Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Nkushale mutantshi bule kayi bua bantu babi?

Nkushale mutantshi bule kayi bua bantu babi?

Nkushale mutantshi bule kayi bua bantu babi?

‘Bualu kayi [wewe Yehowa] udi upuwa talalaa palua muntu mubi kumina mukuabu udi umupita buakane?​—HABAKUKA 1:13.

1. Ndîba kayi dialua buloba kuula tente menemene ne dimanya dia butumbi bua Yehowa?

 NZAMBI neabutuleku bantu babi dimue dîba anyi? Bikalabi ne: eyowa, netuindile too ne mutantshi bule kayi? Bantu badi badiela nkonko eyi pa buloba bujima. Nkuepi kutudi mua kupeta mandamuna? Tudi mua kuapeta mu mêyi a mulayi mafundisha ku nyuma wa Nzambi bua tshikondo tshidiye mujadike nkayende. Mêyi aa adi atujadikila ne: mu katupa kîpi emu Yehowa neabutule bantu babi bonso. Anu dîba adi ke dialua buloba ‘kuula tente ne dimanya dia butumbi bua Yehowa anu mutu mâyi abuikidija mbuu.’ Edi ndilaya dia tshiprofete ditudi tusangana mu Dîyi dia Nzambi dia Tshijila didibu bafunde mu Habakuka 2:14, NW.

2. Mmanyoka kayi asatu avua Nzambi ne bua kufila adi mu mukanda wa Habakuka?

2 Mukanda wa Habakuka mmufunda bu mu tshidimu tshia 628 K.B.B., ne udi ne manyoka asatu malondangane avua Yehowa Nzambi ne bua kufila. Ukadi mufile abidi. Dia kumpala ndinyoka divua Yehowa mupeshe tshisamba tshia kale tshia Yuda tshivua ne tshitshiu. Netuambe tshinyi bua dibidi? Divua kabutu kavua Nzambi mutumine Babulona uvua ukengeshangana. Nenku, tudi ne tshijadiki tshikole bua kushala batekemene se: Nzambi neafile dinyoka disatu didiye mulongolole. Bushuwa, nedikumbane mu katupa kîpi emu. Bua diakalenga dia bantu ba malu malenga badiku mu matuku aa a ku nshikidilu, Nzambi neabutule bantu babi bonso. Wa ndekelu wa kudibu neafue mu ‘mvita ya dituku dinene dia Nzambi wa Bukole Buonso,’ ikadi pa kutuadija.​—Buakabuluibua 16:14, 16.

3. Mbualu kayi buafikila bantu babi mu tshikondo tshietu etshi?

3 Mvita eyi ya dituku dinene dia Nzambi idi yenda isemena pabuipi menemene. Ne dinyoka dikala Nzambi mua kupesha bantu babi ba mu tshikondo tshietu etshi mbualu bulelela buenzeka anu muvuabi bua manyoka avua Yehowa mupeshe Yuda ne Babulona. Mpindieu, tudimone bu badi mu ditunga dia Yuda mu matuku a Habakuka. Ntshinyi tshidi tshienzeka mu ditunga adi?

Ditunga didi mu tshimvundu

4. Ngumu kayi mibi idi Habakuka upeta?

4 Enza bu udi mumone Habakuka muprofete wa Yehowa musombe pa mutu pa tshisasa tshibasame tshia nzubu wende, muikale upitshisha kapepe kalenga ka dilolo. Ku luseke luende kudi tshiombelu kampanda. (Habakuka 1:1; 3:19, mêyi adi kuinshi) Kadi Habakuka udi upeta ngumu mibi be. Yehoyakima mukalenge wa Yuda mmushipe Uliya ne mmuimanshe tshitalu tshia muprofete au mu nkita ya bantu ba patupu. (Yelemiya 26:23) Bushuwa, Uliya kavua mueyemene Yehowa to; bua buôwa, uvua munyemene mu Ejipitu. Kadi, Habakuka mmumanye ne: bualu bua tshikisu buvua Yehoyakima muenze kabuvua ne tshipatshila tshia kutumbisha Yehowa to. Tudi tumuena bualu ebu ku kapeja kakole kavua naku mukalenge eu bua mikenji ya Nzambi ne lukinu luvuaye nalu bua muprofete Yelemiya ne bakuabu bavua basadila Yehowa.

5. Nnsombelu kayi udiku mu Yuda pa bidi bitangila malu a mu nyuma, ne ntshinyi tshidi Habakuka wenza bua nsombelu eu?

5 Habakuka udi umona muishi wa kamonya ubanda upatukila pa misonga ya nzubu idi ku mutumba. Kabena buosha musenga wa kamonya aka bu bantu batendelela Yehowa to. Mbaditue mu ntendelelu wa dishima uvua Yehoyakima mukalenge mubi wa Yuda ukankamija bantu bua kulonda. Mbualu kayipu bua bundu! Binsonji bidi bitengabela Habakuka mu mêsu, ne udi ulomba Nzambi ne: ‘Yehowa, nendile kuudi mutantshi bule kayi bua wewe unkuatshishe? Kuena ungumvuila anyi? Ndi ndila kuudi bua tshimbambila tshidiku, ne wewe kuena utupandisha. Bua tshinyi udi ummueneshisha bienzedi bibi ne utangijija mêsu anyi ku dikengeshangana dia bantu? Kubutuka ne malu makole bidi kumpala kuanyi; mvita ne kufuilangana bidi bijuka. Bua malu aa diyisha dia mikenji diakuteketa, ne kulumbulula kuakane kakuenaku. Bualu bua bantu babi badi basesuisha muntu muakane, nunku kulumbulula kua bilumbu kudi kunyanguka.’​—Habakuka 1:2-4.

6. Ntshinyi tshidi tshifikile mikenji ne dikosa dia bilumbu mu Yuda?

6 Bushuwa, dipawula bintu bia bantu ne malu a tshinyangu mbivulangane. Muaba wonso udi Habakuka utangila, udi umona tshimvundu, matandu ne mvita. ‘Mikenji mmitekete,’ kayitshiyi kabidi ne bukole. Kadi kulumbulula kuakane paku? Ee, “kakuenaku” kabidi ne bualu bua nsongo! Kakutshiena kumanyike to. Kadi, “bantu babi badi basesuisha muntu muakane,” pa kutshinguluka ne mayele mikenji idibu bele bua kukuba muntu udi kayi ne bualu bubi. Bushuwa, “kulumbulula kua bilumbu kudi kunyanguka.” Nkukonyangale. Eu nsombelu wa muadi bulelela!

7. Ntshinyi tshidi Habakuka mupangadije bua kuenza?

7 Habakuka udi wanji kuimana ne wela meji bua nsombelu eu. Nealekele mudimu wende anyi? Nansha kakese! Kunyima kua yeye mumane kulondolola mushindu uvuabu bakengesha basadidi ba Nzambi ba lulamatu, mulume eu wa lulamatu udi upeta kabidi bukole bua kushala mushindame mu mudimu wende wa muprofete wa Yehowa. Nansha mudibi mua kumukebela lufu, Habakuka neatungunuke ne kumanyisha mukenji wa Nzambi.

Yehowa udi wenza “bualu” budi bantu kabayi mua kuitabuja

8, 9. Yehowa udi wenza “bualu” kayi budi bantu kabayi mua kuitabuja?

8 Mu tshikena-kumona, Habakuka udi umona bena ntendelelu wa dishima, badi bafuisha Nzambi bundu. Telejayi tshidi Yehowa ubambila: ‘Tangilayi bienu munkatshi mua bisamba bia bantu. Monayi, ne kemayi bikole!’ Pamu’apa, Habakuka udi udikonka bua tshinyi Nzambi udi wambila bantu babi aba mêyi a mushindu’eu. Pashishe udi umvua Yehowa ubambila ne: ‘Kemayi bikole! Bualu bua ndi ngenza bualu mu matuku enu bunuakadi kanuyi mua kuitabuja bikalabu banuambilebu.’ (Habakuka 1:5) Bulelela, Yehowa nkayende udi wenza bualu ebu budi bantu kabayi mua kuitabuja. Mbualu kayi abu?

9 Habakuka udi uteleja ne ntema yonso mêyi makuabu a Nzambi, mafunda mu Habakuka 1:6-11. Eu mmukenji wa Yehowa​—ne nzambi wa dishima anyi lupingu ludi kaluyi ne muoyo kaluena mua kupangisha mukenji eu bua kukumbanawu to: ‘Monayi, ndi mbisha bena Kasada, tshisamba atshi tshia bantu badi ne luonji ne benji ba malu lukasa lukasa, badi bapitshila mu buloba bujima bua kunyengabu miaba ya kushikama idi kayiyi yabu. Badi bazakaja mitshima ya bantu ne badi babakuatshisha buôwa; dikosa diabu dia bilumbu ne kudibandisha kuabu bidi bifuma munda muabu nkayabu. Tubalu tuabu tudi tupita nyama ya nkashama lubilu, tudi ne luonji lupite lua bimungu bidi bimueneka bufuku; bena tubalu babu badi benda ne didisua; e, bena tubalu babu badi bafuma kule; badi baya lubilu bu mudi nyunyu wa mukanku wauka pa tshintu bua kutshidieye. Buonso buabu badi balua bua tshimbambila. [“Disangisha dia mpala yabu didi bu lupepele lua ku Est,” NW], badi basangisha bena lukanu bakuatshibue mu mvita bu nsenga ya mu mâyi. Badi bapetula bakalenge, badi baseka bakokeshi. Badi baseka ngumbu yonso ya mvita; bualu bua badi bela mishiki ya buloba bua kubandilapu bua kupita musoko bukole. Pashishe, badi bapita mu njila bu lupepele, badi baya kumpala benza malu mabi, badi bavuija bukole buabu bu nzambi wabu mene.’

10. Mbanganyi badi Yehowa ujula?

10 Edi ndidimuija dia tshiprofete dia kudi Mutambe Bunene! Yehowa udi ujula bena Kasada, tshisamba tshia luonji tshia Babulona. Pikalatshi mua kuasa luendu bua kupitshila mu ‘buloba bujima,’ netshinyenge miaba ya kushikamina mipite bungi. Mbia buôwa be! Bena Kasada aba badi ‘bazakaja mitshima ya bantu ne badi babakuatshisha buôwa’ bukole. Badi belela bantu mikenji mikole. ‘Dikosa diabu dia bilumbu didi difuma munda muabu nkayabu.’

11. Umvuija mudi biluilu bia bena Babulona bilua bua kuluisha Yuda.

11 Tubalu tua bena Babulona tudi tuya lubilu kupita nyama ya nkashama. Tubalu tuabu tudi ne luonji lupite lua nyama ya bimungu biumvue nzala ne bipatuka butuku bua kupeta tshiakudia. Bikale bazuka bua kuasa luendu, ‘bena tubalu babu badi benda ne didisua.’ Bafumine kule ku Babulona, bayaya batangile ku Yuda. Bu mudibu baya lubilu bu nyunyu wa mukanku udi upueka lubilu bua kubakula tshiakudia tshilenga, mu katupa kîpi emu bena Kasada nebabakule tshintu tshiabu tshia mupawu. Kadi etshi netshikale anu dipawula dia bintu tshianana, mvita mibundula kudi basalayi bakese patupu anyi? Tòo! ‘Buonso buabu badi balua bua malu a tshimbambila,’ bu tshisumbu tshinene tshipatuka bua kubutula butubutu. Mpala yabu idi yengelela ileja mudibu ne musangelu mukole, badi baya lubilu batangile ku Ouest kudi Yuda ne Yelushalema, baya lubilu anu bu lupepele lua ku Est. Basalayi bena Babulona badi bakuata bena buloko bapite bungi, ‘basangisha bena lukanu bakuatshibue mu mvita bu nsenga ya mu mâyi.’

12. Ntshinyi tshidi bena Babulona benza, ne muluishi eu wa dikema udi ulua ‘kuenza malu mabi’ kayi?

12 Tshiluilu tshia bena Kasada tshidi tshipetula bakalenge ne tshiseka bakokeshi, bonso badi kabayi ne bukole bua kubimanyika. Tshidi ‘tshiseka ngumbu yonso ya mvita,’ bualu lumbu luonso ludi lupuka padi bena Babulona “bela mishiki ya buloba” bua kuenza dibula dia buloba didibu babandila bua kukuata musoko. Mu tshikondo tshijadika kudi Yehowa, muluishi eu wa dikema ‘neapite mu njila bu lupepele.’ Mu diela Yuda ne Yelushalema mvita, ‘nebenze malu mabi’ atatshisha tshisamba tshia Nzambi. Panyima pa bamane kutshimuna ne lukasa, mfumu wa basalayi bena Kasada neaditambishe wamba ne: ‘Bukole ebu mbua kudi nzambi wetu.’ Kadi udi udishima menemene!

Bualu bulenga budi bufila ditekemena

13. Bua tshinyi Habakuka udi ne ditekemena ne dieyemena mu mutshima wende?

13 Padi Habakuka utuadija kumvua bimpe malu adi Yehowa mulongolole, ditekemena didi dikola mu mutshima wende. Bu mudiye ne dieyemena dia muoyo mujima, udi wakula mêyi a kukukuila nawu Yehowa. Anu mudibu baleje mu Habakuka 1:12 (NW), muprofete udi wamba ne: “Kuenaku wa katshia ku kale anyi, O Yehowa?   Nzambi wanyi, Munsantu wanyi, wewe kutu ufua to.” Yehowa udi Nzambi “katshia ku bikondo bikena bijadika too ne ku bikondo bikena bijadika”​—udi Nzambi bua kashidi.​—Musambu 90:1, 2, NW.

14. Mmalu kayi avua batontolodi ba mu Yuda batungunuke ne kuenza?

14 Muikale wela meji bua tshikena-kumona etshi tshia kudi Nzambi ne usanka bua malu adiye mumvuemu, muprofete udi utungunuka wamba ne: “Wewe Yehowa, wakumusungula bua kulumbuluisheye bantu; wewe Dibue, wakumujadika bua kukengesheye bantu.” Nzambi mmupishe batontolodi ba mu Yuda, dikenga ne dinyoka dikole dia kudi Yehowa nedibakuate. Bavua ne bua kuikala bamuangata bu Dibue diabu, lumbu luabu lumuepele lulelela, tshinyemenu ne Mpokolo wa lupandu luabu. (Musambu 62:7; 94:22; 95:1) Kadi, balombodi aba batontolodi ba mu Yuda kabena basemena kudi Nzambi, ne badi batungunuka ne kukengesha batendeledi ba Yehowa badi kabayi benzelangana bibi.

15. Mmu ngumvuilu kayi mudi Yehowa muikale ‘ne mêsu mapite buakane adi kaayi mua kutangila malu mabi’?

15 Nsombelu eu udi ubungamija bikole muprofete wa Yehowa, umufikisha too ne ku diamba ne: ‘Wewe udi ne mêsu mapite buakane adi kaayi mua kutangila malu mabi, ne kuena mua kutangila bienzedi biabu bibi tshianana.’ (Habakuka 1:13) Yehowa udi ‘ne mêsu mapite buakane adi kaayi mua kutangila malu mabi,’ mmumue ne: kulekelela bualu bubi.

16. Mmunyi muudi mua kumvuija mu tshikoso malu adi mu Habakuka 1:13-17?

16 Ke bua tshinyi Habakuka udi ne imue nkonko idi yeleshisha meji. Udi ukonka ne: ‘Bualu kayi udi utangila bantu aba badi benza malu mabi abu a bunsonge, ne udi upuwa talalaa palua muntu mubi kumina mukuabu udi umupita buakane? Wewe udi uvuija bantu bu minyinyi ya mu mâyi manene, bu bintu bidi bidikoka panshi, bidi kabiyi ne mukokeshi pa mutu pabi. Yeye udi ukuata buonso buabu ne ndobo; udi ubakoka munda mua kapamba kende bua kuya nabu, udi ubasangisha mu bukuondo buende; nunku udi usanka ne udi utumba. Bua malu aa yeye udi ushipela kapamba kende milambu, udi woshila bukuondo buende musenga wa manananshi; bualu bua luseke luende lua bintu ludi luvulangana ne biakudia biende bidi bikumbane bia bungi. Yeye neananukile kupumuna kapamba kende tshiendelele ne kêna ulekela kushipa ba mu bisamba bia bantu anyi?’​—Habakuka 1:13-17.

17. (a) Mu diela Yuda ne Yelushalema mvita, mmunyi mudi bena Babulona bakumbaja tshidi Nzambi mulongolole? (b) Ntshinyi tshialua Yehowa kusokoluela Habakuka?

17 Mu diela Yuda ne Yelushalema mvita, tshimenga tshiende tshikulu, bena Babulona nebenze malu anu mudibu basue. Kabakumanya ne: Nzambi udi ukuata nabu mudimu bua kufila dinyoka diende diakane kudi tshisamba tshipange lulamatu. Mbipepele bua kumona bua tshinyi bivua mua kukolela Habakuka bua kuitaba ne: Nzambi uvua mua kuangata bantu babi bena Babulona bua kufilaye dinyoka Diende. Bena Kasada abu kabayi luse ki mbatendeledi ba Yehowa to. Badi bamona bantu anu bu ‘minyinyi ya mu mâyi, bu bintu bidi bidikoka panshi’ bia kukuata ne kutekesha. Kadi dipampakana dia Habakuka kadiakunenga mutantshi mule to. Mu katupa kîpi emu Yehowa neasokoluele muprofete wende ne: neanyoke bena Babulona bua mushindu udibu bapaule bintu ne lukuka, ne bua mashi a bantu adibu bele panshi ne tshikisu tshionso.​—Habakuka 2:8.

Mmusue kumvua mêyi makuabu a Yehowa

18. Ntshinyi tshitudi mua kulongela ku mmuenenu wa Habakuka muleja mu Habakuka 2:1?

18 Nansha nanku, mpindieu Habakuka udi ushala muindile bua kumvua mêyi makuabu amuambila Yehowa. Ne dipangadika dikole, muprofete eu udi wamba ne: “Nenshale muimane ku muaba wanyi wa bulami, ne nenshale muimane pa tshimanu tshia bukubi; nenshale mutabale, bua kumona tshiambaye ku butuangaji buanyi ne tshingandamuna ku dikanyina diende dingumvua.” (Habakuka 2:1, NW) Habakuka mmusue kumvua tshikala Nzambi ne bua kuamba kabidi ku butuangaji buende yeye muprofete wende. Nansha mudiye witabuja Yehowa bu Nzambi utu kayi ulekelela malu mabi, udi udiebeja bua tshinyi bubi mbutangalake ne mmusue kushintulula ngelelu wende wa meji. Kadi bidi munyi buetu tuetu? Patudi tudikonka bua tshinyi Nzambi mmulekelele amue malu mabi, kushala beyemene buakane bua Yehowa Nzambi kudi ne bua kutuambuluisha bua kulama nkatshinkatshi ne kushala bamuindile.​—Musambu 42:5, 11.

19. Anu bu muvua Nzambi muambile Habakuka, ntshinyi tshiakafikila bena Yuda abu ba tshitshiu?

19 Anu muvuaye muambile Habakuka, Nzambi wakanyoka tshisamba tshia bena Yuda ba tshitshiu pa kulekela bena Babulona bakuata ditunga dia Yuda. Mu tshidimu tshia 607 K.B.B., bakabutula Yelushalema ne ntempelo uvuamu, kushipa bakulumpe ne bana, ne kuyabu ne bantu ba bungi bavuabu bakuate. (2 Kulondolola 36:17-20) Panyima pa bamane kushala mutantshi mule mu Babulona, bashadile bena Yuda ba lulamatu bakapingana mu ditunga diabu ne ndekelu wa bionso bakibakulula ntempelo. Kadi bena Yuda kabakatungunuka ne kulamata Yehowa to, nangananga pakabengabu kuitaba Yezu bu Masiya.

20. Mmunyi muvua Paulo mutele mêyi a mu Habakuka 1:5 bua muvua bantu babenge Yezu?

20 Bilondeshile Bienzedi 13:38-41, mupostolo Paulo wakaleja bena Yuda ba mu Antiokia tshivua kubenga Yezu kumvuija ne kupetula mulambu wende udi upikula bantu. Utela mêyi a Habakuka 1:5 mu nkudimuinu wa tshiena-Greke wa Septante, Paulo wakadimuija ne: ‘Dimukayi bua bualu buakambabu kudi baprofete kabulu kunudi ne: Nuenu bena dipetu, tangilayi, nukeme, nubutuke; bualu bua ndi ngenza mudimu mu matuku enu, bianuambila muntu bualu buawu, kanuena nuitabuja.’ Mu diumvuangana ne mêyi aa adi Paulo utela, malu adi mu Habakuka 1:5 akakumbana bua musangu muibidi mu tshidimu tshia 70 B.B. pakalua basalayi ba bena Lomo kubutula Yelushalema ne ntempelo uvuamu.

21. Mmunyi muvua bena Yuda ba mu matuku a Habakuka bangata “mudimu” wa Nzambi wa dibutuisha Yelushalema kudi bena Babulona?

21 Bena Yuda ba mu matuku a Habakuka kabavua mua kuitabuja ne: Nzambi uvua mua kuenzeja “mudimu” wa kubutuisha Yelushalema kudi bena Babulona nansha, bualu tshimenga atshi tshivua muaba uvuabu batendelela Yehowa ne uvuabu bashikika mu nkuasa wa bumfumu mukalenge uvuaye usungula. (Musambu 132:11-18) Katshia kabavua banji kubutula Yelushalema nansha. Kabavua banji kuosha ntempelo uvuamu to. Katshia kabavua banji kutonkola nzubu wa bukalenge bua Davidi to. Bantu kabavua mua kuitaba ne: Yehowa uvua mua kulekela bua malu a mushindu’au kuenzekawu. Kadi mukana mua Habakuka, Nzambi wakabadimuija ne: malu aa makole avua ne bua kuenzeka. Ne miyuki ya kale idi ijadika ne: akenzeka anu muvuabu baamanyishe.

“Mudimu” udi Nzambi wenza matuku etu aa udi bantu kabayi mua kuitabuja

22. Ntshinyi tshikala “mudimu” wa Yehowa udi bantu kabayi mua kuitabuja mu matuku etu aa?

22 Yehowa neenze “mudimu” udi bantu kabayi mua kuitabuja mu matuku etu aa anyi? Tuikale bashindike ne: neawenze bulelela, nansha mudiwu umueneka kauyi kuitabuja bua bena mpata. Musangu eu, mudimu wa Yehowa udi bantu kabayi mua kuitabuja newikale kabutu ka Bukua-buena-Kristo. Anu bu Yuda wa kale, Bukua-buena-Kristo mbunyanguke bikole nansha mudi benamu bamba ne: badi batendelela Nzambi. Mu katupa kîpi emu, Yehowa neajimije tshikoka tshionso tshia bitendelelu bia Bukua-buena-Kristo pamue ne “Babulona Munene,” nsangilu wa pa buloba bujima wa bitendelelu bia dishima.​—Buakabuluibua 18:1-24.

23. Nyuma wa Nzambi wakasaka Habakuka bua kuenza tshinyi pashishe?

23 Yehowa uvua ne mudimu mukuabu uvua Habakuka ne bua kuenza kumpala kua kabutu ka Yelushalema mu 607 K.B.B. Ntshinyi kabidi tshivua Nzambi mua kuambila muprofete wende? Habakuka uvua ne bua kumvua malu avua mua kumusaka bua kuangata tshiombelu tshiende ne kuimbila Yehowa tusala ne muoyo umue. Kadi nyuma wa Nzambi uvua ne bua kuanji kusaka muprofete bua kumanyisha milawu mikole. Bushuwa netukebe bua kumvua mu buondoke mêyi aa a mulayi bua tshikondo tshijadika kudi Nzambi. Nanku tutambayi kuteya ntema ku mulayi wa Habakuka.

Udi muvuluke anyi?

• Nnsombelu kayi ivua mu Yuda mu matuku a Habakuka?

• ‘Mbualu’ kayi buvua bantu kabayi mua kuitabuja buakenza Yehowa mu tshikondo tshia Habakuka?

• Mbualu kayi buakapesha Habakuka ditekemena?

• Nzambi neakumbaje “mudimu” kayi mu matuku etu aa udi bantu kabayi mua kuitabuja?

[Nkonko ya dilonga]

[Tshimfuanyi mu dibeji 9]

Habakuka wakadiebeja bua tshinyi Nzambi uvua mulekele malu mabi avulangana. Utu udiebeja pebe nanku anyi?

[Tshimfuanyi mu dibeji 10]

Habakuka wakamanyisha muvua bena Babulona ne bua kubutula ditunga dia Yuda

[Tshimfuanyi mu dibeji 10]

Bibundu bia Yelushalema, wakabutulabu mu 607 K.B.B.