Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bible udi ne maleta a malu masokoka anyi?

Bible udi ne maleta a malu masokoka anyi?

Bible udi ne maleta a malu masokoka anyi?

BIDIMU bitue ku bibidi kunyima kua bamane kushipa Kavula-Mbedi wa ditunga dia Israël, Yitzhak Rabin, mu tshidimu tshia 1995, kamona-kamba mukuabu wakaleja mukavuaye musokolole bualu buvua bumanyisha lufu alu ku diambuluisha dia biamu bia ordinatere, wamba ne: buvua busokoka mu mifundu ya ntuadijilu ya Bible wa tshiena-Ebelu. Kamona-kamba eu Michael Drosnin wakafunda ne: tshidimu tshijima kumpala kua kushipabu kavula-mbedi eu, ukavua muenze muende muonso bua kumudimuija, kadi kabiakakumbana to.

Mpindieu mbapatule mikanda ne biena-bualu bikuabu bidi biamba mudi maleta aa a malu masokoka afila tshijadiki tshinene tshia se: Bible mmufundisha kudi Nzambi. Maleta a mushindu’eu atuku anyi? Maleta a malu masokoka ke adi ne bua kutusaka bua kuitaba ne: Bible mmufundisha kudi Nzambi anyi?

Ndungenyi lupialupia anyi?

Lungenyi lua ne: Bible udi ne maleta a malu masokoka ki ndua lelu to. Lungenyi elu ke dilongesha dinene mu bilele bia majimbu bia bena Yuda, peshi Kabbale. Bilondeshile balongeshi ba malu a Kabbale, diumvuija dia malu adi mu Bible ki ndiumvuija diawu dilelela to. Badi bamba ne: Nzambi wakenza bua maleta onso (dimue ku dimue) adi mu Bible wa tshiena-Ebelu ikale bimanyinu bidi bisokolola bulelela bua mushinga wa bungi bantu buobu baumvue bimpe menemene. Buabu buobu, Nzambi uvua mulongolole dileta dionso dia tshiena-Ebelu ne muaba udidi mu Bible, ne uvua ne tshipatshila kampanda tshisunguluke mu meji ende.

Jeffrey Satinover, mukebuludi wa maleta a malu masokoka mu Bible, udi wamba ne: bena majimbu bena Yuda aba badi bitaba ne: maleta a tshiena-Ebelu adibu bafunde nawu muyuki wa bufuki mu Genese adi ne malu masokoka a dikema. Udi ufunda ne: “Mu tshikoso, Genese ki ndimvuija patupu dia bualu kampanda nansha; ntshiamu tshia mudimu menemene tshia difuka natshi, m’plan mu lungenyi lua Nzambi udiye muleje patoke mu bintu bidi bimueneka.”

Bachya ben Asher, rabbi muena malu a Kabbale (wa mu bidimu bia 1200) wa mu tshimenga tshia Saragosse (mu Espagne), wakafunda bua amue malu masokoka avuaye musokolole mu dibala dileta dionso dia 42 mu tshitupa kampanda tshia Genese. Mbadilu eu wa disambuka maleta, bilondeshile mushindu musunguluke udiwu malondangane, ne tshipatshila tshia kupeta malu masokoka adimu ke udi mupatuishe lungenyi ludiku lelu lua maleta a malu masokoka a mu Bible.

Biamu bia ordinatere bidi “bisokolola” maleta a malu masokoka

Kumpala kua ordinatere kupatuka, muntu kavua mumanye mua kukonkonona mifundu ya mu Bible mushindu’eu nansha. Kadi mu Tshimungu 1994, tshibejibeji kampanda (Statistical Science) tshiakapatula tshiena-bualu tshivua Eliyahu Rips wa mu Iniversite wa tshiena-Ebelu mu Yelushalema ne bakebuludi nende bambemu amue malu avua akemesha. Bakamba ne: pakumbushabu miaba yonso idi mishale patupu pankatshi pa maleta ne pakashiyabu miaba ya bunene bumue pankatshi pa maleta adi mu mifundu ya tshiena-Ebelu ya mukanda wa Genese, bavua bapete mêna a ba-rabbi banene 34, ne malu makuabu bu mudi: tshidimu ne dituku dia diledibua ne lufu luabu, bisua kumvuangana ne mêna abu. * Kunyima kua bamane kuenza nunku misangu ya bungi, bakebuludi aba bakapatula mukanda wamba ne: malu masokoka adi mu Genese kaavua a mu mpukapuka to; ntshijadiki tshia malu adi Nzambi mufundishe mu maleta masokoka mu Genese kukadi bidimu binunu ne binunu.

Kamona-kamba Drosnin wakalonda lungenyi elu pakenzaye makebulula ende, uvua ukeba malu masokoka mu mikanda itanu ya ntuadijilu mu Bible wa tshiena-Ebelu. Drosnin udi uleja ne: wakapeta dîna dia Yitzhak Rabin mu Bible pavuaye ubala maleta ne ufika pa dileta dionso dia 4 772. Pakalongaye mifundu ya mu Bible mu milongo ya maleta 4 772 ku mulongo wonso, wakamona ne: dîna dia Rabin (dibala kumbukila ku mutu batangile kuinshi) divua dipitshila mu mulongo mukuabu (Dutelonome 4:42, mu dibala kumbukila ku dia balume batangile ku dia bakaji) uvua Drosnin mukudimune ne: “mushipianganyi washipangana.”

Bulelela, Dutelonome 4:42 udi wakula bua muntu udi mushipe mukuabu ku mpukapuka. Kadi bantu ba bungi bakabenga bivua Drosnin mufuikakaje, wamba ne: buobu balonde mushindu uvuaye muenze au bavua mua kupeta malu a muomumue nansha mu mukanda kayi. Kadi Drosnin kakashintuluka to, wakamba ne: “Dîba dikala bantu badi babenga bindi muambe bapete mukenji udi wakula bua lufu lua Kavula-Mbedi mu [mukanda] wa Moby Dick, nengitabe bidibu bamba.”

Ke tshijadiki tshia se: Nzambi mmufundishe Bible anyi?

Mulongeshi Brendan McKay, wa mu Tshibambalu tshia malu a Ordinatere mu Iniversite wa Ditunga dia Australie, wakasua bua kutuisha Drosnin, ne kukebululaye malu a bungi ne ordinatere mu mukanda wa mu Anglais wa Moby Dick. * Mu dilonda anu mushindu uvua Drosnin muleje, McKay wakamba ne: mmupete “malu avua amanyisha” lufu lua Indira Gandhi, Martin Luther King, Jr., John F. Kennedy, Abraham Lincoln, ne lua bantu bakuabu. Bilondeshile McKay, wakasokolola ne: mukanda wa Moby Dick “uvua umanyisha” kabidi lufu lua Yitzhak Rabin.

Mulongeshi McKay ne banyanende bakapingana ku mukanda wa Genese mu tshiena-Ebelu bua kubenga malu avua Rips ne banyanende bambe. Bakamba ne: malu avuabu bapete kudi Rips ne banyanende kaavua atangila mukenji kampanda musokoka wa kudi Nzambi to, kadi avua umvuangana ne mushindu uvua bakebuludi benze: difunda malu avuabu buobu nkayabu basue. Bakonkononyi ba Bible batshidi anu batungunuka ne kuelangana mpata pa bualu ebu.

Tshilumbu tshikuabu tshidi tshijuka padibu bamba ne: malu avua masokoka ku bukole mu mifundu ya tshiena-Ebelu “idi bantu banyisha bikole” anyi “ya ku ntuadijilu.” Rips ne bakebuludi nende badi bamba ne: bakenza makebulula abu mu “mifundu ya Genese idi bantu banyisha bikole.” Drosnin udi ufunda ne: “Bible yonso ya mu tshiena-Ebelu tshia ku ntuadijilu idiku lelu idi ne maleta mushindu wa muomumue.” Kadi bidi nanku anyi? Lelu bantu badi ne nkudimuinu kabukabu ya Bible ya tshiena-Ebelu, idi mishindamene pa mifundu mikuabu ivuabu bafunde ku bianza kale, kadi ki mmifundu “idi bantu banyisha bikole” to. Nansha mudi malu adi mu Bible kaayi ashilangana, mifundu ya ku tshianza kayena mifuanangane kaleta ku kaleta to.

Lelu nkudimuinu mivule mmiangatshila mu Kodekse wa Leningrad (mukanda wa kale menemene wa mu tshiena-Ebelu mufunda ku tshianza kudi ba-Masorete bena Yuda) wakatentulabu bu mu tshidimu tshia 1000 B.B. Kadi Rips ne Drosnin bakangata buobu mifundu mikuabu, ya Koren. Shlomo Sternberg, rabbi muena Ortodokse ne mumanyi wa makumi wa mu Iniversite wa Harvard, udi umvuija ne: Kodekse wa Leningrad “mmushilangane ne mukanda wa Koren wakangata Drosnin ku maleta 41 mu Dutelonome nkayende.” Mivungu ya ku Mbuu Mufue idi ne bitupa bia mifundu ya Bible yakatentulabu kukadi bidimu bipite pa 2 000. Misangu mivule mfundilu udi mu mivungu eyi udi ushilangana bikole ne mifundu ya ba-Masorete ya ndekelu. Mu imue mivungu, bavua basakidile amue maleta bua kuleja mushindu wa kushindumuna miaku idi maleta majikuke, bualu kabavua banji kupatula tutoba tua maleta majikuke nansha. Mu mikuabu mivungu kamuvua maleta a bungi to. Patudi tufuanyikija mifundu yonso ya mu Bible idiku lelu ne ivuabu bafunde ku tshianza, tudi tumona ne: diumvuija dia malu adi mu Bible ki ndishintuluke to. Bushuwa, bualu ebu budi buleja kabidi patoke ne: mfundilu ne bungi bua maleta bidi bishilangana bikole ku mukanda ne ku mukanda.

Bua kupeta tshidibu babikila ne: maleta a malu masokoka, bidi bilomba nangananga bua kuikala ne mifundu idi kayiyi ishintuluka. Buobu bashintulule dileta dimue, dilondangana dia miaku ne bualu budiyi imanyisha (pikalabu buvuaku) bidi mua kukonyangaja bionso. Nzambi mmulame malu adiye umanyisha mu Bible. Kadi ki mmulame dileta ne dileta kadiyi dishintuluka to, bienze bu se: uvua uditatshisha bua malu aa a mushinga mukese bu mudi dishintuluka dia mfundilu bua ashale anu nanku munkatshi mua nkama ya bidimu. Muanda eu udi uleja ne: Nzambi ki mmusokoke mukenji kampanda mu Bible nansha.​—Yeshaya 40:8; 1 Petelo 1:24, 25.

Tudi dijinga ne maleta a malu masokoka mu Bible anyi?

Mupostolo Paulo wakafunda bimpe ne: ‘Dîyi dionso dia mu mukanda wa Nzambi didi difume munda mua Nzambi bu mupuya wende, ne didi ne mudimu muimpe wa kuyisha bantu, ne wa kubabela, ne wa kubadimuija, ne wa kubalongesha mu buakane bua Nzambi; bua muntu wa Nzambi ikale mukumbajibue, mulongolola tshishiki bua midimu yonso mimpe.’ (2 Timote 3:16, 17) Malu matoke ne majalame adi mu Bible ki mmakole menemene bua kuumvua anyi kuatumikila to, kadi bantu ba bungi kabena baalonda nansha. (Dutelonome 30:11-14) Milayi idi mileja patoke mu Bible idi itupesha tshijadiki tshikole bua kuitaba ne: Nzambi ke udi mumufundishe. * Milayi ya mu Bible kayena ilonda disua dia muntu bu mudi maleta a malu masokoka nansha, ne kayena ‘mifume ku dijingulula dia muntu’ to.​—2 Petelo 1:19-21.

Mupostolo Petelo wakafunda ne: ‘Tuetu katuakalonda nsumuinu yakambabu ku budimu bua bantu patuakanumanyisha bua bukole ne bua dilua bia Mukalenge wetu Yezu Kristo.’ (2 Petelo 1:16) Lungenyi lua se: Bible udi ne maleta a malu masokoka ndufumine mu majimbu a bena Yuda, adi ne malu ‘mamba ku budimu bua bantu’ adi mikale abuitshidija ne akonyangaja diumvuija ditoke dia Bible mufundisha kudi Nzambi. Mifundu ya tshiena-Ebelu mine idi ikandika patoke malu a majimbu a mushindu’eu.​—Dutelonome 13:1-5; 18:9-13.

Tudi ne disanka dia bungi bua mudi Bible muikale ne malu ne malongesha matokesha adi mua kutuambuluisha bua kumanya Nzambi. Mbishilangane bikole ne dikeba bua kumanya malu a Mufuki wetu pa kukebulula malu masokoka adi afumina ku dijingulula dia bantu nkayabu ne ku malu adibu bafuikakaja ku diambuluisha dia ordinatere.​—Matayo 7:24, 25.

[Mêyi adi kuinshi]

^ Mu tshiena-Ebelu, maleta adi kabidi mua kuleja bishiferi bia bungi kampanda. Nunku, bakajadika matuku a ngondo ne tshidimu ku diambuluisha dia maleta a mu mifundu ya tshiena-Ebelu pamutu pa bishiferi.

^ Tshiena-Ebelu mmuakulu udi kauyi ne maleta majikuke. Mubadi ke utu usakidila maleta au bilondeshile malu adi kumpala anyi panyima pa muaba udiye ubala. Tuetu bumbushe mêyi adi kumpala ne panyima, diumvuija dia muaku didi mua kushintuluka bikole patudi tusakidila manga maleta majikuke. Kadi muakulu wa Anglais udi wowu ne maleta majikuke, nanku mbikole menemene bua kukebulula miaku mushindu’eu.

^ Bua wewe kupeta mumvuija a bungi bua mushindu udi milayi ya mu Bible mifundisha kudi Nzambi, bala broshire wa Un livre pour tous, mupatula kudi Bantemu ba Yehowa.