Bible muenza mu mukanda umue

BENA KRISTO ba kumpala bavua bakuata mudimu bikole ne kodekse (uvua wa mukanda kadi kayi wa mivungu) bualu bavua dijinga ne Bible ya bungi. Kadi, kabakabanga kupatula Bible mu mukanda umue diakamue nansha. Cassiodore ke wakabanga kupatula Bible mu mukanda umue (mu bidimu bia 500).

Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus wakaledibua pankatshi pa 485 ne 490 B.B. mu dîku dia bena kantu ku bianza mu tshimenga tshia Calabre pabuipi ne mikalu ya ku Sud wa ditunga dia Italie dia lelu. Uvua ne muoyo mu tshikondo tshivua tshitupa tshia bulaba etshi mu bianza bia ba Goths ne pashishe mu bianza bia bena Byzance. Pakakumbajaye bidimu bu 60 anyi bu 70 nanku, Cassiodore wakasa nzubu wa badiambike (monastere wa ba-mumpere) mu Vivarium ne tshilaminu tshia mikanda pabuipi ne kuende mu tshimenga tshia Calabre, mu Squillace.

Mutentudi wa Bible wa lubatshi

Bumue bua ku malu manene avua Cassiodore ukeba kuenza buvua bua kutangalaja Bible mu bantu. Mumanyi wa malu a kale Peter Brown wakamba ne: “Lungeyi lua Cassiodore luvua lua kuangata mikanda yonso ya mamanya a bantu ya mu muakulu wa Latin, ne kuenza nayi mudimu bua kutangalaja Bible. Nunku diambuluisha dionso divuabu bafila bua kulonga ne kutentula mikanda mikuabu wakenza nadi mudimu bua kumvuija Bible ne kumutentulula mu mushindu mulenga. Nsombelu wa bena Latin wakabangisha mpindieu kunyungulukila anu ku Dîyi dia Nzambi bienza bu mutu mabulungu anyunguluka ku dîba.”

Cassiodore wakasangisha bakudimunyi ne bashikuluji ba miakulu mu monastere wa mu Vivarium bua kulongololabu Bible ne kulombola midimu ya difunda nkudimuinu mukuabu. Mudimu eu wakaupesha anu bantu bakese menemene bavua baulonge. Buobu aba kabavua ne bua kuitaba lukasa lukasa patupu bionso bivuabu basangana miaba ivua bakudimunyi balongolole ne: mbua kumbusha bilema bia batentuludi to. Pavua tshilumbu tshia malu a muakulu tshijuka, dîba adi bavua balonda malu avua mu mikanda ya kale ya Bible kupita avua mu mfundilu wa Latin uvuabu benza nende mudimu. Cassiodore uvua mutume dîyi ne: “Mfundilu wa muakulu . . . udi ne bua kushala anu muvuayi mu mikanda, bualu mukanda mufundisha kudi Nzambi kawena ne bua kushintuluka ne bilema nansha. . . . Miaku ya mu Bible, mfuanyikijilu wende wa malu, ne ngakuilu wende wa mu mipanganyi kabiena ne bua kushintuludibua to, nansha biobi kabiyi bipetangana ne mfundilu wa mu Latin; bidi ne bua kuikala kabidi nunku bua mêna malelela a bantu anyi a bintu a mu tshiena-Ebelu.”​—The Cambridge History of the Bible.

Kodekse Grandior

Bakapesha batentuludi bavua mu monastere wa mu tshimenga tshia Vivarium mudimu wa kukudimuna nkudimuinu ya Bible mipite pa isatu mu muakulu wa Latin. Umue wa ku nkudimuinu ya Bible eyi mutapulula mu mikanda tshitema uvua pamu’apa mua kuikala mukongoloje kabidi ne mikanda ya mu Latin wa Kale ivua yenza nkudimuinu wakapatuka pabuipi ne kundekelu kua bidimu bia 100. Nkudimuinu muibidi uvua ukongoloja pende eu udibu babikila ne: Vulgate Latine uvua Jérôme mujikije pamue ne ku ntuadijilu kua bidimu bia 300. Nkudimuinu muisatu: Kodekse Grandior (udi umvuija: “kodekse munene”) yeye bakamupatuila ku mfundilu isatu ya Bible. Nkudimuinu wa Bible wa Vulgate Latine ne wa Kodekse Grandior ivua yoyo mibumbakaje mikanda yonso ya mu Bible mishale mukanda umue wa Bible.

Bidi bimueneka ne: Cassiodore ke muntu wa kumpala wakapatula Bible ya mu Latin ivua ne  mikanda yayi yonso mibumbakaja muaba umue e kuyibikila ne: Pandectes. * Kakuyi mpata, uvua mumone bulenga buvua nabu dibumbakaja dia mikanda ya mu Bible yonso mu mukanda umue bua kuepuka dijimija dia dîba mu kuenda kubululabulula mikanda ya bungi.

Umbuka ku Sud kua Italie kufika too ne mu Grande-Bretagne

Anu matuku makese panyima pa lufu lua Cassiodore (pamu’apa mmu 583 B.B.), mukanda wa Kodekse Grandior wakabanga luendu luawu. Mu tshikondo atshi, bakitaba bua kuya ne tshitupa tshia mikanda ivua mu tshilaminu tshia mikanda tshia ku Vivarium ku tshilaminu tshia Lateran tshivua ku Lomo. Mu tshidimu tshia 678 B.B., abé-mukulu Ceolfrid muena Angleterre wakangata kodekse pakumukaye ku Lomo bua kupingana mu Grande-Bretagne. Kodekse e kushala mu bilaminu bia mikanda bibidi: monastere wa ku Wearmouth ne wa ku Jarrow ivua Ceolfrid uludikila muaba udibu babikila lelu ne: Northumbrie mu Angleterre.

Bible mubumbakaja mu mukanda umue uvua Cassiodore muenzenje uvua musankishe Ceolfrid ne bandiambike bakuabu pamu’apa bua muvuaye mupepele bua kuenza nende mudimu. Nunku, mu makumi a bidimu bikese patupu, bakapatula Bible mijima isatu. Ku Bible yonso yakafundabu eyi, nkushale anu umue udi dîna se: Kodekse Amiatinus. Mbamufundile mu bibadi 2 060 bia biseba bikale ne bula bua santimetre 51, ne butshiama bua santimetre 33. Kodekse eu (ne tshizubu tshiende) uvua ne mupimbu wa santimetre 25 ne bujitu bua kilo 34. Yeye ke Bible wa kale wa mu Latin utshidiku too lelu. Mulongi wa Bible wa mu bidimu bia 1800, Fenton Hort wakapeta kodekse eu mu tshidimu tshia 1887. Fenton Hort wakamba ne: “Nansha muntu wa matuku etu aa udi anu mua kukatshila padiye umona [mukanda] wa dikema eu.”

Mutangila ku Italie

Kodekse Grandior wa ntuadijilu uvua Cassiodore mulombole midimu ya dimufunda au ukadi mumane kujimina. Kadi nkudimuinu wende wa tshiena Angleterre (Kodekse Amiatinus) wakafika ku Italie panyima pa dimufunda. Ceolfrid wakajinga bua kupingana ku Rome matuku makese kumpala kua lufu luende. Wakatuadila Papa Grégoire II umue wa ku Bible isatu yende ya mu Latin. Kadi Ceolfrid wakafuila mu njila, mu tshidimu tshia 716 B.B. mu ditunga dia France (mu tshimenga tshia Langres). Kadi bantu bakuabu bavua mu luendu alu bakambula Bible kuya nende kuvuabu baya. Bakateka kodekse eu mu tshilaminu tshia mikanda tshia mu monastere wa ku Monte Amiata. Buobu e kumuinyika ne: Kodekse Amiatinus. Kadi mu tshidimu tshia 1782, bakaya ne mukanda eu mu tshilaminu tshia mikanda tshia ku Medicean-Laurentian mu tshimenga tshia Florence (mu Italie). Mmushale tshimue tshia ku bintu bia mushinga mukole bia mu tshilaminu tshia mikanda etshi.

Ntshinyi tshidi Kodekse Grandior mutushile? Kumukila ku tshikondo tshia Cassiodore, batentuludi ne bapatudi ba mikanda ku biamu mbavudije mudimu wa dipatula Bible mubumbakaja mu mukanda umue. Kumbuka anu ku dîba adi too ne lelu, kuikala ne Bible muenza mu mukanda umue nkuambuluishe bantu bua kuenza nende mudimu bipepele ne kumvua buimpe ne bukole buende mu nsombelu wabu wa dituku dionso.​—Ebelu 4:12.

[Mêyi adi kuinshi]

[Karte mu dibeji 29]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

Luendu lua Kodekse Grandior

Monastere wa ku Vivarium

Lomo

Jarrow

Wearmouth

Luendu lua Kodekse Amiatinus

Jarrow

Wearmouth

Monte Amiata

Florence

[Mêyi a dianyisha]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Bimfuanyi mu dibeji 30]

Kulu: Kodekse Amiatinus Ku dia bakaji: Tshimfuanyi tshia Ezela mu Kodekse Amiatinus

[Mêyi a dianyisha]

Biblioteca Medicea Laurenziana, Firenze