Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

“Nanku nyemayi”

“Nanku nyemayi”

“Nanku nyemayi”

FUANYIKIJABI ne: udi mu tshipalu tshia manaya tshiuule tente ne bantu. Banayi badi babuela mu tshialu. Bantu badi bela mbila padibu bamona bilobo biabu bibuela. Batuishi ba manaya badiku bua banayi balonde anu mudi mêyi ne mikandu bia manaya biamba. Padi manaya enzeka, mbila ya ditshimuna ne miadi ya badibu batshimune bidi bimonangana. Badi batutshila badi batshimune bikashi bikole menemene!

Dinaya diudi ubandila edi ki ndia tshikondo tshietu etshi to, kadi ndivua dienzeka kukadi bidimu bu 2 000, pa buloba bume bua mu Kolinto pankatshi pa mbuu ibidi (Isthme de Corinthe). Muaba eu ke uvuabu banayila Manaya (Jeux isthmiques) mende lumu kunyima kua bidimu bibidi bionso, kubangila mu lukama luisambombo lua bidimu K.B.B. too ne mu lukama luinayi lua bidimu B.B. Bena mu Grèce bonso bavua babandila manaya aa. Manaya aa kaavua anu a ditembangana patupu to. Bantu bavua baenza bavua baleja muvuabu badilongolole bua kubuela mu busalayi. Bantu bavua batshimuna (bavuabu batumbisha bikole bu bilobo bia manaya) bavua bapeta bifulu bia butumbi bienza ne mabeji a mitshi. Bavua babapesha tudo tuvule, ne bena mu tshimenga tshia Kolinto bavua bashala babafuta makuta a bungi a kudiambuluisha nawu too ne ku lufu luabu.

Mupostolo Paulo uvua mumanye bimpe muvua Manaya aa a mu Isthme avua enzekela pabuipi ne Kolinto, ke pakafuanyikijaye nsombelu wa muena Kristo ne ditembangana dia mu dimue dia ku manaya au. Wakakula bua banyemi ba lubilu, bedianganyi ba kankosa ne bakumianganyi ba mbata bua kuleja mafutu mimpe atubu bapeta padibu badibidije bilenga, badienzeje ne tshisumi ne batantamene ntatu. Bena Kristo bakafundilaye bavua pabu bamanye manaya au. Pamu’apa bamue bavua mua kuikala munkatshi mua bantu bavua bela mbila mu tshipalu. Nanku bavua bumvue bipepele bilejilu bivua Paulo mubapeshe. Kadi netuambe tshinyi buetu tuetu lelu? Tuetu petu tudi tunyema lubilu bua kupeta muoyo wa tshiendelele. Mmunyi mudi manaya a ditembangana avua Paulo mutele au mua kutuambuluisha?

‘Tunyemayi bu mudi mikenji yamba’

Malu avua muntu ne bua kukumbaja bua kubuelaye mu manaya aa a kale kaavua matekete to. Mumanyishi wa ngumu uvua ne bua kuleja munayi yonso kumpala kua babandidi ne kubakonka ne dîyi dikole ne: ‘Kudiku muntu udi mua kuamba tshilumbu tshidi muntu eu mua kuikala mubunde anyi? Utu muivi anyi peshi muntu mubi udi ne bikadilu bibi?’ Mukanda mukuabu udi wamba ne: “muntu uvua mubundi wa bilumbu munene anyi uvua [utamba] kusomba ne muntu wa mushindu’au kabavua bamuitabila bua kubuelaye mu dinaya to.” (Archaeologia Graeca) Bantu bavua bashipa mêyi ne mikandu bia manaya aa bavua babapesha dinyoka dikole, bavua babapatula mu manaya.

Muanda eu udi utuambuluisha bua kumvua mêyi a Paulo a se: “Muntu udi ubuela mu manaya a kunyema lubilu udi mua kupeta difutu anu panyemeye bu mudi mikenji ya manaya yamba.” (2 Timote 2:5, MML) Bia muomumue, bua tuetu kunyema lubilu bua kupeta muoyo, tudi ne bua kukumbaja malu adi Yehowa utulomba, kutumikila mikenji yende milenga idi mu Bible, idi ilongesha muntu ngikadilu muimpe. Kadi Bible udi utumanyisha ne: “Muoyo wa muntu mmutangija ku malu mabi bituadije ku buana buende.” (Genese 8:21, MMM) Ke bualu kayi, nansha tuetu bamane kubangisha lubilu elu, tudi ne bua kutungunuka ne kunyema bu mudi mikenji yamba bua Yehowa kutungunukaye ne kutuanyisha ne bua tuetu kupeta muoyo wa tshiendelele.

Kunanga Nzambi ke tshintu tshinene tshidi mua kutuambuluisha bua kunyema mushindu’eu. (Mâko 12:29-31) Dinanga edi neditusake bua kusankisha Yehowa ne kuenza disua diende.​—1 Yone 5:3.

‘Tumbushayi bujitu buonso’

Mu manaya a kale, banyemi ba lubilu kabavua ne bilamba anyi bintu bikuabu bivua bibanemena bujitu to. Munga mukanda udi wamba ne: “Mu manaya a ditembangana lubilu lua ku makasa, . . . banyemi ba lubilu bavua pa tshibidilu bamueneka anu bu bavua butaka.” (Life of the Greeks and Romans) Dibenga kuvuala bilamba divua dipetesha banyemi mushindu wa kuikala bapepele. Kabavua ne tshintu tshivua katshiyi ne mushinga tshivua ne bujitu buvua mua kubatshiokesha nansha. Pamu’apa Paulo uvua mutume meji ku bualu ebu pakafundilaye bena Kristo bena Ebelu ne: “Tumbushayi petu bujitu buonso . . . , ne tunyemayi ne ditantamana lubilu ludi lututekela kumpala.”​—Ebelu 12:1, NW.

Mbujitu bua mushindu kayi budi mua kutujingakaja mu lubilu lutudi tunyema bua kupeta muoyo? Bumue bujitu budi mua kuikala dijinga dia kupeta bintu bia bungi bidi kabiyi nansha ne bualu menemene anyi kujinga bua kuikala ne nsombelu wa bena kantu ku bianza. Bamue badi mua kumona biuma bu mushindu wa kudilama anyi wa kuikala ne disanka. Munyemi udi udikutakaja ne “bujitu” bua nunku udi mua kutekesha lubilu luende, ndekelu wa bionso Nzambi kayi mua kumuangata kabidi ne mushinga wa bungi to. (Luka 12:16-21) Udi mua kubanga kumona muoyo wa tshiendelele bu tshintu tshitshidi kule. Muntu wa nenku udi mua kubanga kudiambila ne: ‘Bukua-panu bupiabupia nebulue dimue dituku, kadi mpindieu ke dîba ditudi mua kuanji kusankaku ne bintu bia pa buloba ebi.’ (1 Timote 6:17-19) Dinanga bintu dinekesha didi mua kumupambuisha bipepele mu lubilu ludiye unyema bua kupeta muoyo anyi kumupangisha mene mua kuluasa.

Yezu wakamba mu Muyuki wa pa Mukuna ne: ‘Muntu kêna mumanye mua kukuatshila bamfumu babidi mudimu diakamue; yeye neikale ne mukuabu lukuna ne mukuabu dinanga, anyi nealamate mukuabu neapidie mukuabu. Kanuena bamanye mua kukuatshila Nzambi mudimu ne Mamona diakamue.’ Pashishe, yeye mumane kuleja mudi Yehowa ukumbajila nyama ne mitshi majinga ayi ne muambe ne: bantu badi ne mushinga muyipite, wakafila mubelu eu: ‘Kanutambi kuelangana meji ne: Netudie tshinyi? Netunue tshinyi? Netudiluatshishe tshinyi? Bisamba bia bende bidi bikeba bintu ebi bionso; Tatu wenu udi mu diulu udi mumanye ne: nudi ne bintu ebi bionso bualu. Kadi diambedi kebayi bukalenge buende ne buakane buende, nunku nebanupe bintu ebi bionso.’​—Matayo 6:24-33.

“Tunyemayi ne ditantamana”

Kale, manaya a ditembangana lubilu lua ku makasa kaavua onso a kunyema ntanta muîpi to. Lumue lubilu luvuabu babikila ne: dolikhos, luvua lua kilometre mitue ku inayi. Divua diteta divua dilomba makanda ne dinanukila. Bilondeshile bidi bantu balonda, mu 328 K.B.B., dîba divua munyemi mukuabu wa lubilu (Ageas) mupatuke wa kumpala mu lubilu elu, wakamata mu njila lubilu mutangile mu tshimenga tshiabu tshia Argos bua kumanyisha muvuaye mutuke wa kumpala. Dituku adi, wakanyema kilometre mitue ku 110!

Lubilu lua bena Kristo ludi palu lua kuya ntanta mule, lubilu ludi lutulomba ditantamana anyi dinanukila. Kunanukila mu lubilu elu too ne ku ndekelu ke kudi kukengedibua bua Yehowa kutuanyisha ne kutupesha difutu dia muoyo wa tshiendelele. Paulo wakanyema lubilu mushindu’au. Pakavuaye pabuipi ne lufu luende, wakamba ne: ‘Ngakuluangana mvita mimpe, ngakujikija tshidikijilu tshia lubilu, ngakulamata ditabuja; tshidi kumpala mpindieu ntshifulu tshia butumbi tshia buakane.’ (2 Timote 4:7, 8) Anu bu Paulo, tudi ne bua ‘kujikija’ lubilu luetu. Ditantamana anyi dinanukila dietu diodi dikepele anu bualu tudi tumona lubilu elu bu lule kupite mutuvua tuela meji kumpala, netupangile mua kupeta difutu. (Ebelu 11:6) Nebikale bibi bitambe, bualu tukadi pabuipi menemene ne muaba udi lubilu elu ne bua kujikila!

Difutu

Bantu bavua bapatuka ba kumpala mu manaya a ditembangana mu Grèce bavua babapesha nkata mienza nangananga ne mabeji a mitshi, milengeja ne bilongo. Mu Manaya a mu tshimenga tshia Delphes (Jeux pythiques), bavua basa bantu bavua batuka ba kumpala bifulu bia mabeji a mitshi ya laurier. Mu Manaya a mu Olympie (Jeux olympiques), bavua babasa bifulu bia mabeji a olive wa muitu, ne mu Manaya a mu Isthme (Jeux isthmiques), bavua babapesha bifulu bia makaka. Mukebuludi kampanda wa malu a Bible udi wamba ne: “Bua kusonsola tshisumi tshia banayi, bavua bateka bifulu bia butumbi, mafutu a bavua batuka ba kumpala, ne malala a mabue anu mu tshipalu amu kumpala kua banayi, pa mesa a mikolo isatu anyi inayi, pavua banayi banaya apu.” Bua muntu uvua upatuka wa kumpala, kuvuala tshifulu tshia butumbi kuvua bualu bua lumu lunene. Pavuaye upingana kuabu, uvua ubuela ne butumbi mu tshimenga tshiabu bamuambule mu ditempu.

Paulo uvua mumanye bualu ebu pakambilaye bena Kolinto ne: “Nudi bamanye bulelela ne: badi balumbila lubilu badi banyema bonso, kadi umuepele ngudi upeta [difutu] dia bunyemi buende. Nanku nyemayi bua [kudipeta]. . . . Badi benza nunku bua kupeta tshifulu tshia butumbi tshidi katshiyi tshishala musangu mule; kadi tuetu, tudi tuenza nunku bua kupeta tshifulu tshia butumbi tshidi tshishala kashidi.” (1 Kolinto 9:24, 25, MML; 1 Petelo 1:3, 4) Ndishilanganapu bunene kayi nunku! Bifulu bia mu manaya a kale bivua bifubidila, kadi difutu diapeta aba badi banyema lubilu too ne ku ndekelu bua kupeta muoyo ndishilangane nabi bualu diodi kadiakujimina to.

Mupostolo Paulo wakamba bua tshifulu tshitambe bulenga etshi ne: ‘Pamueneshibua mulami munene, nenuangate tshifulu tshia butumbi tshidi katshiyi tshifubidila.’ (1 Petelo 5:4) Kudiku difutu didi bena panu mua kupesha muntu, didi mumue ne dibenga kufua anyi muoyo udi kauyi unyanguka mu butumbi bua mu diulu pamue ne Kristo anyi?

Lelu’eu, Nzambi ki mmuele bena Kristo bapite bungi manyi bua kuikalabu bana bende ba mu nyuma ne bikale ne ditekemena dia kupeta muoyo mu diulu to. Bua bualu ebu, lubilu luabu ki ndua kupeta difutu dia dibenga kufua nansha. Kadi Nzambi mmubatekele difutu dia mushinga mupite bungi kumpala. Difutu adi mmuoyo wa tshiendelele mu nsombelu mipuangane mu mparadizu pa buloba mu Bukalenge bua mu diulu. Nansha bikala muena Kristo udi unyema lubilu muikale udienzeja bua kupeta difutu dia mu diulu anyi dia pa buloba, udi ne bua kunyema ne tshisumi tshikole ne makanda kupita munayi wa manaya a ditembangana lubilu. Bua tshinganyi? Bualu difutu diapeteye kadiakufubidila nansha kakese: ‘Eu udi mulayi wakatulayaye: muoyo wa tshiendelele mene.’​—1 Yone 2:25.

Bu mudi muena Kristo udi unyema lubilu muikale ne difutu bunene nunku kumpala kuende, mmunyi mudiye ne bua kumona bintu bia panuapa bidi bilobeshangana? Udi ne bua kubimona anu muvua Paulo ubimona. Paulo wakamba ne: “Nkadi ntangila bionso bu bia kabutu pa kubifuanyikija ne bualu bua mushinga mukole bua dimanya dia Yezu Kristo Mfumu wanyi. Buende yeye ndi musue kujimija bionso, mbitangila bu bintu bia kuimansha ku diala.” Mêyi aa adi aleja ne: Paulo wakanyema lubilu luende ne muoyo mujima. Paulo wakamba kabidi ne: “Bana betu, tshiena ngamba ne: nkadi mupete, ndi ngamba amu se: ndi mpua bidi kunyima kuanyi muoyo, nya muluijakane muanyi muonso bua kukuata bidi kumpala, nnyemena ku kipatshila bua kupeta difutu.” (Filipoi 3:8, 13, 14, MMM) Paulo wakanyema ne mêsu matangija anu ku difutu. Ke mutudi ne bua kunyema petu.

Tshilejilu tshietu tshitambe bulenga

Mu manaya a kale, bantu bavua bapatuka ba kumpala bavua babatumbisha bikole. Bafundi ba tusala bavua bafunda bualu buabu, ne basongi ba mpingu bavua benza mpingu ivua ne bimfuanyi biabu. Mufundi wa miyuki ya kale Věra Olivová udi wamba ne: bavua “bapeta butumbi bua bungi be, ne bamanyika bikole.” Bavua kabidi bashala bilejilu kudi bantu bavua babalonda munyima bavua bapatuka pabu ba kumpala.

Nnganyi udi “mupatuke wa kumpala” udi ushila bena Kristo tshilejilu tshitambe bulenga tshia kulonda? Paulo udi wandamuna ne: ‘[Tunyemayi ne ditantamana lubilu ludi lututekela kumpala, NW] batangila kudi Yezu, mubangi ne mushikiji wa ditabuja dietu, yeye bua disanka diakatekibua kumpala kuende, wakakankamana pakakengaye ku mutshi, wakalengulula bundu, ne wakashikama ku tshianza tshikole tshia nkuasa wa butumbi wa Nzambi.’ (Ebelu 12:1, 2) Bituasua kujikija lubilu luetu bimpe bua kupeta muoyo wa tshiendelele, tudi ne bua kushala batangile Yezu Kristo, Tshilejilu tshietu. Tudi mua kumutangila nanku tuetu bikale tubala pa tshibidilu miyuki ya mu Evanjeliyo ne tuelangana meji bua mushindu utudi mua kumuidikija. Dilonga edi nedituambuluishe bua kujingulula ne: Yezu Kristo uvua utumikila Nzambi ne wakaleja mushinga wa ditabuja divuaye nadi pakatantamenaye ntatu. Yehowa Nzambi wakamuanyisha ne wakamupesha midimu milenga ya bungi bua muvuaye munanukile.​—Filipoi 2:9-11.

Dinanga ke ngikadilu mutambe bunene uvua nende Yezu. Wakamba ne: ‘Kakuena muntu udi ne dinanga didi ditambe edi, dia muntu udi ufuila balunda bende.’ (Yone 15:13) Wakatuleja mushinga munene wa muaku “dinanga” pakatuambilaye bua kunanga too ne baluishi betu. (Matayo 5:43-48) Bu muvua Yezu munange Tatuende wa mu diulu, uvua ne disanka pavuaye wenza disua dia Tatuende eu. (Musambu 40:9, 10; Nsumuinu 27:11) Patudi tutangila Yezu bu Tshilejilu tshietu ne bu muntu udi utuleja dikasa dia kulonda mu lubilu elu lutudi tunyema ne tshisumi bua kupeta muoyo, nebitusake kabidi bua kunanga Nzambi ne muntu netu ne bua kuikala ne disanka dia bushuwa mu mudimu wetu wa tshijila. (Matayo 22:37-39; Yone 13:34; 1 Petelo 2:21) Tushale bamanye ne: Yezu kêna utulomba malu atudi katuyi mua kukumbaja nansha. Udi utujadikila ne: “Bualu bua meme ndi mupole ne mupuekele mu muoyo; ne nenupete dikisha. Bujitu bundi nnupesha kabuena bualu bukole pa kuambula ne bujitu bungateka pambidi penu budi bupepele.”​—Matayo 11:28-30, MML.

Anu bu Yezu, tudi ne bua kushala batangile ku difutu dilamina aba bonso bananukila too ne ku nshikidilu. (Matayo 24:13) Tuetu banyeme bu mudi mikenji yamba, tuetu bumbushe bujitu buonso, ne tuetu banyeme ne ditantamana, tudi mua kushala bajadike ne: netutshimune. Difutu didi kumpala kuetu didi ditusaka bua kuya kumpala! Didi ditupeshilula bukole bualu didi ditupetesha disanka didi ditupepejila lubilu mu njila udi kumpala kuetu.

[Tshimfuanyi mu dibeji 29]

Lubilu lua bena Kristo ndua kuya ntanta mule, ludi lulomba ditantamana

[Tshimfuanyi mu dibeji 30]

Bena Kristo kabena bu banayi bavuadika bifulu bia butumbi to, bualu mbatekemene difutu didi kadiyi dinyanguka

[Tshimfuanyi mu dibeji 31]

Aba bonso badi bananukila too ne ku nshikidilu nebapete difutu

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 28]

Copyright British Museum