Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bakashala ne lulamatu ne dikima pavua bena Nazi babakengesha

Bakashala ne lulamatu ne dikima pavua bena Nazi babakengesha

Bakashala ne lulamatu ne dikima pavua bena Nazi babakengesha

Mu dia 17 Kabalashipu 1946, Mukalenge-mukaji Wilhelmina wa ditunga dia Pays-Bas wakatumina dimue dîku dia Bantemu ba Yehowa mu tshimenga tshia Amsterdam mukanda wa dibasamba nawu. Uvua muwufunde bua kumvuija muvuaye wanyisha muana wa balume wa mu dîku edi, Jacob van Bennekom, uvuabu bashipe kudi bena Nazi mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima. Kukadi bidimu bikese, bena mu tshipangu tshia tshimenga tshia Doetinchem tshidi ku Est kua Pays-Bas bakapangadija bua kuinyika njila mukuabu dîna dia Bernard Polman, umue wa ku Bantemu ba Yehowa bavuabu bashipe mu tshikondo tshia mvita ayi.

BUA tshinyi bena Nazi bakashipa Jacob, Bernard ne bakuabu Bantemu ba Yehowa ba mu Pays-Bas tshikondo tshia Mvita Mibidi ya Buloba bujima? Ne ntshinyi tshiakambuluisha Bantemu aba bua kushala ne lulamatu mu bidimu ebi bivuabu babakengesha ne tshikisu ne ndekelu wa bionso kufikishabi bena mu ditunga diabu ne mukalenge-mukaji ku dibanemeka ne dibanyisha? Bua kuandamuna, tuanji kutangila amue malu akajudija mvita bu ya Davidi ne Goleyata, ivua pankatshi pa kasumbu kakese ka Bantemu ba Yehowa ne tshiluilu tshia mbulamatadi wa bena Nazi tshivua bunenatshi.

Nansha muvuabu babakandike, bakatungunuka ne tshisumi kupita kumpala

Mu dia 10 Lumungulu 1940, tshiluilu tshia bena Nazi tshiakela ditunga dia Pays-Bas mvita. Bu muvua mikanda ivua Bantemu ba Yehowa babanya mikale yela patoke malu mabi avua bena Nazi benza ne ibingisha Bukalenge bua Nzambi, bena Nazi kabakanenga to bua kukanga midimu ya Bantemu. Mbingu mishadile ku isatu kunyima kua dibuela diabu mu Pays-Bas, bena Nazi bakela mukenji mu musokoko bua kukandika Bantemu ba Yehowa. Mu dia 10 Luabanya 1941, ba-kamona-kamba bakamanyisha bantu dikandika edi, babanda Bantemu ne: mudimu udibu benza ng’wa “diluisha mbulamatadi ne ekeleziya yonso.” Ke bualu kayi bakabangisha kukeba Bantemu bikole.

Kadi nansha muvua tshisumbu tshiende lumu lubi tshia bena Gestapo anyi bampulushi bavua benza mudimu mu musokoko tshikale tshikontolola ekeleziya yonso, tshiakakengesha bikole bulongolodi bumue bua bena Kristo. Mufundi wa malu a kale Louis de Jong, wa mu Pays-Bas, udi wamba ne: “Tshitendelelu tshimue tshakatambabu kukengesha ntshia Bantemu ba Yehowa.”​—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Bukalenge bua mu Pays-Bas mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima).

Bampulushi ba mu Pays-bas bakambuluisha bena Gestapo bua kukeba ne bua kukuata Bantemu. Kabidi, mutangidi muena ngendu mukuabu wakalekela bulelela bua buôwa wakatuadija kumanyisha bena Nazi malu avua atangila bantu bavua bena kuitabuja nende kumpala. Ku ndekelu kua ngondo muinayi mu 1941, bakavua bakuate Bantemu 113. Muanda eu wakimanyika midimu yabu ya buambi anyi?

Diandamuna didi mu mukanda wa Luapolo ya mu Pays-Bas (Meldungen aus den Niederlanden) uvuabu bafunde kudi Bampulushi bena Allemagne (Sicherheitspolizei) mu Tshisanga 1941. Mu luapolo amu badi bamba bua Bantemu ba Yehowa ne: “Bena mu kasumbu aka kadibu bakandike badi batungunuka ne kuenza mudimu ne tshisumi mu ditunga dijima, benza bisangilu pabu babakandike ne benda balamika mabeji mafunda ne: ‘Kukengesha Bantemu ba Nzambi mbualu bubi bua mulawu,’ ne kabidi ‘Yehowa neabutule bua kashidi bantu badi bakengesha bakuabu.’” Kunyima kua mbingu ibidi, bakalua kufunda kabidi mu mukanda umue-umue au ne: “nansha mudi Bampulushi bangatshile midimu ya Balongi ba Bible mapangadika makole, midimu eyi idi anu yenda iya kumpala.” Nansha muvuabu bafuanyike kubakuata, Bantemu bakatungunuka ne mudimu wabu, ne mu tshidimu tshia 1941 nkayatshi, bakabanyina bantu mikanda mipite pa 350 000!

Ntshinyi tshiakambuluisha kasumbu aka ka Bantemu nkama mikese kavua kenda kadiunda bua kuikala ne dikima dia kukandamena baluishi babu abu bavua bakuatshisha bantu buôwa? Anu bu Yeshaya muprofete wa kale muena lulamatu, Bantemu bavua batshina Nzambi, kabavua batshina muntu to. Bua tshinyi? Bualu bavua beyemene bikole mêyi aa avua Yehowa mujadikile Yeshaya ne: “Meme, meme mene, nyeye udi unusamba; wewe nnganyi bua kutshina muntu ulualua kufua?”​—Yeshaya 51:12.

Bakabanemeka bua muvuabu ne dikima

Ku ndekelu kua 1941, bakavua bakuate Bantemu 241. Kadi bakese ke bakatshina bantu. Mbatele mêyi a Willy Lages, muntu mumanyike bikole wa mu bampulushi ba mu Allemagne bavua benza mudimu mu musokoko, akambaye ne: “Bantemu ba Yehowa 90 pa lukama bakabenga bua kusokolola bualu nansha bumue, kadi anu bena mu bitendelelu bikuabu bakese ke bavua ne bukole bua kushala bapuwe.” Malu akamba Johannes Buskes, mulombodi wa tshitendelelu kampanda mu Pays-Bas uvuabu bele mu buloko ne bamue Bantemu, adi ajadika mêyi a Lages. Mu 1951, Buskes wakafunda ne:

“Mu tshikondo atshi, ngakatuadija kubanemeka bikole bua muvuabu beyemena Nzambi ne kabidi bualu ditabuja diabu divua dishindame. Tshienaku mua kupua muoyo nsongalume eu (uvua ne bidimu bitue ku 19) uvua muabanye tukanda tuvua tumanyisha dikuluka dia Hitler ne Bukalenge Buisatu. . . . Bavua mua kumulekela kunyima kua ngondo isambombo bu yeye muanyishe bua kulekela midimu ayi. Wakabenga bualu ebu kuosha ne munu muiku, ne bakamufundila bua kuenza midimu mikole bua kashidi mu Allemagne. Tuvua bamanye bimpe tshivuabi biumvuija. Butshia mu dinda bangabanga ne kuyabu nende, tuakamulaya, meme kumuambila ne: netuikale tumuvuluka ne tusambila bua bualu buende. Yeye kuandamuna amu ne: ‘Kanuditatshishi bua bualu buanyi to. Bukalenge bua Nzambi nebulue bushuwa.’ Bualu bua mushindu’eu kuena mua kubupua muoyo to, nansha bantu buobu kabayi bitaba malongesha a Bantemu ba Yehowa aba.”

Nansha muakabakengeshabu ne tshikisu, Bantemu bakavula anu kuvula. Matuku makese kumpala kua mvita mibidi ya buloba bujima, Bantemu bavua 300, kadi mu 1943 bakavula ne kuluabu 1 379. Bia dibungama, ku ndekelu kua tshidimu atshi, Bantemu 54 ba ku bavuabu bakuate bapite pa 350 bakafuila mu maloko mashilangane. Mu tshidimu tshia 1944, Bantemu ba Yehowa 141 ba mu Pays-Bas batshivua mu maloko.

Tshidimu tshia ndekelu tshia dikengeshangana dia bena Nazi

Kunyima kua dituku divuabu bajadike, dia 6 Kabalashipu 1944, dikengesha Bantemu diakafika mu tshidimu tshiadi tshia ndekelu. Bena Nazi ne bakuabu bavuabu badisange nabu bavua mu lutatu lukole kakutshiyi mushindu wa kutungunukabu ne mvita. Muntu uvua mua kuela meji ne: mu nsombelu eu bena Nazi bavua mua kulekela dikuata bena Kristo aba bavua kabayi ne bualu. Pabi tshidimu atshi, bakakuata Bantemu bakuabu 48 ne banga 68 ba ku bavua mu buloko bakafua. Jacob van Bennekom utudi batele ku ntuadijilu uvua munkatshi mua Bantemu abu.

Jacob uvua ne bidimu 18 pakatambulaye pamue ne bakuabu bantu 580 bakalua Bantemu ba Yehowa mu 1941. Katupa kîpi kunyima kua ditambula, wakalekela mudimu wa mfranga ya bungi bualu ditungunuka ne kuwenza divua mua kumufikisha ku ditupa ku ndubidilu wende wa bena Kristo. Wakapeta mudimu wa mutuadidianganyi wa mikenji ne kuluaye musadidi wa ku dîba ne ku dîba. Dimue edi, bakamukuata pakamumonabu muambule mikanda idi yumvuija Bible. Mu Tshimungu 1944, pavuaye mu buloko mu tshimenga tshia Rotterdam, Jacob (muikale ne bidimu 21) wakafundila dîku diende ne:

“Ndi bimpe bitambe ne ndi mûle tente ne disanka. . . . Too ne mpindieu bakadi bandumbuluishe misangu inayi. Misangu ibidi ya kumpala ivua mikole menemene, ne bakantuta bibi be, kadi bua bukole ne bulenga bukena buakanyina bua Mukalenge, too ne mpindieu ntshidi ne bukole bua kubenga bua kusokolola kalu nansha kamue. . . . Nkadi muenze miyuki munemu, yonso misanga isambombo, ne bavua bayiteleje kudi bantu 102. Bamue ba ku bantu aba mbasue kumanya bulelela ne mbalaye ne: diakamue padibu babalekela, nebatungunuke ne kulonga.”

Mu dia 14 Kabitende 1944, bakaya ne Jacob mu buloko bua mu tshimenga tshia Amersfoort mu Pays-Bas muakatungunukaye anu ne kuyisha. Mmunyi muvuaye wenza? Muntu mukuabu uvuabu nende mu buloko wakamba ne: “Bena buloko bavua bangula tutupa tua makanya tuvua basalayi bavua balame buloko bimansha, ne bavua bajingila makanya mu mabeji a Bible. Imue misangu Jacob uvua ufika ku dibala amue mêyi mu dibeji dia Bible dikavuabu pa kujingilamu makanya. Diakamue uvua ubanga kutuyisha ne mêyi au. Ke tuetu kuinyika Jacob ne: ‘Muntu wa Bible.’”

Mu ngondo wa dikumi mu 1944, Jacob uvua munkatshi mua bena buloko ba bungi bakatuminabu dîyi bua kumbula majimba a diteya nawu mashinyi a mvita. Jacob wakabenga bua kuenza mudimu au bualu kuondo kende ka muoyo kakavua mua kamuanyishila bua kuambuluishaye baluanganyi ba mvita to. Nansha muvua balami ba buloko bamukanyina anu kumukanyina, kakateketa to. Mu dia matuku 13 ngondo au, musalayi mukuabu wakamupatula muaba uvuabu bamukangile nkayende ne kuya nende muaba uvuabu benzela mudimu au. Musangu eu kabidi, Jacob wakabenga anu ne muoyo umue. Ndekelu wa bionso, bakambila Jacob bua adiumbuile lukita luende, pashishe e kumuasabu tshingoma.

Badi batungunuka ne kukeba Bantemu bua kubakuata

Dikima dia Jacob ne dia bakuabu diakapesha bena Nazi luonji ne kubasaka bua kutungunuka ne kukeba Bantemu bua kubakuata. Umue wa ku Bantemu bavuabu benda bakeba uvua Evert Kettelarij, nsongalume wa bidimu 18. Kumpala, Evert wakanyema ne kuyaye kusokoma, kadi bakalua kumukuata ne kumukumabu bikole, kumuenzejabu ku bukole bua abaleje muaba uvua Bantemu bakuabu. Wakabenga, ke kumutumabu mu Allemagne bua kuenza midimu mikole.

Mu ngondo muine au wa Kasuamansense 1944, bampulushi bakaya benda bakeba Bernard Luimes, bukonde bua Evert. Pakamupetabu, uvua ne Bantemu bakuabu babidi: Antonie Rehmeijer ne Albertus Bos. Albertus ukavua muenze ngondo 14 mu buloko. Kadi pakamulekelabu, wakatuadijilula kuenza buambi ne lukunukunu lua bungi. Tshia kumpala bena Nazi bakanji kututa bantu basatu aba bikole, ne pashishe kubashipa ku bingoma. Amu pakajika mvita ke pakaluabu kupeta muaba uvua bitalu biabu ne kubajiikululabu. Matuku makese kunyima kua mvita, bikandakanda bia bungi bia mu ditunga edi biakakula bua bantu aba bavuabu bashipe. Bavua bafunde mu tshimue tshikandakanda ne: Bantemu basatu bavua babenge bua kuenzela bena Nazi mudimu wonso uvua ubengangana ne mikenji ya Nzambi, ne “bua bualu ebu ke budibu babashipele.”

Pinapu, mu dia 10 Kasuabanga 1944, bakakuata Bernard Polman utudi batele ku ntuadijilu, ne kumutumabu bua kuenza mudimu uvua utangila malu a basalayi. Munkatshi mua bantu bavuabu benzeja midimu ya ku bukole, yeye ke Ntemu umuepele wakabenga bua kuenza mudimu au. Balami ba buloko bakateta kumuenzeja mu mishindu yabu yonso bua yeye kutupa ku mikenji ya Nzambi. Kabavua bamupesha biakudia to. Bavua bamukuma kabidi ne bibonge, ne tshikasu ne tshitaku tshia tshingoma. Kabidi, bakamuendesha ku bukole mu mâyi a mashika matue mu binu, ne pashishe bakamukangila mu nzubu wa muinshi mua buloba muvua tshitalela, muvuaye ne bua kulala butuku bujima ne bilamba bibolesha mâyi. Nansha nanku Bernard kakateketa nansha.

Dîba adi, bakanyishila bana babu ne Bernard babidi ba bakaji bavua kabayi Bantemu ba Yehowa bua kuluabu kumutangila. Bakamusengelela bua kushintululaye dipangadika diende, kadi yeye kakasesuka nansha kakese. Pakamukonkabu nne kuvua bualu buvuabu mua kumuenzela, Bernard wakabambila bua bapingane kumbelu ne batuadije kulonga Bible. Pashishe bantu bavua bamukengesha bakanyishila mukajende uvua ne difu bua kumumonaye, bela meji ne: mukajende uvua mua kumutekesha. Kadi dimona mukajende ne diumvua mêyi ende avua akankamija biakakolesha dipangadika dia Bernard dia kushala mulamate anu Nzambi. Mu dia 17 Kasuabanga 1944, bantu batanu ba ku bavua bakengesha Bernard bakamuasa tshingoma, bakuabu bonso bavuabu benzeja midimu mikole batangile. Nansha kunyima kua Bernard mumane kufua tshilamba panshi, mubidi musasuluja ne masashi, musalayi uvua ubatangila wakafiika munda bikole, kupatulaye tshingoma tshiende tshia tshikese ne kuasaye Bernard mu mêsu onso abidi.

Nansha muvua bualu ebu bua tshikisu bubungamije Bantemu bakumvua muvuabu bashipe muanetu eu, bakashala ne lulamatu ne dikima ne kutungunukabu ne mudimu wabu wa bena Kristo. Bena mu tshisumbu tshikese tshia Bantemu ba Yehowa tshivua pabuipi ne muaba uvuabu bashipele Bernard bakamba matuku makese kunyima ne: “Ngondo eu, nansha mudi kuulu kubi ne mudiku ntatu idi Satana mutuelele mu njila, tudi bapete mushindu wa kuvudija mudimu wetu. Mêba atudi benze mu buambi mmumbuke ku 429 mafike 765. . . . Pavuaye mu buambi, muanetu kampanda wakasambakena ne muntu wakayikilaye nende bimpe. Muntu eu wakamukonka bua kumanya nne uvua mu tshitendelelu tshimue ne muntu uvuabu base au. Pakumvuaye ne: tshivua tshiotshi, muntu eu wakakema wamba ne: ‘Mmuntu kayipu awu, ne nditabuja kayipu adi! Ke muntu undi meme mbikila ne: ntshilobo mu ditabuja!’”

Yehowa mmubavuluke

Mu Lumungulu 1945, bakatshimuna bena Nazi ne kubipatabu mu Pays-Bas. Bungi bua Bantemu ba Yehowa buakavula kumbuka ku bantu nkama mikese kufika ku bantu bapite pa 2 000, nansha muvuabu babakengeshe bikole mu tshikondo tshia mvita. Muikale wakula bua Bantemu aba ba mu tshikondo tshia mvita, Mulongeshi de Jong udi wamba ne: “Bantu bapite bungi ba kudibu bakabenga bua kulekela ditabuja diabu nansha muvuabu babakanyina ne babakengesha.”

Nenku ki mbua tshianana padi bamue bamfumu ba mbulamatadi bavuluke Bantemu ba Yehowa bua muvuabu bashale ne dikima kumpala kua mbulamatadi wa bena Nazi nansha. Kadi tshidi ne mushinga wa bungi ntshia se: Yehowa ne Yezu nebavuluke Bantemu ba lulamatu aba bakafua mu tshikondo atshi tshia mvita. (Ebelu 6:10) Mu Bukokeshi bua Bidimu Tshinunu bua Yezu Kristo bukadi pa kulua, Bantemu aba ba lulamatu ne dikima bavua bafile mioyo yabu mu mudimu wa Nzambi nebabajule mu nkita ya tshivulukidi ne ditekemena dia kupeta muoyo wa kashidi mu mparadizu pa buloba!​—Yone 5:28, 29.

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Jacob van Bennekom

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Tshipese tshia tshikandakanda tshivua ne mukenji uvuabu bele bua kukandika Bantemu ba Yehowa

[Bimfuanyi mu dibeji 27]

Ku dia balume: Bernard Luimes; kuinshi: Albertus Bos (ku dia bakaji) ne Antonie Rehmeijer; kuinshi: biro bia Société mu Heemstede