Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

“O, bua ditabuja didi kadiyi mua kuteketa”!

“O, bua ditabuja didi kadiyi mua kuteketa”!

Malu a mu nsombelu

“O, bua ditabuja didi kadiyi mua kuteketa”!

MALONDA KUDI HERBERT MÜLLER

Ngondo mikese kunyima kua biluilu bia Hitler bimane kukuata ditunga dia Pays-Bas, bakakandika midimu ya Bantemu ba Yehowa. Kunyima kua matuku, bena Nazi bakafunda dîna dianyi mu mukanda wa bantu bavuabu batamba kukeba bua kukuata, kubangabu kujikangana nanyi bu nyama.

MUSANGU mukuabu, biakantonda bikole bua dinyema ne dibasokoma njila ne njila, meme kuambila mukajanyi ne: bivua nansha mua kuikala bimpe bu buobu mua kunkuata kudi basalayi. Ke meme kuvuluka mêyi a musambu mukuabu aa: “O, bua ditabuja didi kadiyi mua kuteketa, nansha batutshintshimika kudi baluishi bonso.” * Diela meji bua musambu au diakampeshilula makanda, kumvuluija baledi banyi mu ditunga dia Allemagne ne dituku divua balunda banyi bangimbile musambu eu bua kulayangana nanyi. Nudiku basue bua nnulondele amue malu andi mvuluka aa anyi?

Tshilejilu tshia baledi banyi

Pakandelabu mu 1913 mu tshimenga tshia Copitz mu ditunga dia Allemagne, baledi banyi bavua bena Ekeleziya wa Mishonyi. * Bidimu muanda-mutekete pashishe, mu 1920, tatu wakapatuka mu ekeleziya au. Mu dia matuku 6 ngondo muinayi, wakalomba mukanda (Kirchenaustrittsbescheinigung mu tshiena-Allemagne) utubu bapesha muntu udi ujinga kupatuka mu Ekeleziya. Mfumu wa tshimenga atshi e kuujaye mukanda au. Kadi lumingu lumane kupita, tatu kupingana ku biro abi bua kubaleja ne: kabavua bafunde dîna dia muanende wa bakaji ku mukanda au to. Munene eu e kuuja mukanda muibidi uvua uleja ne: Martha Margaretha Müller uvua pende mupatuke mu ekeleziya. Mu tshine tshikondo atshi, Margaretha muakunyanyi wa bakaji eu utshivua ne tshidimu tshimue ne tshitupa. Pakakumbana dîba dia kutendelela Yehowa, tatu kakapingana tshianyima nansha!

Tshidimu tshimue tshimue atshi, baledi banyi bakatambula e kuluabu Balongi ba Bible (ke muvuabu babikila Bantemu ba Yehowa tshikondo atshi). Tatu wakatukolesha ne dîsu dikole, kadi mushindu uvuaye munange mikenji ya Yehowa wakatuambuluisha bua kumutumikila. Lulamatu luabu luakambuluisha baledi betu bua kushintulula amue malu. Tshilejilu, kuvua musangu kampanda uvuabu batukandike bua kuya kunaya pambelu mu Dia lumingu. Kadi mu Dia lumingu dikuabu mu 1925, baledi betu bakatuambila bua tuetu kuya kuendakana nabu. Tuetu kuangata imue midioko ne kuya mu diendakana, kutusankishabi bikole, e kushilanganabi bikole ne matuku avuabu batukangila mu nzubu dituku dijima! Tatu wakamba ne: malu avuaye ufuma ku dilonga mu mpungilu uvua ufuma ku dienzeka avua mashintulule mmuenenu wende wa malu a kuenza mu Dia lumingu. Misangu mikuabu, wakaleja kabidi dijinga dia muomumue dia kuakajilula malu.

Nansha muvua baledi banyi abidi bendela kuulu asatu panshi, kabavua balekela mudimu wa kuyisha nansha. Tshilejilu, bua kuabanya kabeji ka Difundibua dia bamfumu ba bitendelelu (Angl.), tuakenza luendu ku kawulu dilolo kampanda ne bena mu tshisumbu tshietu bakuabu batangile ku tshimenga tshia Regensburg, mutantshi wa kilometre bu 300 ne ku Dresde. Dituku divua dilonda tuetu kuabanya tubeji atu mu tshimenga tshijima ne patuakajikija, tuetu kukuata kabidi njila kubuela mu kawulu bua kupingana. Pakuamba tufike kumbelu, mêba amba kufika ku 24 akavua mamane kupita.

Ndi ngumuka kumbelu

Dilamatangana dianyi ne kasumbu ka Jugendgruppe (Kasumbu ka Bansonga) ka mu tshisumbu tshietu diakangambuluisha kabidi bikole bua kukola mu nyuma. Ku lumingu luonso, bansonga ba bidimu bipite pa 14 bavua badisangisha ne bamue bana betu ba balume bakulumpe ba mu tshisumbu. Tuvua tuenza manaya, tuimba mijiki ne biombelu, tulonga Bible ne tuyikila malu a bufuki ne a siyanse. Kadi mu 1932 pamvua ne bidimu 19, dilamatangana dianyi ne kasumbu aku diakatua ku ndekelu.

Mu ngondo muinayi wa tshidimu atshi, Tatu wakapeta mukanda ufumina ku biro bia Société Watch Tower ku Magdebourg. Biro bivua bikeba muntu uvua mua kuendesha mashinyi ne musue kuikala mpanda-njila. Mvua mumanye ne: baledi banyi bavua basue bua meme kuikala mpanda-njila, kadi mvua ndiumvua tshiyi mua kukokesha bualu ebu to. Bu muvua baledi banyi bikale bapele, mvua mutuadije dilongolola makalu, mashinyi a bilamba, a mikanda ne bintu bikuabu bia mu biro meme mutshikale ne bidimu 14. Mu nsombelu wa nunku eu, mmunyi mumvua mua kushiya dîku dietu? Bavua dijinga ne diambuluisha dianyi. Kabidi tshikondo atshi, tshivua nansha muanji kutambula to. Tatu kunsombesha panshi ne kungela imue nkonko bua kumanyaye nne mvua ngumvua tshivua batismo umvuija. Pakamutuisha mandamuna anyi ne: nkavua mukole mu nyuma bikumbane bua meme kutambula, wakangambila ne: “Itaba bua kuenza mudimu eu.” Ke tshingakenza.

Kunyima kua lumingu lumue ngakapeta mukanda bambikila ku Magdebourg. Pangakambila balunda banyi ba mu Kasumbu ka Bansonga bualu abu, bakajinga bua kundaya ne musambu muimpe. Bakakema bua musambu ungakasungula bua kuimbabu, bualu bavua bawumvua pabu muikale ne mushinga mukole. Kadi, bamue bakambula biombelu biabu (violon, mandoline) ne bindala ne bonso kuimba ne: “O, bua ditabuja didi kadiyi mua kuteketa, nansha batutshintshimika kudi baluishi bonso; ditabuja didi kadiyi ditenkakana nansha mu dikenga dia mushindu kayi pa buloba.” Dituku adi, tshivua mumanye mushindu uvua mêyi au ne bua kumpesha makanda mu bidimu bitshivua bilua to.

Ndi mpeta ntatu anu ntshituadijilaku

Pakamanya bana betu ba ku Magdebourg ne: mvua mumanye kuendesha mashinyi, bakatupesha mashinyi meme ne bampanda-njila bakuabu banayi, ne tuetu kuya batangile ku rejon wa Schneifel, pabuipi ne ditunga dia Belgique. Katuakanenga bua kumanya ne: mashinyi etu avua tshintu tshia mushinga. Ekeleziya wa Katolike kavua musue bua tuetu kuikala muaba au to, ne misangu mivule bena musoko basaka kudi bansaserdose bavua bindila bua kutuipata. Misangu ya bungi mashinyi akatuambuluisha bua kunyema nkasu ne nkanya bivuabu batuela nabi lubilu.

Panyima pa Tshivulukilu tshia mu 1933, mutangidi wa rejon Paul Grossman wakatuambila ne: bavua bakandike midimu ya Bantemu ba Yehowa mu Allemagne. Kupita mutuku makese, biro bia filiale kumbikila bua kuya ne mashinyi ku Magdebourg, bua kuambula mikanda ne kuya nayi mu rejon wa Saxe, kilometre mitue ku 100 ne Magdebourg. Kadi pakuamba mfika ku Magdebourg, bena Gestapo (bampulushi ba mu musokoko bena Nazi) bakavua bamane kutua bikuvu ku biro bia Société. Ngakashiya mashinyi kudi muanetu mukuabu mu tshimenga tshia Leipzig ne meme kupingana kumbelu, kadi anu bua mutantshi mukese.

Biro bia Société bia mu ditunga dia Suisse biakandomba bua meme kutuadija bumpanda-njila mu ditunga dia Pays-Bas. Ngakalongolola bua kuyamu mu lumingu lumue anyi ibidi. Kadi, tatu kumpa mubelu ungambila bua meme kumbuka pa lukasa. Meme kulonda dîyi diende, ne mu mêba makese tshianana ngakumbuka. Dituku diakalonda, bampulushi kuluabu kuetu bua kunkuata bamba mumvua munyeme mudimu wa busalayi. Bavua bafike meme mumane kuya kale.

Ndi ntuadija mudimu mu Pays-Bas

Mu dia 15 Tshimungu 1933, ngakafika ku nzubu wa ba mpanda-njila mu tshimenga tshia Heemstede, mutantshi wa kilometre 25 ne tshia Amsterdam. Dituku diakalonda ngakapatuka mu buambi tshiyi mumanye nansha muakulu wa mu ditunga adi (tshi-Nerlandais). Meme kutuadija mudimu muikale ne karte ka buambi kavua ne muyuki mumana kufunda. Ndisanka kayipu dingakumvua pakangata mamu mukuabu wa bena Katolike mukanda wa Réconciliation! Dituku dimue dimue adi, ngakabanya tukanda 27. Ku ndekelu kua dituku adi dia kumpala, ngakumvua disanka dia bungi bua mumvua muyishe tshiakabidi ne budikadidi buonso.

Mu bikondo abi, bampanda-njila kabavua ne kukuabu kua kumuenena dieya to, pakumbusha makuta avua bantu bavua bangata mikanda babapesha. Makuta au tuvua tusumba nawu biakudia ne bintu bikuabu bituvua nabi dijinga. Bu ngondo mua kujika tukuta tushalaku, tuvua tutuabanyangana. Katuvua ne bintu bia bungi to, kadi Yehowa uvua utuambuluisha bikole, meme kupeta ne mushindu wa kuya ku Suisse bua mpungilu wa mu 1934.

Muinanyi wa lulamatu

Mu mpungilu au ngakamona Erika Finke, nsongakaji wa bidimu 18. Nkavua mumanyangane nende kubangila pantshivua kuetu. Erika uvua mulunda wa muakunyanyi wa bakaji Margaretha, ne misangu yonso tshivua tshinkemesha tshivua mushindu uvuaye mulamate bulelela. Matuku makese panyima pa batismo wende mu 1932, muntu mukuabu wakamanyisha bena Gestapo ne: Erika uvua mubenge bua kuamba ne: “Heil Hitler!” Bena Gestapo bakamukeba ne kumukonkabu bua kumanya tshivuaye mubengele. Anu mu biro bia bampulushi amu, Erika e kubadila mfumuabu Bienzedi 17:3 ne kumvuijaye ne: Nzambi mmusungule muntu anu umuepele bua kuikalaye Musungidi: Yezu Kristo. Munene wa bampulushi kumukonka ne: “Kudi bakuabu badi ne ditabuja bu diebe anyi?” Erika kakafila dîna nansha dimue to. Pakamutshingisha mpulushi bua kumuela mu kasho, Erika wakamuambila ne: uvua mua kuanyisha lufu pamutu pa kufila mêna a bakuabu. Mpulushi eu wakamutonuena mêsu ne kumubulukila ne: “Katuka muaba eu. Ndaku muenu. Heil Hitler!”

Panyima pa mpungilu, meme kupingana mu Pays-Bas ne Erika kushala mu Suisse. Kadi tuetu bonso tuakumvua ne: tukavua banangangane bikole. Tshikondo tshitshivua Erika mushale mu Suisse, wakumvua ne: bena Gestapo bavua balua kumukeba kumbelu. Wakapangadija bua kushala mu Suisse bua kuenza bumpanda-njila muine amu. Ngondo mikese panyima, Société wakamuambila bua kuya mu ditunga dia Espagne. Wakenza bumpanda-njila mu tshimenga tshia Madrid, pashishe mu tshia Bilbao, ne ndekelu mu tshia San Sebastián, muaba wakalua bamfumu ba ekeleziya kubakebela makenga, kubelesha mu buloko yeye ne mukaji mukuabu uvua pende mpanda-njila. Mu 1935 bakabipata mu Espagne. Erika kuluaye mu Pays-Bas ne mu tshine tshidimu atshi tuakaselangana nende.

Manunganyi a mvita adi atuadija kumvuika

Panyima pa dibaka dietu, tuakenzela mudimu wa bumpanda-njila ku Heemstede, ne pashishe tuetu kuya mu tshimenga tshia Rotterdam. Ke muaba utudi balelele muanetu wa balume Wolfgang mu 1937. Panyima pa tshidimu tshijima, tuakaya mu tshimenga tshia Groningen, ku mutu kua Pays-Bas, kutuakasombela mu nzubu umue ne bampanda-njila bakuabu bena Allemagne Ferdinand Holtorf ne mukajende Helga, bavua buobu bine ne muana wa bakaji. Mu ngondo wa muanda-mutekete mu 1938, Société wakatuambila ne: mbulamatadi wa Pays-Bas uvua muele dîyi divua dikandika Bantemu bena Allemagne bua kabayishi. Mu tshikondo tshimue tshimue atshi, bakanteka musadidi wa zone (mutangidi wa tshijengu) ne meme ne dîku dianyi tuetu kuya kusombela mu Lichtdrager (Mutuadi wa butoke), mazuwa a Société avua nzubu uvua bampanda-njila bavua bayisha mu tshitupa tshia ku mutu kua Pays-Bas basombele. Misangu ya bungi, mvua nshiya dîku dianyi ne ntambakana ne dikalu ku tshisumbu ne tshisumbu bua kukolesha bana betu bua kutungunukabu ne kuyisha. Ne bana betu bakatungunuka ne kuyisha. Bamue bakavudija mene midimu yabu. Wim Kettelari uvua tshilejilu tshilenga.

Dîba dingakamanya Wim, utshivua nsongalume ne uvua wanyisha bulelela kadi munange bikole midimu ya madimi. Meme kumuambila ne: “Biwikale musue bua kupeta dîba dia kusadila Yehowa, ndi nkulomba bua ukeba mudimu mukuabu.” Ke tshiakenzaye. Kunyima kua matuku, patuakapetangana nende kabidi, ngakamukankamija bua kuenza bumpanda-njila. Kunkudimunaye ne: “Ndi ne bua kuenza mudimu bua kupeta tshiakudia.” Ke meme kumushindikila ne: “Neupete tshiakudia. Yehowa neakumbaje majinga ebe.” Wim e kutuadija bumpanda-njila. Matuku akalonda, nansha mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima, uvua mutangidi muena-ngendu. Lelu’eu, Wim ukadi ne bidimu bipite pa 80, ne utshidi anu Ntemu wa lukunukunu. Yehowa uvua mumuambuluishe bushuwa.

Badi benda bankeba pavuabu bakandike midimu yetu

Mu ngondo muitanu mu 1940, bu tshidimu tshijima kunyima kua diledibua dia Reina, muanetu muibidi, tshiluilu tshia bena Pays-Bas tshiakalekela mvita ne bena Nazi bakakuata ditunga. Mu ngondo wa muanda-mutekete, bena Gestapo bakanyenga biro bia Société ne tshiapu tshia dipatuila mikanda. Tshidimu tshiakalonda, kubangabu dikuata Bantemu, ne kunkuatabu panyi. Kabivua bikole bua kutshinka tshivua bena Gestapo mua kuenza nanyi bu mumvua Ntemu ne muena Allemagne wa bidimu bikumbane bua kuya ku busalayi. Meme kudiambila ne: kuanyi nkujike, tshiakumona tshiakabidi dîku dianyi to.

Pashishe mu ngondo muitanu mu 1941, bena Gestapo kumpatula mu buloko ne kungambilabu bua meme kuya kudifundisha dîna bua mudimu wa busalayi. Buvua bualu bua dikema kundi. Dituku dimue dimue adi, ngakabasokoma ne anu muine ngondo au meme kupingana mu mudimu wa ditangila tshijengu. Bena Gestapo kutekabu dîna dianyi ku mukanda wa bantu bavuabu benda bakeba.

Tshiakenza dîku dianyi mu ntatu eyi

Mukajanyi ne bana bavua bamuangale baye ku musoko wa Vorden lua ku Est kua ditunga. Kadi bua kukepesha njiwu ivua mua kubaluila, tshivua ntamba kupita kumbelu to. (Matayo 10:16) Bua kunkuba, bana betu kabavua bambikila mu dîna dianyi dilelela to, anu mu dîna dikuabu edi dia Duitse Jan (Yone muena Allemagne). Too ne Wolfgang muananyi wa bidimu binayi bavua bamukandike bua kumbikila ne: “Tatu.” Uvua umbikila anu ne: “Ome Jan” (Manseba Yone). Bivua bimutatshisha bikole mu lungenyi.

Mu tshikondo tshionso tshimvua ngenda nsokoma etshi, Erika uvua utangila bana ne utungunuka ne kuyisha. Patshivua Reina ne bidimu bibidi, Erika uvua umuteka pa tshiambuidi tshia mabuki tshia dikalu ne uya kuyisha nende ku misoko. Nansha muvua biakudia bilue kukola, Erika kavuaku upangila menemene biakudia bua dîku nansha. (Matayo 6:33) Muena ferme mukuabu muena Katolike umvua mulongoluele mashinyi a bilamba musangu kampanda uvua umupesha bilunga. Uvua kabidi uya kunfikishila mikenji yanyi kudi Erika. Dimue edi, Erika wakafila gulden umue (makuta a mu Pays-Bas) bua tshintu kampanda tshivuaye musumbe mu nzubu muvuabu bapanyina manga ne bintu bikuabu. Bu muvua muenamu mumanye ne: Erika uvua musokome kakuyi mushindu wa yeye kupeta tualata tua kupeta natu biakudia, wakamupesha tshintu atshi patupu kumutentekelapu ne gulden ibidi. Malu aa a dinanga akamuambuluisha bua kupita bimpe ne nsombelu au.​—Ebelu 13:5.

Ndi ngenza mudimu pamue ne bana betu ba muoyo mukole

Mu tshikondo tshionso etshi, tshiakalekela kukumbula bisumbu to—nansha mumvua mpetangana anu ne bana betu bavua ne midimu mu tshisumbu. Bu muvua bena Gestapo benda anu bankeba, kakuvua mushindu wa kusomba kaba kamue mêba a bungi to. Bana betu ba bungi kabavua ne mushindu wa kupetangana nanyi to. Bavua bamanyangane anu ne Bantemu bakuabu ba mu tusumbu tuabu tukese tua dilonga dia Bible. Bua muvua malu mushindu’au, bantu bakaji bakuabu babidi bana ba muntu bavua basombele mu bitupa bishilangane bia tshimenga tshimue bakalua kumanya anu panyima pa Mvita Mibidi ya Buloba bujima ne: bubidi buabu bavua balue Bantemu mu tshikondo tshia mvita.

Mudimu mukuabu umvua nawu uvua wa kupeta pa kusokokela mikanda ya Société. Tuvua kabidi tusokoka mabeji, mashinyi a kutentula ne a kufunda nawu mikanda bua kupeta mushindu wa kutentula Tshibumba tshia Nsentedi, bua bantu bikala nabi dijinga. Ku misangu, tuvua tumbusha mikanda yetu (ya Bantemu ba Yehowa) tuyisokoka miaba mishilashilangane. Ndi mvuluka musangu mukuabu umvua muambule turto 30 tuule tente ne mikanda, ngenda ngenda ne budimu bua kubenga kukoka ntema ya bantu kundi​—bushuwa, mudimu au uvua utatshisha lungenyi bikole!

Kabidi, nansha muvuabu bakandike bualu ebu, tuvua tulongolola diambula dia biakudia mu madimi a lua ku Est kua Pays-Bas bua kuya nabi mu misoko ya ku Ouest. Tuvua tuwuja ditempu divua kabalu kakoka, tudiuwuja tente ne biakudia ne tuya batangile ku Ouest. Patuvua tufika ku misulu, katuvua ne mushindu wa kusabukila pa bilamba to, bualu basalayi bavua babilama. Pamutu pa nanku, tuvua tutulula bintu bionso, tubiela mu matu makese, tutua njila ne njila bua kuya ne biakudia abi dia muamua dia musulu, ne pashishe tulua kupaya mabuki mu ditempu dikuabu. Patuvua tufika mu musoko utuvua tuya, tuvua tuindila too ne pavua panshi pafiika, tujingila bilamba ku bikono bia kabalu bua bantu kabumvu mikuma yaku too ne ku muaba utuvua balongolole bua kusokokela biakudia bia tshisumbu. Aku ke kuvuabu babanya biakudia bua bana betu bavua nabi dijinga.

Mashi a muntu avua mua kuya panshi, bu basalayi bena Allemagne mua kumanya muaba uvua biakudia ebi. Kadi nansha nanku, bana betu ba bungi bakambuluisha ku budisuile. Tshilejilu, bena dîku dia Bloemink mu tshimenga tshia Amersfoort, bakashiya nzubu wabu wa tshisombedi bua kuikalaye tshilaminu tshia biakudia, pende nzubu eu uvua pabuipi ne tshitudilu tshia basalayi bena Allemagne! Bantemu ba dikima ba nunku bavua bateka mioyo yabu mu njiwu bua diakalenga dia bana babu.

Yehowa wakangambuluisha, kuambuluisha kabidi mukajanyi bua kushala bamulamate munkatshi mua bidimu bionso ebi bivuabu batukandike. Mu ngondo muitanu mu 1945, bakatshimuna biluilu bia bena Allemagne, dinyemakana dianyi e kujika. Société wakandomba bua meme kutungunuka ne kuikala mutangidi muena-ngendu too ne pavua bana betu bakuabu mua kumueneka. Mu 1947, Bertus van der Bil wakampingana. * Mu tshikondo atshi, tuakalela muana muisatu ne tuetu kuya kusombela ku Est kua ditunga.

Dibungama ne disanka

Panyima pa mvita, bakangambila ne: tshidimu bu tshimue nanku kunyima kua diumbuka dianyi kumbelu bua kuya mu Pays-Bas, bakakuata Tatu kumuela mu buloko. Misangu ibidi bakamulekela bualu uvua usama, kadi bavua anu bamukuata bamukuatulula. Mu ngondo muibidi wa 1938, bakamutuma ku kamponya muvuabu bakengeshile bantu ne babenzeja midimu mikole ka ku Buchenwald ne pashishe kumutuma ku ka ku Dachau. Tatu wakafuilaku mu dia 14 Lumungulu 1942. Wakashala mukole mu nyuma ne muena lulamatu too ne ku lufu.

Mamu bakamuela pende mu kamponya ka ku Dachau. Wakashalaku too ne mu 1945 dîba diakamulekelabu. Bu muvua tshilejilu tshimpe tshia baledi banyi tshingambuluishe bikole bua mabenesha a mu nyuma andi mupete, bivua masanka wa ba masanka pakalua Mamu kusomba netu mu 1954. Muakunyanyi wa bakaji Margaretha, uvua muikale wenza bumpanda-njila mu Allemagne wa ku Est wa bakoministe kubangila mu 1945, wakalua pende. Nansha muvua mamu ne masama ne kayi wakula muakulu wa mu Pays-Bas, wakatungunuka ne kuenza mudimu wa buambi ne lulamatu luonso too ne pakafuaye mu ngondo wa dikumi mu 1957.

Mpungilu wakenzeka mu tshimenga tshia Nuremberg ku Allemagne mu 1955 uvua wa pa buende. Tuetu bamane kufikamu, bana betu ba ku Dresde bakambila Erika ne: mamuende uvua mu mpungilu au. Bu muvua tshikondo atshi Dresde muikale ku bukokeshi bua Allemagne wa ku Est, kukavua kupite bidimu 21 Erika kayi mumonangane ne mamuende to. Bakalongolola bua kupetanganabu, Erika ne mamuende kupukilanganabu dîba adi. Bushuwa dimonangana tshiakabidi edi divua bualu bua disanka dia bungi!

Bidimu biakapita, tukavua ne bana muanda-mukulu. Bualu budi bubungamija, wa balume umue wakafua mu njiwu ya mashinyi. Kadi, tudi tumvua disanka ne mu tutama, patudi tumona bana betu bonso badi bashale aba batungunuka ne kusadila Yehowa. Tudi kabidi ne disanka bua mudi muanetu Wolfgang ne mukajende bikale mu mudimu wa ditangila bijengu ne mudi muanabu wa balume pende muikale mutangidi wa tshijengu.

Ndi ne dianyisha bua mundi mudimuene mudi mudimu wa Yehowa mudiunde mu Pays-Bas. Dîba dingakabanga bumpanda-njila mu 1933, Bantemu bonso bavua batue ku lukama tshianana. Lelu mbapite pa 30 000. Nansha mudi makanda etu a mubidi enda akepela, meme ne Erika tudi amu badisuike bua kuikala ne nsombelu udi ulonda mêyi a musambu wa matuku a kale au: “O, bua ditabuja didi kadiyi mua kuteketa”!

[Mêyi adi kuinshi]

^ Musambu wa No. 194, mu mukanda wa Misambu ya kutumbisha nayi Yehowa (Angl.) wa mu 1928.

^ Tshimenga tshia Copitz, tshidibu babikila mpindieu ne: Pirna, tshidi ku muelelu wa Musulu wa Elbe, ntanta wa kilometre 18 ne tshimenga tshia Dresde.

^ Tangila malu a mu nsombelu malonda kudi Muanetu Van der Bijl mu tshiena-bualu tshia: “Kakuena tshintu tshilenga tshipite bulelela” mu Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 1 Tshiongo 1998.

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

Kasumbu ka “Jugendgruppe” mu dikisha panyima pa buambi

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Meme ne bampanda-njila nanyi tuakanyunguluka mu tshitupa tshia Schneifel. Mvua ne bidimu 20

[Tshimfuanyi mu dibeji 25]

Meme, Erika ne Wolfgang mu 1940

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Kumuka ku dia bakaji batangile ku dia balume: Munkananyi Jonathan ne mukajende Mirjam, Erika, meme, muananyi Wolfgang ne mukajende Julia

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Muanetu kampanda uvua ne tatu mu buloko wakazola tshimfuanyi tshia tatu etshi mu 1941