Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Katshia ku 1918 kukadi bidimu lukama

Katshia ku 1918 kukadi bidimu lukama

Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 1/1/1918 tshiakatuadija ne mêyi aa: “Tshidimu tshia 1918 netshilue ne malu kayi?” Mvita minene itshivua itua ipela ku Mputu, kadi malu avua menzeke ku ntuadijilu kua tshidimu atshi avua bu avua majadikile Balongi ba Bible ne bantu bakuabu bonso ne: malu mimpe avua mabindile.

BADI BAKULA BUA DITALALA

Mu dia 8/1/1918, mfumu wa États-Unis Woodrow Wilson wakenza muyuki mu tshisangilu tshinene tshivua tshienzekamu, kuakulaye bua ngenyi 14; buende yeye ngenyi eyi ke ivua mua kufikisha ku “ditalala dishindame dia bushuwa.” Wakalomba bua kuikale diumvuangana dilelela pankatshi pa matunga, bua kukepesha bia mvita ne bua kujadika “nsangilu wa bukua matunga” uvua mua kuambuluisha “matunga makese ne manene kakuyi kansungansunga.” “Ngenyi 14” yende ayi ke ivua mua kulua kuambuluisha bua kuenza Nsangilu wa matunga, kutua ndondo wa mu Versailles (mu France) bua kujikija Mvita minene.

BALUISHI BAKATUA MÊNU MU MUTSHI

Nansha muvuaku kayumbayumba kumpala, * bivua bimueneka bu ne: Balongi ba Bible bakavua pa kupeta ditalala bua malu avuabu bambe mu tshisangilu tshia ku tshidimu tshia Watch Tower Bible and Tract Society.

Mu tshisangilu tshivua tshienzeke mu dia 5/1/1918 atshi, bantu ba bungi bavua ne midimu minene bavuabu bumbushe ku Betele bakajinga bua bulongolodi buetu bushale mu bianza biabu. Richard Barber (mutangidi muena ngendu wa lulamatu) wakatuadija tshisangilu ne disambila. Bobu bamane kufila luapolo lua tshidimu tshishale, bakenza masungula a balombodi a ku tshidimu. Muanetu Barber wakasungula Joseph Rutherford ne bana betu ba balume bakuabu basambombo. Pashishe ndumbulula uvua ku tshia baluishi wakasungula bantu balume bakuabu muanda mutekete, kusangisha ne aba bavuabu bumbushe ku Betele. Bakatua mênu mu mutshi. Bakateka muanetu Rutherford ne bana betu bakuabu ba balume ba lulamatu basambombo bua bikale balombodi bualu ke bavua tshibungi tshia bantu tshisungule.

Bana betu ba bungi bavua mu tshisangilu atshi bakatshibikila ne: “mpungilu muimpe wa katshia ne katshia uvuabu kabayi banji kubuela.” Kadi disanka diabu divua dia tshitupa tshîpi.

TSHIAKENZA BANTU BUA MUKANDA WA LE MYSTÈRE ACCOMPLI

Balongi ba Bible bakabanya mukanda wa Le mystère accompli ngondo ya bungi. Babadi ba muoyo muakane bakitaba malongesha malelela a mu Bible avuamu.

Edward Crist mutangidi muena ngendu wa mu Canada wakakula bua mulume kampanda ne mukajende bavua babale mukanda eu ne bitabe bulelela anu mu ngondo itanu patupu! Wakamba ne: “Buonso buabu mbadifile bikole mu malu a Nzambi ne badi baya kumpala bimpe bia dikema.”

Muntu mukuabu uvua mupete mukanda eu wakawubala ne balunda bende diakamue. Malu avuamu “akamulenga ku muoyo.” Udi ulonda wamba ne: “Mvua ngenda mpueka ne musesu muisatu, meme kumvua tshintu tshintuta pa dikaya, meme kuela meji ne: ndidioto, kadi ntangila anyi, tshikala mukanda wa ‘Le mystère accompli’! Ngakaya nawu kumbelu, kuwubala wonso. . . . Ngakalua kumanya ne: muyishi kampanda . . . ke uvua muimanshile mukanda au pa dididishi ne luonji . . . Ku diambuluisha dia tshienzedi tshiende atshi, ndi mutuishibue ne: mmuambuluishe bantu bakuabu ba bungi bua bapete ditekemena dimpe dia muoyo kupita bualu kayi bukuabu buonso buvuaye mua kuenza. . . . Lelu tukadi tutumbisha Nzambi ku diambuluisha dia tshiji tshikole tshia muyishi au.”

Kudi bantu bakuabu badi benze malu anu bu muyishi au. Tshilejilu, mu dia 12/2/1918, mbulamatadi wa mu Canada wakakandika dikala ne mukanda eu, buende yeye bualu uvua utombuesha bantu ne udiula mvita. Matuku makese pashishe, mbulamatadi wa mu États-Unis wakela pende mukenji au. Bena mbulamatadi bakabuela mu Betele ne mu biro bia mu New York, mu Pennsylvanie, ne mu Californie benda bakeba bijadiki bia kukuata nabi balombodi ba bulongolodi buetu. Mu dia 14/3/1918, Tshibambalu tshia dikosa bilumbu tshia mu États-Unis tshiakakandika dikala ne mukanda wa Le mystère accompli, tshiamba ne: diwupatula ne diwabanyina bantu didi dibapangisha bua kukuatshisha mbulamatadi padiku mvita; kuenza nanku nkushipa mukenji uvua ukandika ditentekela malu a mu ditunga.

DIEDIBUA MU BULOKO!

Mu dia 7/5/1918, Tshibambalu tshia dikosa bilumbu tshiakapeta mukanda wa dikuata nawu bana betu aba: Giovanni DeCecca, George Fisher, Alexander Macmillan, Robert Martin, Frederick Robison, Joseph Rutherford, William Van Amburgh, ne Clayton Woodworth. Bakabafunda muvuabu “basaka bantu badi mu busalayi bua mu États-Unis bua kubenga kukokela banene babu bavua baluangana mvita panshi ne pa mâyi, kubenga kubalamata ne kuenza midimu ya busalayi. Mbashipi ba mikenji ne mbatungidianganyi.” Bakabanga kubalumbuluisha mu dia 5/6/1918, kadi bana betu bavua bamone anu ne: bavua mua kubapisha. Bua tshinyi?

Ndumbulula munene wa mu États-Unis wakabikila mukenji uvuabu bambe ne: mbashipe au (mukenji wa dibenga kutentekela malu a mu ditunga) ne: “ntshia mvita tshinene tshivua tshiluisha dimuangalaja malu a dishima.” Mu tshisangilu tshinene tshia mu dia 16/5/1918, bakabenga malu avuabu bakajilule mu mukenji au, pabi bivua mua kuikala bikube bantu bavua bamanyisha “malu malelela bikale ne meji mimpe, ne bua bipatshila bimpe.” Bualu bua mukanda wa Le mystère accompli ke buvua nangananga mu tshialu. Luapolo lua mu tshisangilu tshinene tshia mu États-Unis atshi ludi luamba ne: “Mukanda wa ‘Le mystère accompli’ ntshimue tshia ku bintu bibi menemene bidi bimuangalaja malu a dishima aa . . . Tshipatshila tshiawu tshidi anu tshia kutekesha basalayi betu mu mikolo ne kusaka bantu . . . ku dibenga busalayi.”

Mu dia 20/6/1918, banzuji bakapisha bana betu muanda mukulu ne malu onso avuabu babafunde nawu. Dituku diakalonda, mulumbuluishi wakabakosela tshibawu. Wakamba ne: “Malu a Nzambi a dishima adi bantu aba bakuile ne bamuangalaje ne tshisumi tshionso . . . adi ne njiwu minene kupita njiwu mikebesha kudi kasumbu kamue ka tshiluilu tshia Allemagne. . . . Badi ne bua kupeta dinyoka dishile.” Mbingu ibidi pashishe, kuelabu bana betu abu mu buloko bua mu Atlanta (mu Géorgie); buloko buvua bua bidimu 10 too ne ku 20.

KABAKALEKELA KUYISHA

Tshikondo atshi, Balongi ba Bible bavua mu buluishi bukole. Biro bia lunketu biakalondesha mudimu wabu wonso, kufundabu mikanda binunu ne binunu. Mikanda eyi idi ileja ne: bana betu bavua badisuike bua kutungunuka ne kuyisha.

Mu mukanda uvua muena ku nzubu wa dituminangana mikanda wa mu Orlando (mu Floride) mutumine Biro bia lunkentu uvua mufunde ne: “[Balongi ba Bible] badi bayisha mu tshimenga tshietu ku nzubu ne ku nzubu, nangananga butuku. . . . Bidi bimueneka anu bu ne: mbadisuike bua kutungunuka ne kuyisha nansha babapangishe.”

Munene wa basalayi wa mu Tshibambalu tshia malu a mvita wakafundila biro ebi bua mudimu uvua muanetu Frederick Franz (wakalua muena mu Kasumbu Kaludiki) wenza. Wakamba ne: “Franz . . . mmuditue mu disumbisha binunu ne binunu bia mikanda ya ‘Le mystère accompli’.”

Charles Fekel (wakalua pende muena mu Kasumbu Kaludiki) wakakengeshibua bikole. Bamfumu ba mbulamatadi bakamukuata bualu uvua wabanya mikanda ya Le mystère accompli ne kulondololabu mikanda ivuaye ufundilangana. Bakamuela mu buloko ngondo umue mu Baltimore (mu Maryland) kumuangatabu bu “muena lukuna muena Autriche.” Pavuaye ufila bumanyishi kumpala kua balumbuluishi ne dikima dionso, wakavuluka mêyi a Paulo adi mu 1 Kolinto 9:16 a ne: “Ndi muena diakabi meme tshiyi ngamba lumu luimpe!” *

Pa kumbusha diyisha ne tshisumi, Balongi ba Bible bakaya benda balomba bantu ne tshisumi tshionso bua batue biala mu mukanda bua bapatule bana betu mu buloko mu Atlanta. Anna Gardner wakamba ne: “Katuvua tubuela muetu mua nzubu tulala to. Pakelabu bana betu mu buloko, tuvua tuenda ku nzubu ne ku nzubu tulomba bantu bua batue biala mu mukanda au. Bantu binunu ne binunu bakatua biala! Tuakambila bantu ne: badibu bakuate abu mbena Kristo balelela, mbabele mu buloko kabayi ne bualu.”

MPUNGILU

Tshikondo tshikole atshi, mpungilu ivua itamba kuenzeka bua kukolesha ditabuja dia bena Kristo bonso. Tshibumba tshia Nsentedi tshiakamba ne: “Mpungilu mipite pa 40 . . . yakenzeka mu tshidimu tshimue . . . Tudi bapete luapolo mimpe mu mpingilu yonso eyi. Kumpala mpungilu yonso ivua yenzeka ku ndekelu kua muvu wa luya lukole anyi ku ntuadijilu kua muvu wa mashika; kadi lelu mpungilu idi yenzeka ngondo yonso ku tshidimu.”

Bantu ba muoyo muakane batshivua anu bitaba lumu luimpe. Mu mpungilu uvua muenzeke mu Cleveland (mu Ohio) muvua mubuele bantu batue ku 1 200, bantu 42 bavua babatijibue, kusangisha ne muana wa balume uvua “muleje muvuaye mulamate Nzambi ne mudifile bikole mu malu a Nzambi; pamuapa kupeshabi bakulumpe dilongesha.”

KADI PASHISHE?

Lua ku ndekelu kua 1918, Balongi ba Bible kabavua bamanye tshivua mua kubafikila to. Bavua bapanyishe imue nzubu ya mu Brooklyn, bateke Biro bietu bia buloba bujima mu Pittsburgh (mu Pennsylvanie). Patshivua bana betu bavua balombola mudimu mu buloko apu, tshisangilu tshikuabu tshia ku tshidimu tshivua tshilongolola bua kuenzekatshi mu dia 4/1/1919. Ntshinyi tshivua mua kuenzeka?

Bana betu bakatungunuka anu ne kuyisha. Bavua bamanye bimpe tshivua mua kulua kuenzeka, ke bobu kusungula mvese wabu wa tshidimu tshia 1919 eu: “Tshia mvita tshionso tshienza bua kukuluisha natshi katshiakutshimuna to.” (Yesh. 54:17) Dishintuluka dinene dia malu divua ne bua kukolesha ditabuja diabu ne kubakolesha bobu bine bua kuenza mudimu munene uvua mubindile dikavua pa kuenzeka.

^ tshik. 6 Bala tshiena-bualu tshia “Il y a cent ans : 1917” mu mukanda wa Annuaire 2017 des Témoins de Jéhovah, dib. 172-176.

^ tshik. 22 Bala malu a mu nsombelu a Charles Fekel adi ne tshiena-bualu ne: Les joies que procure la persévérance dans toute bonne œuvremu Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 15/11/1970 (mu Mfualansa).