Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Utu ne lungenyi lua ba-Sinike anyi?

Utu ne lungenyi lua ba-Sinike anyi?

Utu ne lungenyi lua ba-Sinike anyi?

“SINIKE mmuntu utu kayi umonaku ngikadilu muimpe wa mukuabu, ne katu upanga kumona ngikadilu udi mubi. Mmuntu tshipungulu, udi umona mu mîdima, mu munya ulua mpofu, udi ubembela mpuku, ne katu muanji kumona mpuku udi muimpe menemene.” Badi bamba ne: Henry Ward Beecher, mfumu wa tshitendelelu kampanda wa mu Amerike wa mu lukama lua bidimu lua 19 ke wakamba mêyi aa. Bantu ba bungi badi mua kuela meji ne: mêyi aa adi umvuija bimpe menemene lungenyi lua ba-sinike badiku lelu’eu. Kadi muaku eu “sinike” wakabangila mu ditunga dia Grèce wa kale, muvuawu kauyi umvuija anu muntu udi ne ngikadilu eu to. Muaku eu uvua uleja tshisumbu kampanda tshia bena nkindi kukadi bidimu binunu nkama ne nkama.

Mmunyi muakatuadija nkindi ya ba-Sinike? Bavua balongesha tshinganyi? Mbimpe bua muena Kristo ikale ne ngikadilu ya ba-Sinike anyi?

Ntuadijilu ne malongesha a ba-Sinike ba kale

Grèce wa kale uvua muaba uvuabu batamba kuyikidila malu kabukabu. Bantu bu mudi Socrate, Platon, ne Aristote bakapatula nkindi yakabavuija bantu ba lumu kukadi nkama mivule ya bidimu. Malongesha abu akashintulula bikole nsombelu wa bantu, ne atshidi matangalake mu matunga a ku Mputu ne a ku Amerike.

Socrate (470-399 K.B.B.) uvua wamba ne: diakalenga dia kashidi kadiena mu dikeba dia biuma anyi bisankasanka bia mubidi to. Buende yeye muntu udi upeta diakalenga dia bushuwa padiye mudifile mu dikeba ngikadilu mulenga. Socrate uvua wangata ngikadilu mulenga bu buimpe butambe onso. Bua kupeta ngikadilu mulenga eu, wakabenga bua kuikala ne bintu bia bungi ne kavua musue kudienzeja mudimu wa patupu bua kubipeta nansha, bualu uvua wela meji ne: bintu ebi bivua mua kumupesha ditanaji. Wakapangadija bua kuikala ne bintu bikumbanyine ne bua kuikala mudikengeshi, muikale anu ne bintu bikese ne ulaminyina makuta.

Socrate wakapatula mushindu wa kulongesha udibu babikila ne: ndongeshilu wa Socrate. Pavua eku bena ngenyi ba bungi baleja bualu kampanda ne bafila bijadiki bua kubushindika, Socrate yeye uvua wenza mushindu mukuabu. Uvua uteleja malongesha a bena nkindi bakuabu ne ukeba bua kuela bilema biawu patoke. Tshilele etshi tshiakakankamija bantu bua kuikala ne ngikadilu wa ditobolola ne dipetula bakuabu.

Munkatshi mua balongi ba Socrate muvua muena nkindi diende Antisthène (bu mu 445-365 K.B.B.). Yeye ne bakuabu bantu ba bungi bakakolesha dilongesha dinene dia Socrate, bamba ne: ngikadilu muimpe ke buimpe bumuepele buvuaku. Buabu buobu, dikeba masanka kadivua anu ditanaji patupu to, kadi divua bualu bubi. Bu muvuabu benda badilamuna bikole ku malu a bakuabu, bakatuadija kupepeja bantu nabu bikole. Bakalua kumanyika ku dîna dia ba-Sinike. Dîna Sinike didi mua kuikala difumine ku muaku wa tshiena-Greke (ky·ni·kos’) uvua umvuija ngikadilu wabu wa bunyengu ne diambu. Uvua umvuija ne: “benze bu mbua.” *

Mushindu uvua lungenyi elu lubanyange

Nansha muvua bamue bantu mua kuanyisha ngenyi ya nkindi ya ba-Sinike bu mudi ya dibenga bubanji ne ya dibenga didisankisha, ba-Sinike bavua bele kalele ne malongesha abu. Muanda eu udi umuenekela bimpe mu nsombelu uvua nende umue wa ku ba-Sinike uvua mumanyike bikole: Diogène.

Diogène uvua mulela mu 412 K.B.B. mu Sinope, tshimenga tshia ku Mbuu Mufike. Wakaya ne tatuende ku Atena, ke yeye kutuilanganaku ne malongesha a ba-Sinike. Antisthène wakalongesha Diogène ne yeye kulua kudina ne kasuki mu nkindi ya ba-Sinike. Socrate uvua ne bintu bikese, Antisthène yeye uvua ne nsombelu wa didikengesha. Kadi Diogène yeye uvua ne nsombelu wa didikisa. Bua kushindika muvuaye ubenga bubanji ne bintu bikuabu, badi bamba ne: Diogène wakasombela mu mbungulu tshikondo kampanda!

Badi bamba ne: pavua Diogène wenda ukeba buimpe bupite onso, uvua mutemeshe muendu mundamunya dîba nkankala wenda ukeba nawu muntu wa ngikadilu mulenga mu Atena! Tshilele etshi tshiakatabuluja bantu, ne ke mushindu uvua Diogène ne ba-Sinike bakuabu balongesha. Badi bamba ne: Aleksandre Munene wakebeja Diogène dimue dituku bua amuambile tshivuaye ukeba menemene. Badi balonda ne: Diogène wakamuambila ne: uvua musue anu bua Aleksandre imane ku luseke bua kajiki bukenke bua dîba to!

Diogène ne ba-Sinike bakuabu bavua basombele dilombangana ka-pa-luse. Kabavua ne dîba dia kusomba bimpe ne bantu bakuabu to, ne bavua babenga malu avua mbulamatadi ubalomba. Pamu’apa bualu bavua balonda mushindu uvua Socrate welangana mpata, bakabanga kupepeja bantu bakuabu. Diogène wakalua kumanyika bua diela bantu nsenda ivua ibungamijangana bikole. Ba-Sinike bakenda lumu bua dikala bantu “benze bu mbua,” kadi Diogène yeye bavua bamuinyike ne: Mbua. Wakafua bu mu tshidimu tshia 320 K.B.B. pakavuaye ne bidimu bitue ku 90. Bakamuashila pa lukita luende lupingu lua mabue a marbre luikale ne tshimfuanyi tshia mbua.

Amue malu a nkindi ya ba-Sinike akabuela mu malongesha a bena ngenyi bakuabu. Kadi mu bungi bua matuku, bikadilu bibi bia Diogène ne balongi bende bakalonda panyima biakendeshila ba-Sinike lumu lubi. Ndekelu wa bionso tshisumbu etshi tshiakajimina tshionso nkong.

Udi ne bua kulonda ngikadilu ya ba-Sinike ba lelu anyi?

Nkonga-miaku kampanda udi wamba bua muntu udi ne lungenyi lua ba-sinike lelu ne: “mmuntu udi musombele bulaku anyi ditalulangana bilema. . . . Muntu utu ne tshibidilu tshia kayi witaba ne: meji ne bienzedi bia bakuabu bidi mua kuikala bimpe anyi bilelela, ne utu wamba bualu ebu patoke muikale upepejangana ne welangana nsenda; mutaludianganyi wa bilema udi upepejangana.” (The Oxford English Dictionary) Ngikadilu eyi idi kudi bantu badi muaba utudi basombele, kadi kayena ipetangana ne bumuntu bua bena Kristo nansha kakese. Tangila malongesha ne mêyi a mu Bible adi alonda aa.

‘Yehowa udi ne luse ne dinanga, kêna ukuata tshiji lubilu, udi mûle tente ne dinanga dijalame. Kêna [“utalulangana bilema dîba dionso,” NW], kêna ushala ne tshiji tshiende kashidi.’ (Musambu 103:8, 9) Bible udi wambila bena Kristo bua ‘bidikije kuenza mudi Nzambi wenza.’ (Efeso 5:1) Bikala Nzambi Wa-Bukole-Buonso ulejangana luse ne dinanga dia bungi pamutu pa kuikala “musombele bulaku ne ditalulangana bilema,” bena Kristo badi ne bua kukeba bua kumuidikija.

Yezu Kristo, tshimfuanyi tshilelela tshia Yehowa, ‘wakatushila tshilejilu bua tuetu tumulonde mu makasa ende.’ (1 Petelo 2:21; Ebelu 1:3) Imue misangu Yezu uvua wela mashimi a bitendelelu patoke ne ujadika mudi bena panu bikale ne bienzedi bibi. (Yone 7:7) Kadi uvua wela bantu bavua basue bulelela kalumbandi. Tshilejilu, wakamba bua Natanaele ne: “Tangilayi muena Isalele mulelela udi kayi ne mashimi.” (Yone 1:47, MML) Pavua Yezu wenza bishima, imue misangu uvua ushindamena pa ditabuja dia muntu uvuaye wambuluisha. (Matayo 9:22) Ne pavua bamue bantu bela meji ne: muntu mukaji mukuabu uvua mufile dipa dia dianyisha divua dinekeshe, Yezu kakamumona bu uvua ne meji mabi to, kadi wakamba ne: ‘Mu miaba yonso ya pa buloba buonso yambabu lumu elu luimpe, nebambe kabidi bualu buakuenza mukaji eu, buikale tshivulukidi tshiende.’ (Matayo 26:6-13) Yezu uvua mulunda uvua weyemena bakuabu ne uvua munange bayidi bende, ‘wakabananga too ne ku ndekelu.’​—Yone 13:1, MML.

Bu muvua Yezu muntu mupuangane, kavua mua kupeta lutatu bua kutalula bantu bapange bupuangane bilema to. Kadi pamutu pa kuikala ne tshilele tshia kutalulangana bilema ne tshia kubenga malu mimpe a bakuabu, uvua ukeba bua kubakolesha.​—Matayo 11:29, 30.

[Dinanga] didi ditabuja malu onso.’ (1 Kolinto 13:7) Mêyi aa adi abengangana bikole ne ngikadilu wa muntu udi ne lungenyi lua ba-sinike, udi kayi witaba ne: meji ne bienzedi bia bakuabu bidi mua kuikala bimpe. Bushuwa, buloba mbûle tente ne bantu badi ne meji mabutshika; nenku bidi bikengela kuikala ne budimu. (Nsumuinu 14:15) Nansha nanku, muntu udi ne dinanga utu witaba ne lukasa malu a bakuabu bualu udi ubeyemena, kadi katu welelangana meji mabi a patupu nansha.

Nzambi mmunange ne udi weyemena basadidi bende. Mmumanye mikalu yabu kubapita buobu bine. Kadi Yehowa katu welela bantu bende meji mabi to, ne katu ubalomba malu mapite adibu mua kuenza nansha. (Musambu 103:13, 14) Kabidi, Nzambi utu ukeba malu mimpe adi munda mua bantu, ne utu weyemena basadidi bende ba lulamatu padiye ubapesha midimu ne bukokeshi bua kuenza malu kampanda nansha mudibu bapange bupuangane.​—1 Bakelenge 14:13; Musambu 82:6.

‘Meme Yehowa, ndi ntangila meji a muntu, ndi nteta malu adi mu mutshima, bua kufuta muntu yonso bu mudi bienzedi biende, ne bu mamuma a bienzedi biende.’ (Yelemiya 17:10) Yehowa udi mua kujadika bimpe menemene malu adi mu mutshima wa muntu. Tuetu katuena mua kujadika malu au to. Nanku tudi ne bua kuikala ne budimu bua kubenga kuelela bakuabu meji mabi.

Kulekela lungenyi lua ba-sinike luela miji munda muetu ne ndekelu wa bionso lukokesha ngelelu wetu wa meji kudi mua kukeba matapuluka pankatshi petu ne bena Kristo netu. Kudi mua kunyanga ditalala didi mu tshisumbu tshia bena Kristo. Nanku tulondayi tshilejilu tshia Yezu, uvua mumanye malu malelela a bayidi bende ne ubelela meji mimpe. Wakalua mulunda uvuabu beyemena.​—Yone 15:11-15.

“Nuenzele bantu malu onso anudi basue banuenzele.” (Luka 6:31) Kudi mishindu ya bungi ya kutumikila mubelu wa Yezu Kristo eu. Tshilejilu, tuetu bonso tutu basue bua batuambile bualu ne dîyi dimpe ne dia kanemu. Nanku tuetu petu tudi ne bua kuambila bakuabu malu mushindu wa muomumue. Nansha pavua Yezu utandula patoke malongesha a dishima a bamfumu ba bitendelelu, kavua ne ngikadilu wa bataludianganyi ba bilema to.​—Matayo 23:13-36.

Mishindu ya kuluisha lungenyi lua ba-Sinike

Bikala amue malu matubungamije, bidi mua kuikala bipepele bua tuetu kubanga kulonda lungenyi lua ba-sinike. Tudi mua kuluisha lungenyi elu bituajingulula ne: Yehowa utu weyemena bantu bende bapange bupuangane. Muanda eu udi mua kutuambuluisha bua kuanyisha bakuabu badi batendelela Nzambi bua tshidibu: bantu bapange bupuangane badi bakeba kuenza tshidi tshiakane.

Malu adi abungamijangana adi mua kufikisha bamue bantu ku dibenga kueyemena bakuabu. Bulelela, ki mbia meji bua kueyemena bantu bapange bupuangane ne muoyo wetu mujima to. (Musambu 146:3, 4) Kadi mu tshisumbu tshia bena Kristo mudi bantu ba bungi batu basue kukankamijangana ne muoyo mujima. Ela meji bua bantu binunu bivule badi balue bu bamamu, batatu, bana betu ba bakaji, bana betu ba balume ne bana balela ba bantu badi kabatshiyi ne mêku abu. (Mâko 10:30) Ela meji bua mushindu udi ba bungi badileje balunda balelela mu bikondo bia dikenga. *​—Nsumuinu 18:24.

Tshimanyinu tshia bayidi ba Yezu ki ndungenyi lua ba-sinike to, kadi ndinanga dia buwetu, bualu Yezu wakamba ne: “Bonso nebanumanye munudi balongi banyi ku dinanga dinuikala banangangane.” (Yone 13:35, MMM) Nenku tuikalayi ne dinanga, ne tuikalayi tutamba kumona ngikadilu mimpe ya bena Kristo netu. Tuetu benze nenku, nebituambuluishe bua kuepuka ngikadilu ya ba-Sinike.

[Mêyi adi kuinshi]

^ Peshi tudi mua kuamba kabidi ne: dîna Sinike ndifumine ku Ky·no’sar·ges, muaba uvuabu bibidijila mubidi mu Atena muvua Antisthène ulongeshila.

^ Bala tshiena-bualu tshia “Tshisumbu tshia bena Kristo​—Mpokolo wa diambuluisha didi dikolesha” mu Tshibumba tshia Nsentedi, 15 Lumungulu 1999.

[Tshimfuanyi mu dibeji 21]

Diogène, muena Sinike mumanyike bikole

[Mêyi a dianyisha]

Tshiangatshila mu mukanda wa Great Men and Famous Women