Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Tshilumbu tshia makenga a bantu

Tshilumbu tshia makenga a bantu

Tshilumbu tshia makenga a bantu

“BUA TSHINYI NZAMBI WANYI, BUA TSHINYI NUNKU?” Miaku eyi yakapatuka minene pamutu pa tshimue tshikandakanda tshitu bantu ba bungi batamba kubala mu buloba bujima, pakenzeka tshikumina tshinene mu Asia Mukese. Foto uvuapu uvua uleja tatu mukuabu muikale usumpakana bikole upatuka mu nzubu wabu uvua mupuke muambule muanende wa bakaji uvua mutapikamu.

Mvita, nzala, masama a tshiambu ne bipupu mbikebele bantu ntatu mivule, mbipuekeshishe bantu bapite bungi binsonji, ne mbishipeshe bakuabu bungi kabuyi kubala. Tudi mua kutela kabidi bakaji badibu benda nabu ku bukole, bana badibu banyanga ne malu makuabu mabi adi bantu benza. Anji ela meji bua bungi bua bantu badi batapika ne badi bafua mu njiwu. Kudi kabidi bantu miliyare mivule badi mu tunyinganyinga tukole bua masama, bukulakaje ne lufu lua bantu bavuabu banange.

Mu lukama lua bidimu lua 20 lushala elu muvua makenga kaayi kuamba. Kutuadijila mu 1914 too ne mu 1918, basalayi batue ku miliyo dikumi bakafua mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima. Bamue bafundi ba malu a kale badi bamba ne: mvita ayi yakashipesha kabidi bantu ba tshianana bapite bungi. Mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima, basalayi ne bantu ba tshianana batue ku miliyo 50 bakafua, kusangisha ne miliyo mivule ya bakaji ne bana ne bakulakaje bavua kabayi, tshia kuenza bua kudipandisha. Mu bidimu lukama biashadi ebi bantu miliyo ya bungi mbafue mu mvita ivua bena tshisamba tshikuabu bashipa bena tshinga tshisamba, ne bua dishintuluka dia malu a bena tshididi, bua diluishangana dia bisa, eku banga bafue bua nzala ne bua bupele. Mukanda mukuabu udi uleja ne: bantu bapite pa miliyo 180 mbafue bua “ntatu idi ikuata bantu ba bungi” eyi.​—Historical Atlas of the Twentieth Century.

Disama dia gripe wa bena Espagne diakabudika mu 1918 ne 1919 diakashipa bantu miliyo 20. Mu bidimu makumi abidi bishale, bantu bu miliyo 19 mbafue SIDA, ne bakuabu batue ku miliyo 35 badi ne kishi ka disama edi patudi tuakula apa. Bana ba bungi mbashale bana ba nshiya bualu baledi babu mbafue SIDA. Ne bana ba tutoto ba bungi badi bafua SIDA bualu mbapetele disama edi munda mua ba mamuabu.

Badi kabidi bakengesha bana bikole mu mishindu mikuabu. Ku ndekelu kua 1995, tshikandakanda tshikuabu tshiakaleja malu avua bulongolodi bua UNICEF buambe, ne: “Mu mvita ya mu bidimu dikumi bishale, mbashipe bana miliyo ibidi, bana miliyo bu inayi anyi itanu mbashale balema, miliyo 12 mbashale kabayi ne muaba wa kulala, bana bapite pa muliyo mujima mbalue bana ba nshiya anyi mbashale kunga baledi babu kukuabu, ne bana miliyo 10 mbashale ne buôwa.” (Manchester Guardian Weekly) Ku bionso ebi tudi tusakidila mafu matue ku miliyo 40 anyi 50 adibu batula ku tshidimu tshionso pa buloba bujima!

Ntshinyi tshienzeka kumpala eku?

Bantu ba bungi batu bamba ne: bualu kampanda bubi nebuenzeke kumpala eku. Bamanyi bakuabu bakamba ne: “Malu adi bantu benza . . . adi mua kushintulula nsombelu wa bantu ne bintu bidi pa buloba, kakutshiyi mushindu wa kutungunuka ne muoyo mushindu’eu nansha.” Bakamba kabidi ne: “Nansha mpindieu, muntu umue pa batanu udi mu bupele bukole kayi ne tshiakudia, ne muntu umue pa bantu dikumi kêna udia bimpe to.” Bamanyi aba bakajinga dîba adi bua “kudimuija bantu bonso bua bualu buenzeka kumpala eku” bamba ne: “Dishintuluka dinene dia mushindu utudi tulongolola malu etu pa buloba ne muoyo udipu didi ne bua kuenzeka, bituikala basue kuepuka dikenga dia bantu ba bungi ne bua buloba butudi basombele ebu kubengabu kunyanguka kashidi kakuyi mushindu wa kubulongolola kabidi.”

Bua tshinganyi Nzambi mmulekele makenga ne malu mabi bungi nunku? Mmunyi ne ndîba kayi didiye mupangadije bua kujikija bionso ebi?

[Mêyi a dianyisha bua bimfuanyi mu dibeji 3]

Kuulu: muntu pa dikalu dia balema: Foto wa ONU/​DPI 186410C mukuata kudi P.S. Sudhakaran; pankatshi: bana bakenguluka ne nzala: OMS/​OXFAM; kuinshi: muntu munyane mushale mifuba: Foto wa FAO/​B. Imevbore