1, 2. a) Ntshijadiki kayi tshidi tshileja ne: bantu badi baluangana bua kupeta budikadidi? b) Mbipeta kayi bidi bimueneke?

LELU, bantu ba bungi badi bakula bua mudibu ne bua kuikala ne budikadidi ne manême a muomumue. Bantu ba bungi pa buloba ki mbasue dikengeshibua, kansungansunga, ne bupele to. Bakuabu badi bakeba bua kuikala ne budikadidi bua kuakula mudibu basue, kudisunguila bua kuenza malu adibu basue, ne kuikala ne nsombelu udibu basue. Bantu bonso mbasue kuikala ne budikadidi.

² Kadi mushindu wa kukumbaja malu aa ke udi ne bualu menemene. Bua kupeta budikadidi mu nsombelu ne mu malu a tshididi, bantu ba bungi batu batontolola malu, benda mu njila, batombokela bamfumu, anyi mene bakeba bua kushintulula malu ku bukole. Kadi kuenza nanku kudi kubapetesha tshidibu bakeba anyi? Tòo. Misangu ya bungi bidi bibafikisha ku ntatu ne ku lufu. Malu onso aa adi ajadika kabidi bulelela budi mu mêyi a mukalenge Solomo mafundisha ku nyuma a ne: ‘Muntu mmukokeshe muntu mukuabu bua kumukengesha.’​—Muam. 8:9.

3. Ntshinyi tshitudi mua kuenza bua kupeta disanka dilelela ne diakalengele?

³ Muyidi Yakobo wakaleja patoke tshidi mua kupetesha muntu  disanka, wamba ne: “Muntu udi utangila mu mukenji mupuangane wa budikadidi ne meji onso ne udi utungunukamu, . . . neikale ne disanka mu malu adiye wenza.” (Yak. 1:25) Yehowa uvua mufile mukenji mupuangane eu mmumanye bimpe menemene tshidi bantu natshi dijinga bua kuikalabu ne disanka dia menemene. Wakapesha Adama ne Eva bionso bivuabu nabi dijinga bua kuikalabu ne disanka, kubapeshaye kabidi ne budikadidi bulelela.

4. Adama ne Eva bavua ne budikadidi bua mushindu kayi? (Tangila tshimfuanyi tshia ntuadijilu tshia tshiena-bualu.)

⁴ Patudi tubala nshapita ibidi ya kumpala ya mukanda wa Genese, tudi tumona bipepele ne: Adama ne Eva bavua ne budikadidi budi bantu kabayi nabu lelu, mmumue ne: kabavua bapangile tshintu, kabavua ne buôwa, ne kabavua bakengeshibua to. Bena dibaka babidi ba kumpala aba kabavua mua kusamisha mutu bua biakudia, mudimu, masama, anyi bua lufu nansha kakese. (Gen. 1:27-29; 2:8, 9, 15) Bidiku biumvuija ne: Adama ne Eva bavua ne budikadidi bukena mikalu anyi? Tuakulayi bua bualu abu.

5. Bishilangane ne mudi bantu ba bungi bela meji, ntshinyi tshidi bantu natshi dijinga bua kuikala ne budikadidi?

⁵ Bantu ba bungi lelu badi bela meji ne: kuikala ne budikadidi bulelela nkuenza malu onso adibu basue kuenza nansha owu mua kupatula bipeta bibi. Mukanda kampanda udi umvuija ne: budikadidi “mbukokeshi bua kuangata mapangadika ne kuakumbaja.” Udi wamba kabidi ne: “Bilondeshile mêyi ne mikandu, bantu badi ne budikadidi anu padi mbulamatadi ubelela mikenji idi miakane, mikale ne mushinga, anyi kayiyi mipite bukole.” (The World Book Encyclopedia) Mu bulelela, bualu ebu budi bumvuija ne: kuela imue mikalu kudi ne mushinga bua muntu yonso ikale ne budikadidi. Mpindieu, lukonko ludi ne: Nnganyi udi ne bukenji bua kujadika mikenji idi miakane, mikale ne mushinga, ne kayiyi mipite bukole?

6. a) Bua tshinyi anu Yehowa nkayende ke udi ne budikadidi bukena mikalu? b) Mbudikadidi bua mushindu kayi budi nabu bantu? Bua tshinyi?

⁶ Patudi tuakula bua budikadidi, bualu bunene butudi ne bua kuvuluka budi ne: Yehowa Nzambi nkayende ke udi ne tshitudi mua kubikila ne: budikadidi bua menemene bukena mikalu. Bua tshinyi? Bualu yeye ke Mufuki wa bionso ne Mfumu mutambe bunene udi ne bukole buonso mu diulu ne pa buloba. (1 Tim. 1:17; Buak. 4:11) Vuluka mêyi mimpe avua mukalenge Davidi muambe bua kumvuija muaba mutumbuke wa pa buawu udi Yehowa nkayende nawu. (Bala 1 Kulondolola 29:11, 12.) Kadi bifukibua bionso bia mu diulu ne pa buloba bidi anu ne budikadidi budi ne mikalu. Bidi ne bua kuitaba ne: Yehowa Nzambi udi ne bukokeshi bua ndekelu bua kujadika mikenji idi miakane, mikale ne mushinga, ne kayiyi mipite bukole. Ke tshivua Yehowa Nzambi muenzele bantu katshia anu ku ntuadijilu.

7. Ngamue malu kayi atudi bafukibue nawu adi enza bua tuikale ne disanka?

⁷ Nansha muvua Adama ne Eva bikale kumpala ne budikadidi mu mishindu ya bungi, kuvua mikalu ivua Nzambi mubelele. Bavua bafukibue ne imue ya kudiyi. Tshilejilu, baledi betu ba kumpala bavua bamanye ne: bua kutungunuka ne kuikala ne muoyo, bavua ne bua kueyela, kudia, kulala, ne kuenza malu makuabu. Kuenza malu aa kuvua kubapangisha budikadidi anyi? Tòo, bualu Yehowa uvua muenze bua ne: nansha pavuabu benza malu aa pa tshibidilu, bikale ne disanka. (Mis. 104:14, 15; Muam. 3:12, 13) Nnganyi udi kayi mua kusanka bua kueyela kapepe kimpe, kudia biakudia bituye musue, anyi kulala tulu tuimpe? Tutu tuenza malu a mushinga aa ne disanka katuyi tudiumvua benzeja anyi tuamona ne bujitu to. Kakuyi mpata, ke muvua Adama ne Eva bumvua pabu.

8. Mmukenji kayi musunguluke uvua Nzambi muelele baledi betu ba kumpala? Uvua ne tshipatshila kayi?

 ⁸ Yehowa uvua muelele Adama ne Eva mukenji musunguluke wa kuwuja buloba tente ne kubulama. (Gen. 1:28) Mukenji eu uvuaku ubapangisha budikadidi mu mushindu kampanda anyi? Nansha kakese! Uvua wambuluisha bantu bua kuenza pabu tshiabu tshitupa mu bualu buvua Mufuki mulongolole, mmumue ne: kuvuija buloba bujima mparadizu, muaba uvua bantu bapuangane mua kusombela bua kashidi. (Yesh. 45:18) Lelu, padi bantu basungula bua kushala bajike anyi kubuela mu dibaka kadi kabayi balela bana, kabiena bibengangana ne disua dia Yehowa to. Kadi mu tshibungi, bantu batu baselangana ne balela bana nansha mudi kuenza nanku kutuala ntatu. (1 Kol. 7:36-38) Bua tshinyi? Bualu pa tshibidilu, bantu batu bapeta disanka padibu benza nanku. (Mis. 127:3) Bu Adama ne Eva batumikile Yehowa, bavua mua kusanka mu dibaka diabu ne mu dîku diabu bua kashidi.

9. Bua tshinyi mukenji wa Nzambi udi mu Genese 2:17 mmuakane, muikale ne mushinga, anyi kawuyi mupite bukole?

⁹ Yehowa uvua muelele Adama ne Eva mukenji mukuabu ne muleje patoke dinyoka divuabu mua kupeta bobu bawushipe, wamba ne: “Bua mutshi wa dimanya dia tshidi tshimpe ne tshidi tshibi, kuena ne bua kuwudia to, bualu dituku diwawudia neufue bulelela.” (Gen. 2:17) Mukenji eu uvuaku mu mushindu kampanda kawuyi muakane, kawuyi ne mushinga, anyi mupite bukole anyi? Uvuaku upangisha Adama ne Eva budikadidi buabu anyi? Nansha kakese. Bulelela, bumvuiji ba bungi ba malu a mu Bible badi bamba mudi mukenji eu muikale wa meji ne muimpe. Tshilejilu, mumvuiji kampanda udi wamba ne: “Lungenyi ludi mu mikenji ya Nzambi idi mu [Genese 2:16, 17] ludi ne: anu Nzambi ke udi mumanye tshidi tshimpe . . . bua bantu, ne anu Nzambi ke udi mumanye tshidi katshiyi tshimpe . . . buabu. Bua kupeta ‘tshidi tshimpe,’ bantu badi ne bua kueyemena Nzambi ne kumutumikila. Bobu kabayi bamutumikile, neabalekele bua badiangatshile mapangadika bua tshidi tshimpe . . . ne tshidi katshiyi tshimpe.” Ebu mbujitu budi bantu kabayi mua kudiambuila bimpe to.

10. Bua tshinyi katuena ne bua kubuejakaja budikadidi bua kudisunguila malu ne bukenji bua kujadika tshidi tshimpe ne tshidi tshibi?

¹⁰ Lelu, padi bantu ba bungi babala mukenji uvua Yehowa muelele Adama, badi mua kuamba ne: Nzambi kavua mupeshe Adama budikadidi bua kuenza tshivuaye musue to. Padibu bamba nanku, badi babuejakaja budikadidi bua kudisunguila malu ne bukenji bua kujadika tshidi tshimpe ne tshidi tshibi. Adama ne Eva bavua bushuwa ne budikadidi bua kusungula bua kutumikila Nzambi anyi kubenga kumutumikila. Kadi anu Yehowa ke udi ne bukenji bua kujadika mu mushindu mukumbane menemene tshidi tshimpe ne tshidi tshibi, bualu buvua buleja kudi “mutshi wa dimanya dia tshidi tshimpe ne tshidi tshibi” uvua mu budimi bua Edene. (Gen. 2:9) Tudi ne bua kuitaba ne: katutu misangu yonso bamanye tshikala bipeta bia mapangadika etu to, ne katuena bamanye bikalawu mua kutufikisha ku bipeta bimpe misangu yonso to. Ke bua tshinyi, tutu tutamba kumona bantu bangata mapangadika ne meji onso mimpe, kadi abafikisha anu ku makenga, ku bipupu, anyi ku lufu. (Nsu. 14:12) Bitu bienzeka nanku bualu bantu badi ne mikalu. Yehowa uvua mulongeshe Adama ne Eva ne dinanga dionso ku diambuluisha dia mukenji wende au mua kuikala ne budikadidi bulelela. Kadi ntshinyi tshiakenza bena dibaka babidi aba?

11, 12. Bua tshinyi disungula divua Adama ne Eva benze divua dibi menemene? Fila tshilejilu.

¹¹ Baledi betu ba kumpala bakasungula bua kubenga kutumikila Nzambi. Eva kakakandamena diteta dia Satana dia ne: “mêsu enu  neatabale, nenuikale bu Nzambi, bamanye tshidi tshimpe ne tshidi tshibi” to. (Gen. 3:5) Ndekelu wa bionso, disungula divua Adama ne Eva benze diakakajaku budikadidi buabu mu mushindu kampanda anyi? Tòo. Disungula diabu kadiakabapetesha tshivua Satana mubalaye to. Mu bulelela, bakalua kujingulula ne: kubenga bulombodi bua Yehowa ne kulonda wabu njila kuvua kubakebele dikenga. (Gen. 3:16-19) Bua tshinyi? Anu bualu Yehowa kavua mupeshe bantu budikadidi bua kudijadikila tshidi tshimpe ne tshidi tshibi to.​—Bala Nsumuinu 20:24 ne dimanyisha dia kuinshi kua dibeji; Yelemiya 10:23.

¹² Tudi mua kufuanyikija bualu ebu ne muntu wendesha ndeke. Bua yeye kufika muaba udiye uya kakuyi njiwu, udi ne bua kulonda njila udi muanyishibue bua ndeke kuyila, wenza mudimu ne bintu bidi bilombola ndeke. Udi kabidi uyukila ne bantu badi panshi badi ne mudimu wa kumuambila tshia kuenza, bu mudi kua kuyila ne dîba dia kubuuka ne kuikila bua kaditutshi ku ndeke mikuabu to. Kadi yeye mubenge buludiki abu ne mulonde njila udiye musue, bipeta nebikale bibi be! Anu bu muendeshi wa ndeke eu, Adama ne Eva bakajinga kuenza malu muvuabu basue. Bakabenga buludiki buvua Nzambi mubapeshe. Bipeta bivua tshinyi? Dipangadika diabu diakabafikisha bobu bine ne ndelanganyi yabu ku mpekatu ne ku lufu. (Lomo 5:12) Bu muvuabu badienzeja bua kudisunguila nsombelu uvuabu basue, bakajimija budikadidi bulelela buvua Nzambi mubapeshe.

13, 14. Mmunyi mutudi mua kupeta budikadidi bulelela?

¹³ Bantu badi mua kuela meji ne: bobu ne budikadidi bukena mikalu nebikale ne nsombelu muimpe, kadi bulelela budi ne: kuikala ne budikadidi kakuyi mikalu mmuele wa ntapa kubidi. Bushuwa, budikadidi budi butuala masanka a bungi; kadi fuanyikijabi muvua nsombelu mua kuikala bu kakuyi mikenji. Bua bualu abu, mukanda kampanda udi wamba ne: “Mikenji ya nsangilu yonso wa bantu mulongolola bimpe kayitu itamba kumvuika bimpe bualu idi ne bua kukuba bantu eku ibapangisha kabidi bua kuikala ne budikadidi.” (The World Book Encyclopedia) Padibu bamba ne: “kayitu itamba kumvuika bimpe,” mbambilamu. Anji elabi meji bua  bungi bua mikenji mifunda kudi bantu, katuyi tubala bungi bua bandumbulula ne balumbuluishi badi ne bua kuyumvuija ne kuenza bua bantu bayitumikile.

¹⁴ Kadi Yezu wakaleja patoke mushindu mupepele wa kupeta budikadidi bulelela. Wakamba ne: “Nuenu bashale mu dîyi dianyi, nudi bushuwa bayidi banyi, ne nenumanye bulelela, ne bulelela nebunupeshe budikadidi.” (Yone 8:31, 32) Mubelu wa Yezu wa mua kupeta budikadidi udi ne malu abidi a kuenza. Bua kumpala, itaba bulelela buvuaye mulongeshe; ne buibidi, ikala muyidi wende. Kuenza malu aa kudi kufikisha ku budikadidi bulelela. Kadi budikadidi mbua kusuludibua ku tshinyi? Yezu wakumvuija ne: “Muenji wa mpekatu yonso mmupika wa mpekatu. . . . Muana yeye munupeshe budikadidi, nenuikale bushuwa ne budikadidi.”​—Yone 8:34, 36.

15. Bua tshinyi budikadidi buvua Yezu mulaye ke budi mua kuenza bua tuikale “bushuwa ne budikadidi”?

¹⁵ Mbiumvuike bimpe ne: budikadidi buvua Yezu mulaye bayidi bende mbupite kule ne kule budikadidi budi bantu ba bungi bajinga kupeta lelu mu nsombelu anyi mu malu a tshididi. Pavua Yezu muambe ne: “Muana yeye munupeshe budikadidi, nenuikale bushuwa ne budikadidi,” uvua wakula bua dipikudibua ku bupika bukole ne dikengeshibua bidi bantu bapete, mmumue ne: kuikala ‘bapika ba mpekatu.’ Mpekatu kena anu utufikisha ku dienza malu mabi to, kadi udi kabidi mua kutupangisha mua kuenza tshitudi bamanye ne: ntshiakane anyi tshitudi bakumbane mua kuenza. Mu ngumvuilu eu ke mutudi bapika ba mpekatu, ne bipeta biende bidi anu diedibua mâyi ku makasa, tunyinganyinga, makenga, ne ndekelu wa bionso lufu. (Lomo 6:23) Mupostolo Paulo wakapeta pende kanyinganyinga kakole ka mushindu eu. (Bala Lomo 7:21-25.) Netupete budikadidi bulelela buvua nabu baledi betu ba kumpala anu pikala Nzambi mua kujikija mpekatu bua kashidi.

16. Mmunyi mutudi mua kuikala bushuwa ne budikadidi?

¹⁶ Mêyi a Yezu a ne: “nuenu bashale mu dîyi dianyi” adi umvuija ne: kudi amue malu malomba, anyi mikalu, adi akengedibua bua yeye kutupesha budikadidi. Bu mutudi bena Kristo badi badilambule, tudi badibenge ne basungule bua kuenza malu bilondeshile malongesha a Kristo bualu tudi bayidi bende. (Mat. 16:24) Anu muvua Yezu mulaye, netuikale bushuwa ne budikadidi patuapeta masanka onso a mulambu udi upikula bantu.

17. a) Ntshinyi tshienza bua nsombelu wetu ikale wa nsongo ne wa disanka? b) Ntshinyi tshitualonga mu tshiena-bualu tshialonda?

¹⁷ Bu mutudi bayidi ba Yezu, kutumikila malongesha ende kudi kutupetesha nsombelu wa nsongo ne wa disanka. Nunku, tudi tupeta ditekemena dia kupikudibua kashidi ku bupika bua mpekatu ne lufu. (Bala Lomo 8:1, 2, 20, 21.) Mu tshiena-bualu tshialonda netulonge mua kuenza mudimu bimpe ne budikadidi butudi nabu mpindieu bua kutumbisha Yehowa Nzambi wa budikadidi bulelela, tuenza nanku bua kashidi.