1. Muambi 3:1, 7 udi utulongesha tshinyi?

BAMUE ba kutudi batu basue kuakula bikole. Bakuabu batu basue kushala bapuwe. Anu mudi mvese wa tshiena-bualu etshi uleja, kudi tshikondo tshia kuakula ne tshikondo tshia kupuwa. (Bala Muambi 3:1, 7.) Nansha nanku, tudi mua kujinga bua bana betu bakuabu bikale bakula bikole, kadi kujinga bua bakuabu bakepeshaku diakula.

2. Nnganyi udi ne bukenji bua kutuelela mikenji ya kumanya dîba dia kuakula ne mushindu wa kuakula?

² Muakulu ndipa dia kudi Yehowa. (Ekes. 4:10, 11; Buak. 4:11) Mu Dîyi diende, udi utuambuluisha bua kujingulula mushindu utudi mua kuakula bimpe. Mu tshiena-bualu etshi, netukonkonone bilejilu bia mu Bible biatuambuluisha bua kumanya dîba dia kuakula ne dia kupuwa. Netumone kabidi mudi Yehowa umvua bua bitudi tuambila bakuabu. Kadi tuanji kumanya dîba ditudi ne bua kuakula.

3. Bilondeshile Lomo 10:14, ndîba kayi ditudi ne bua kuakula?

³ Tudi ne bua kuikala badiakaje misangu yonso bua kuakula bua Yehowa ne bua Bukalenge buende. (Mat. 24:14; bala Lomo 10:14.) Tuetu tuenza nunku, tudi tuidikija Yezu. Bumue bua ku malu manene avua Yezu muluile pa buloba buvua bua kuambila bakuabu bulelela budi butangila Tatuende. (Yone 18:37) Kadi tudi ne bua kuvuluka ne: mushindu utudi tuakula udi kabidi ne mushinga. Nunku patudi tuambila bakuabu malu a Yehowa, tudi ne bua kubambilawu ne “bupole ne kanemu kakole,” ne tudi ne bua kuleja ne: tudi tunemeka mudibu badiumvua ne tunemeka malu adibu bitabuja. (1 Pet. 3:15) Tuetu benze nanku, katuakuakula  anu tshianana to; netubalongeshe, ne pamuapa kulenga mioyo yabu.

4. Anu mudibi bileja mu Nsumuinu 9:9, mmunyi mudi bakulu mua kuambuluisha bakuabu ne mêyi abu?

⁴ Bakulu kabena ne bua kuelakana bua kuakula padibu bamona ne: muanetu kampanda udi dijinga ne mibelu to. Tudi bamanye ne: batu basungula dîba didi dikengela kuakula bua kubenga kumutondesha nsombelu tshianana. Badi mua kuindila too ne padibu bapetangana nende pa nkayende. Bakulu batu baditatshisha misangu yonso bua kuakula mu mushindu udi uleja ne: badi banemeka muntu udibu babela. Nansha nanku, kabatu bapanga kuleja bakuabu mêyi manene a mu Bible adi mua kubambuluisha bua kuenza malu ne meji to. (Bala Nsumuinu 9:9.) Bua tshinyi kuikala ne dikima dia kuakula padibi bikengela kudi ne mushinga wa bungi menemene? Tuangate bilejilu bibidi bishilangane. Tshia kumpala tshidi tshiakula bua tatu uvua ne bua kupesha bana bende dinyoka; tshibidi ntshia mukaji uvua ne bua kuakula kumpala kua muntu uvua ne bua kulua mukalenge.

5. Ndîba kayi divua muakuidi munene Eli mupange kuakula?

⁵ Muakuidi munene Eli uvua ne bana babidi ba balume bavuaye munange bikole. Kadi bana abu kabavua banemeka Yehowa to. Bavua benza mudimu wa buakuidi ku ntenta wa tshitendelelu; mudimu au uvua mudimu munene. Kadi bavua benza malu bibi ne bukokeshi buabu, baleja dipanga kanemu dibi ditambe bua milambu ivuabu bapesha Yehowa ne benda masandi ne dikamakama dionso. (1 Sam. 2:12-17, 22) Bilondeshile Mikenji ya Mose, bana ba Eli abu bavua bakumbanyine lufu, kadi tatuabu uvua ubuikila mêsu pa malu au, kubabelaye anu tshianana ne kubalekelaye batungunuka ne kuenza mudimu ku ntenta. (Dut. 21:18-21) Mmunyi muvua Yehowa umona muvua Eli uya ne malu amu? Wakamuambila ne: “Bua tshinyi udi utungunuka ne kunemeka bana bebe ba balume kumpita meme?” Nunku Yehowa wakangata dipangadika dia kushipa bana babidi abu.​—1 Sam. 2:29, 34.

6. Tshilejilu tshia Eli tshidi tshitulongesha tshinyi?

⁶ Tshilejilu tshia Eli tshidi tshitulongesha bualu kampanda bua mushinga. Tuetu bamone ne: mulunda wetu anyi mulela wetu mmunyange mukenji wa Nzambi, tudi ne bua kumuleja bualu abu, tumuvuluija mikenji ya Yehowa. Pashishe tudi ne bua kuenza muetu muonso bua apete diambuluisha didi dikengedibua kudi bantu badi Yehowa muteke. (Yak. 5:14) Katuena basue kufuana Eli nansha, mmumue  ne: tunemeka mulunda wetu anyi mulela wetu kupita mutudi tunemeka Yehowa. Bitu bilomba dikima bua kuambila muntu ne: mmuenze tshilema tshidi tshilomba bua bamuambuluishe; kadi diditatshisha dia mushindu eu kaditu anu diya mu mâyi to. Tumonabi dishilangana didi pankatshi pa tshilejilu tshia Eli ne tshia mukaji kampanda wa mu Isalele diende Abigayila.

7. Bua tshinyi Abigayila wakakula ne Davidi?

⁷ Abigayila uvua mukaji wa mubanji kampanda uvua ne tshitupa tshinene tshia buloba diende Nabala. Pavua Davidi ne bantu bende benda banyema mukalenge Shaula, bakenza matuku ne balami ba mikoko ya Nabala ne kulamabu mikoko yende bua bivi kabayibi. Nabala uvuaku mubaleje dianyisha anyi? Tòo. Pavua Davidi mumulombe bua kupesha bantu bende ndambu wa biakudia ne mâyi, wakafiika munda, yeye kubapenda. (1 Sam. 25:5-8, 10-12, 14) Bua bualu abu, Davidi wakangata dipangadika dia kushipa muntu yonso wa kua Nabala. (1 Sam. 25:13, 22) Kadi kakabashipa to. Bua tshinyi? Abigayila wakajingulula ne: dîba adi ke divua dîba dia kuakula, nunku wakaya ne dikima dionso bua kutuilangana ne bantu 400 bavua ne nzala ne tshiji ne bia mvita, yeye kuakula ne Davidi.

8. Tshilejilu tshia Abigayila tshidi tshitulongesha tshinyi?

⁸ Pavua Abigayila mutuilangane ne Davidi, wakakula nende ne dikima, ne kanemu, kumuambilaye mêyi avua mamukande. Nansha muvua Abigayila kayi wa kuela tshilumbu pambidi, wakalomba Davidi luse. Wakaleja Davidi muvuaye ne ngikadilu mimpe ne kueyemenaye Yehowa bua amuambuluishe. (1 Sam. 25:24, 26, 28, 33, 34) Anu bu Abigayila, mbimpe tuikale ne dikima dia kuakula patudi tumona muanetu ukeba kupueka ne mâyi. (Mis. 141:5) Tudi ne bua kuikala ne kanemu, kadi kuikala kabidi ne muoyo mukole. Patudi tupesha muntu mibelu idiye ukengela, tumupeshayi bimpe, tudi tuleja ne: tudi balunda bimpe.​—Nsu. 27:17.

9-10. Ntshinyi tshidi bakulu ne bua kuvuluka padibu babela bakuabu?

 ⁹ Bakulu ke badi nangananga ne bua kuikala ne dikima dia kuakula ne bantu ba mu tshisumbu badi basesuka mu njila. (Gal. 6:1) Bu mudi bakulu ne budipuekeshi, mbamanye ne: mbapange pabu bupuangane ne dimue edi badi mua kubabela pabu. Kadi bualu ebu kabuena bupangisha bakulu bua kubela bantu badi bakengela kubela to. (2 Tim. 4:2; Tito 1:9) Padibu babela muntu, badi baditatshisha bua kukuata mudimu bimpe ne dipa dia muakulu bua kumulongesha bimpe menemene ne lutulu. Bu mudibu banange muanabu, dinanga adi didi dibasa bua kumuambuluisha. (Nsu. 13:24) Kadi tshipatshila tshiabu tshinene ntshia kunemeka Yehowa; badi benza nanku padibu balamata mikenji yende ne bakuba tshisumbu.​—Bien. 20:28.

¹⁰ Too ne mpindieu, tudi bamone dîba ditudi ne bua kuakula. Kadi kudi bikondo bitudi katuyi anu ne bua kuakula to. Mu bikoso bidi bilonda, netumone dîba ditudi ne bua kupuwa.

11. Yakobo uvua mufile tshilejilu kayi? Bua tshinyi ntshikumbanangane ne bualu bua diakula?

¹¹ Bidi mua kutukolela bua kumanya tshitudi ne bua kupatula mukana muetu. Yakobo uvua mufile tshilejilu tshivua tshikumbanangane ne bualu ebu bua kumvuija lutatu elu. Wakamba ne: “Bikala muntu kayi ulenduka mu diakula, yeye mmuntu mupuangane udi mumanye kabidi mua kukanda mubidi wende mujima. Tuetu bele mionji ya ku mbanga ya tubalu mukana mua tubalu bua kuenza bua tuotu tututumikile, tudi tuludika kabidi mubidi watu wonso.” (Yak. 3:2, 3) Batu bela kabalu mionji ku mutu ne bakapitshishila katshiamu mukana. Bua kukendesha anyi kukimanyika, muendeshi udi ukoka mioji idi misuikilaku. Muendeshi yeye mulekelele mionji ayi, kabalu kadi mua kunyemakana tshianana tshianana ne kujiwukaku  anyi kujiwula mukendeshi. Bia muomumue, tuetu bapange kulama ludimi, tudi mua kunyanga malu. Tukonkononayi imue nsombelu idi ikengela kuenza bu badi bakoka mionji ya ku kabalu bua kubenga kuakula.

12. Ndîba kayi ditudi ne bua kuenza bu badi bakoka mionji ya ku kabalu bua kubenga kuakula?

¹² Muanetu kampanda yeye ne bualu budi bukengela kulama busokoka, wewe utu wenza tshinyi? Tshilejilu, wewe mutuilangane ne muanetu udi musombele mu ditunga mudibu bakandike midimu yetu, utu umvua muoyo ukusaka bua kumuebeja bua akuambile mudi mudimu wenzekamu anyi? Tudi bamanye ne: udi ne meji mimpe. Tutu banange bana betu ne tutu basue kumanya malu atu abafikila. Tudi basue kabidi kubasambidila, tutela malu adi abafikila au. Kadi edi ke dîba ditudi ne bua kuenza bu badi bakoka mionji ya ku kabalu bua kubenga kuakula. Tuetu tuela muntu udi ne bualu bua kusokoka mutoyi, katuena bamunange ni nyeye ni mbana betu badi bamueyemene bamanye ne: kakupatula bualu abu to. Tudi bamanye ne: kakuena muntu nansha umue wa kutudi udi musue kukumbajila bana betu badi mu matunga adibu bakandike midimu yetu dikenga pa dikuabu to. Nansha bana betu badi mu matunga au pabu kabakujinga bua kupatula malu a mudibu bayisha anyi benza malu etu makuabu muntu amu to.

13. Anu mudi Nsumuinu 11:13 wamba, ntshinyi tshidi bakulu ne bua kuenza? Bua tshinyi?

¹³ Bakulu ke badi nangananga ne bua kulama malu masokoka bua kutumikila dîyi dinene dia mu Bible didi mu Nsumuinu 11:13 (Bala.) Bidi mua kutatshisha mukulu, nangananga yeye musele. Mulume ne mukajende badi bakolesha malanda abu padibu ne tshibidilu tshia kuyukila ne kuambilangana yabu a munda, mudibu badiumvua ne malu adi abatonda. Kadi mukulu mmumanye ne: kena ne bua kupatula “malu masokoka” a bena mu tshisumbu to. Yeye muenze nanku, bantu kabakumueyemena kabidi to, ne udi udinyangila lumu. Bantu badi ne midimu mu tshisumbu kabena mua kuikala “bena mêyi abidi” anyi bena dishima to. (1 Tim. 3:8; dim.) Mmumue ne: kabena mua kuikala bashimangana anyi bumvua malu a bende abasunsuma to. Mukulu yeye munange mukajende, kakumuambila malu adi mamupite makanda adiye kayi ne bua kumanya to.

14. Ntshinyi tshidi mukaji wa mukulu ne bua kuenza bua kumuambuluisha bua bantu bamunemeke?

¹⁴ Mukaji udi mua kuambuluisha bayende bua bantu bamunemeke padiye kayi umuela mutoyi bua amuambile malu adiye ne bua kulama masokoka to. Padi mukaji utumikila mubelu eu, udi ukuatshisha bayende ne unemeka bantu badi bamuambile malu abu. Bualu bua mushinga mukole mbua ne: udi usankisha Yehowa bualu udi wenza pende bua ditalala ne buobumue bikale mu tshisumbu.​—Lomo 14:19.

15. Ntshinyi tshivua Yehowa mumvue bua balunda basatu ba Yobo? Bua tshinyi?

¹⁵ Mukanda wa Yobo udi mua kutulongesha malu a bungi a mutudi mua kuakula ne dîba dia kuakula. Pakavua Yobo mupete makenga malondangane, bantu banayi bakalua bua kumusamba ne kumubela. Bantu abu bakashala bapuwe matuku a bungi. Kadi bilondeshile mêyi avua basatu ba kudibu balue kuamba, tuambe ne: Elifaza, Biledada, ne Sofâ, bidi bimueneka patoke ne: kabavua bapitshishe dîba adi bela meji a mua kuambuluisha Yobo to. Kadi bavua bela meji a mua kutuisha Yobo ne: uvua muenze bualu bubi. Bavua bambaku amue malu avua majalame, kadi bia bungi bivuabu bambe bua Yobo ne bua Yehowa kabivua bimpe anyi bilelela to. Bakamba Yobo muvuaye muntu mubi. (Yobo 32:1-3) Yehowa wakenza tshinyi? Wakafiikila  bantu basatu abu tshiji tshikole. Kubabikilaye ne: mbatshimbakane ne kubambilaye bua balombe Yobo bua abasambidile.​—Yobo 42:7-9.

16. Tshilejilu tshibi tshia Elifaza, tshia Biledada, ne tshia Sofâ bidi mua kutulongesha tshinyi?

¹⁶ Tshilejilu tshibi tshia Elifaza, tshia Biledada, ne tshia Sofâ bidi bitulongesha malu a bungi. Tshia kumpala, katuena ne bua kulumbuluisha bana betu to. (Mat. 7:1-5) Kadi tudi ne bua kubateleja bimpe kumpala kua tuetu kuakula. Dîba adi netumvue nsombelu wabu bimpe. (1 Pet. 3:8) Tshibidi, patudi tuakula, tudi ne bua kuenza muetu muonso bua tuikale ne mêyi mimpe ne tuamba malu mudiwu. (Ef. 4:25) Tshisatu, Yehowa utu musue kuteleja malu atudi tuambila bakuabu.

17. Tshilejilu tshia Elihu tshidi mua kutulongesha tshinyi?

¹⁷ Mu bantu banayi bavua balue kumona Yobo muvua Elihu mulela wa Abalahama. Uvua uteleja pavua Yobo ne bantu bakuabu basatu abu bakula. Bidi bimueneka patoke ne: uvua ubateleja bimpe bimpe bualu wakalua kupesha Yobo mibelu ya kayi udia tshibanga muikale uditeka pa muaba wende, kumuambuluishabi bua kushintulula ngelelu wende wa meji. (Yobo 33:1, 6, 17) Tshipatshila tshinene tshia Elihu tshivua tshia kutumbisha Yehowa, kayi uditumbisha yeye anyi mukuabu muntu to. (Yobo 32:21, 22; 37:23, 24) Tshilejilu tshia Elihu tshidi tshitulongesha ne: kudi dîba dia kushala bapuwe bua kuteleja. (Yak. 1:19) Tshidi tshitulongesha kabidi ne: patudi tubela muntu, tshipatshila tshietu tshinene ntshia kutumbisha Yehowa, ki ntuetu to.

18. Mmunyi mutudi mua kuleja ne: tudi tuangata dipa dia kuakula ne mushinga?

¹⁸ Tudi mua kuleja ne: tudi tuangata dipa dia kuakula ne mushinga patudi tutumikila mibelu ya mu Bible ya mua kuakula ne dîba dia kuakula. Mukalenge Solomo muena meji wakafunda ku bukole bua nyuma muimpe ne: “Bu bimuma bia pome bia or mu bitekelu bia arjan ke mudi dîyi diamba mu tshikondo tshiakane.” (Nsu. 25:11) Patudi tuteleja bimpe tshidi bakuabu bamba ne tuela meji kumpala kua kuakula, mêyi etu neikale pawu a mushinga mukole ne malengele anu bu bimuma bia pome bia or. Dîba adi, nansha tuetu tuakula kakese anyi bikole, mêyi etu neakoleshe bakuabu ne Yehowa neadisue netu. (Nsu. 23:15; Ef. 4:29) Eu si mmushindu muimpe wa dikema wa kuleja Nzambi dianyisha bua dipa diende edi!