kulepesha matuku a muoyo. Bakafika ku dienza buanga busambakaja ne merkire ne bintu bia mulungu. Bantu badi bela meji ne: buanga abu ke buvua bushipeshe bakalenge bavule ba mu Chine. Ku Mputu, munkatshi mua bidimu bia 500 P.Y. too ne bia 1 500 P.Y., bansenda bakuabu bakateta bua kuengulula or bua kumuvuija buanga bua kunua, bela meji ne: bu mutuye kayi ukuata dimoma bidi mua kulepesha muoyo wa muntu.

Lelu eu, bena sianse badi balonga bintu bidi ne muoyo ne mudi bikadilu anyi ngikadilu ya baledi yambulukila bana, badi badienzeja bua kumanya tshidi tshifikisha bantu ku dikulakaja. Anu bu mudibi bua “buanga bua muoyo,” makebulula abu adi aleja ne: ditekemena dia kutshimuna bukulakaja ne lufu ditshidi anu diele miji mu meji a bantu. Kadi makebulula onso aa mmapatule bipeta kayi?

Bena sianse badi balonga selile ya muntu mbafile mumvuija mashilashilangane mapite pa 300 bua kumvuija tshidi tshifikisha bantu ku dikulakaja ne ku lufu. Bidimu bishale ebi, bena sianse mbafike ku dienza bua selile ya nyama ne ya bantu ishale ne muoyo matuku a bungi. Bua bualu ebu, bamue babanji mbabapeshe makuta bua benze makebulula bua kumanya tshidi tshienza bua tufue. Bena sianse mbaye bishi ne makebulula abu aa?

Badi bateta bua kulepesha matuku a muoyo. Bamue bena sianse badi bela meji ne: tshintu tshinene  tshidi tshifikisha ku dikulakaja tshidi mu tutupa tua ku nsongo ya kromozome yetu tudibu babikila ne: telomere. Dîba didi selile ilelangana, tutupa atu tutu tulama malu onso adi aleja tshikala muntu. Kadi musangu wonso udi selile ilelangana, tutupa atu tudi tuipidika. Ndekelu wa bionso, selile idi ilekela dilelangana ne dikulakaja dituadija.

Elizabeth Blackburn, wakapeta difutu dia Nobel mu 2009 bua muvuaye yeye ne tshisumbu tshiende bafike ku dimanya tshintu tshidi mua kuenza bua telomere kayipidiki lukasa, nunku bidi mua kuenza bua selile kayikulakaji payi lukasa to. Nansha nanku, luapolo luabu ludi luleja ne: telomere “kayena ilepesha matuku a muoyo mu tshishima to, mbuena kuamba ne: kayena mua kuenza bua muntu asabuke mikalu ya matuku a muoyo adi mamanyike pa tshibidilu to.”

Diakajilula mushindu udi selile wenza mudimu nngenzelu mukuabu wa diluisha bukulakaja. Padi selile ya muntu ikulakaja bikole kayitshiyi mua kulelangana kabidi, idi mua kuikala ne buenzeji bubi kudi selile mikuabu idi ikuba mubidi, ikebesha dikuyila dibi dia mubidi dîba dionso, ne masama. Matuku mashale aa, bena sianse ba mu France mbangate selile ya bakulakaje kampanda, bamue ba kudibu bavua ne bidimu bipite pa 100, ne bakajilule mushindu udi selile yabu yenza mudimu. Jean-Marc Lemaître, mulongeshi wa ku iniversite ne mulombodi wa kasumbu ka bakebuludi, wakamba bua makebulula avuabu benze ne: ‘kudi mushindu wa kuluisha dikulakaja dia muntu’ kubangila anu mu selile yende.

Bena sianse bonso kabena bitaba ne: ngondapilu ya diluisha bukulakaja idi mua kulepesha matuku a muoyo wa muntu kupita pa adiye mua kuenza lelu to. Bulelela, matuku a muoyo wa muntu mmavule bikole katshia ku bidimu bia 1800. Bidi nanku nangananga padi muntu udilama ne mankenda, udikuba ku tuishi tudi tukebesha masama, ne wangata manga adi epula ku masama ne makuabu adi wondopa masama a bungi. Bamue bena sianse, badi balonga mudi ngikadilu ya baledi yambulukila bana, badi bamona ne: matuku a muoyo wa muntu akadi mafikile ku ndekelu kua bungi bua atu mamanyike pa tshibidilu.

Kukadi bidimu bitue ku 3 500, Mose mufundi wa Bible wakamba ne: “Bule bua muoyo wetu mbua bidimu 70, anyi 80 pikala muntu ne bukole bua bungi. Kadi mbiuwule tente ne ntatu ne tunyinganyinga; bidi bipita lubilu, ne tudi tubuuka tuya.” (Misambu 90:10) Nansha mudi muntu udienzeja bikole bua kulepesha bule bua muoyo wende, malu adi anu muvua Mose mumvuije amu.

Ku lukuabu luseke, imue nyama idi mua kulala bidimu nkama ya bungi, ne mitshi mikuabu bu mudi baobab idi yenza bidimu binunu bia bungi. Patudi tufuanyikija bule bua muoyo wa muntu ne wa bintu ebi ne wa bikuabu bidi ne muoyo, katuenaku tudiebeja ne: ‘Muoyo wa bidimu 70 anyi 80 utudi nawu eu ke wonso udiku anyi?’