Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Kuikala muena lulamatu kudi kumvuija tshinyi?

Kuikala muena lulamatu kudi kumvuija tshinyi?

Kuikala muena lulamatu kudi kumvuija tshinyi?

BENA YUDA ba-Hasidim ba mu lukama luibidi lua bidimu K.B.B. bavua badimona bena lulamatu balelela. Dîna diabu didi difumina ku muaku wa tshiena-Ebelu chasidh utu utamba kumvuija “muena lulamatu.” Mbawangatshile ku muaku chesedh udibu batamba kukudimuna ne: “luse,” “malu a kalolo,” “luse lujalame” ne “dinanga.” Bilondeshile nkonga-miaku kampanda, chesedh mmuaku udi uleja ngikadilu wa “tshisumi, disomba bimpe ne bakuabu, wa dinanukila [ne] udi umvuija ki ng’anu ngikadilu udi nende muntu to, kadi ne bienzedi bidi bifumina ku ngikadilu eu. Mbienzedi bidi bilama anyi bikuatshisha muoyo. Ndiambuluisha muntu udi mupete diakabi anyi dikenga kampanda. Ndilejangana bulunda.”​—Theological Dictionary of the Old Testament.

Bulelela, mu miakulu ya bungi kamuena muaku udi mua kufila diumvuija dionso dia muaku wa tshiena-Ebelu eu bu mudidi mu Bible to. Kadi bilondeshile Bible, lulamatu kaluena anu lumvuija dishala mulamate ku mitshipu to. Muaku eu udi ufila kabidi lungenyi lua dilamata ne dinanga ku bualu kampanda ne dienza tshidi tshikengela bua kuambuluisha bakuabu. Bua kumvua tshidi lulamatu lulelela lumvuija, tangila muvua Yehowa mululeje Abalahama, Mose, Davidi, tshisamba tshia Isalele ne bantu mu tshibungi.

Mushindu wakaleja Yehowa lulamatu

Yehowa wakambila mulunda wende Abalahama ne: “Meme ndi ngabu webe.” (Genese 15:1; Yeshaya 41:8) Aa kaavua mêyi a tshianana to. Yehowa wakakuba ne wakapandisha Abalahama ne ba mu nzubu muende mu bianza bia Palô ne Abimeleke. Wakambuluisha Abalahama bua kusungila Lota mu bianza bia bakalenge banayi bavua badienze tshintu tshimue. Pavua Abalahama ne bidimu 100 ne Sala 90, Yehowa wakabapingajila lulelu bua se: Dimiinu dilaya dipatukile mu ndelanganyi yabu. Yehowa uvua umanyisha Abalahama malu pa tshibidilu mu bikena-kumona, mu bilota ne ku diambuluisha dia banjelo bavuaye utuma. Bushuwa, wakaleja Abalahama lulamatu pavuaye ne muoyo ne munkatshi mua matuku a bungi kunyima kua lufu luende. Yehowa wakakumbaja malu avuaye mulaye ndelanganyi ya Abalahama anyi tshisamba tshia Isalele munkatshi mua bidimu bia bungi, nansha muvuabu bamutombokela. Malanda avua Yehowa mudie ne Abalahama adi aleja tshidi lulamatu lulelela lumvuija: dinanga dimuenekela ku bienzedi.​—Genese, nshapita wa 12 too ne wa 25.

Bible udi wamba ne: ‘Yehowa wakayikila ne Mose mpala pa mpala bu mudi muntu uyikila ne mulunda wende.’ (Ekesode 33:11; tuetu mbadi baladike maleta.) Bulelela, Mose uvua mudie malanda mashême ne Yehowa kupita avua baprofete bonso ba kumpala kua Yezu Kristo badie nende. Mmunyi muvua Yehowa muleje Mose lulamatu?

Bu muvua Mose ne bukole pavuaye ne bidimu 40, wakapeta dikamakama dia kudipikuila nkayende tshisamba tshiabu. Kadi dîba dia kutshipikula kadivua dianji kukumbana to. Wakanyema bua kusungila muoyo wende. Kulamaye mikoko bidimu 40 mu Midiyana. (Bienzedi 7:23-30) Kadi Yehowa kakamulekela to. Pakakumbana dîba, Nzambi wakapingaja Mose mu Ejipitu bua kupatulaye bena Isalele mu bupika.

Bia muomumue, Yehowa wakaleja lulamatu kudi Davidi, mukalenge muibidi wa Isalele uvua muende lumu. Patshivua Davidi muana, Yehowa wakambila muprofete Samuele ne: ‘Bika, umuele manyi pa mutu, eu nyeye mene.’ Kubangila anu dîba adi, Yehowa wakakuba ne kulombolaye Davidi ne lulamatu luonso pavuaye wenda ukola bua kuluaye mukalenge wa Isalele yonso. Yehowa wakamusungila “ku dikama dia nyama wa ntambue ne dia [ours]” ne ku tshianza tshia Goliata, muena Peleshete munene wa kafiondo. Wakambuluisha Davidi bua kutshimuna baluishi ba Isalele njila ne njila, ne wakamusungila kabidi ku difuma dia Shaula muena mukawu ne muena lukinu.​—1 Samuele 16:12; 17:37; 18:11; 19:10.

Bushuwa, Davidi kavua muntu mupuangane to. Wakenza mene ne mpekatu minene. Kadi, Yehowa kakamulekela to, kadi bu muakanyingalala Davidi ne muoyo mujima, wakamuleja luse lujalame. Mu matuku onso a muoyo a Davidi, Yehowa wakamukuba njila ne njila bua kumulama ne muoyo. Wakambuluisha Davidi pavuaye mu tunyinganyinga. Adi divua dinanga bulelela!​—2 Samuele 11:1-12:25; 24:1-17.

Tshisamba tshia Isalele mu kabujima tshiakadia malanda a pa buawu ne Yehowa pakitabatshi bua kutumikila mêyi a tshipungidi tshia Mikenji ya Mose ku Mukuna wa Sinai. (Ekesode 19:3-8) Ke bualu kayi batu babikile Isalele mu Bible ne: mukaji wa Yehowa. Bakambila bena Isalele ne: ‘Yehowa wakukubikila bu mukaji.’ Ne Yehowa wakambila mukaji eu ne: “Mu dinanga dia tshiendelele nenkufuile luse.” (Yeshaya 54:6, 8) Mmunyi muvua Yehowa muleje lulamatu mu malanda a pa buawu aa?

Yehowa wakakumbajila bena Isalele bivuabu nabi dijinga ne wakakolesha malanda avuaye mudie nabu. Wakabapikula mu Ejipitu, kubenza tshisamba ne kubabuejaye mu “buloba [muvua] mabele ne buitshi bia bungi.” (Ekesode 3:8) Uvua ubalongesha malu a mu nyuma pa tshibidilu ku diambuluisha dia bakuidi, bena Lewi ne baprofete ne bamanyishi ba mikenji bakalondangana. (2 Kulondolola 17:7-9; Nehemiya 8:7-9; Yelemiya 7:25) Pavua bena tshisamba etshi babanga kutendelela nzambi mikuabu, Yehowa uvua ubanyoka. Pavuabu badilengeja, uvua ubafuila luse. Kabiyi mpata, tshisamba tshia Isalele tshivua ‘mukaji’ mubi. Kadi Yehowa kavua musue kutshilekela lubilu to. Bua malu avuaye mulaye Abalahama, wakashala mulamate bena Isalele too ne pakakumbana malu Ende avuaye mubalongoluele. (Dutelonome 7:7-9) Etshi ntshilejilu tshilenga bua aba badi baselangane lelu.

Yehowa udi kabidi uleja bantu mu tshibungi lulamatu padiye ufila bintu binene bidi biambuluisha bantu bonso bua kuikala ne muoyo, bimpe ne babi. (Matayo 5:45; Bienzedi 17:25) Bualu bua mushinga wa bungi mbua se: mmufile mulambu wa Muanende bua bantu bonso bapikudibue ku bupika bua mpekatu ne ku lufu ne bikale ne ditekemena dilengele ne dipuangane dia kupeta muoyo wa tshiendelele mu Mparadizu. (Matayo 20:28; Yone 3:16) Mulambu eu uvua bualu bua mushinga mutambe bunene buvuaye muenze bua kupetesha bantu muoyo ne kuwulama. Bushuwa, uvua ‘diambuluisha [kudi] muntu udi mupete diakabi anyi dikenga kampanda.’

Leja lulamatu luebe ku bienzedi bimpe

Bu mudi lulamatu lumvuija kabidi luse lujalame, ludi luleja dijinga dikole dia kuenzelangana malu mimpe. Muntu yeye mukuleje luse lujalame, udi pebe ne bua kumulejalu. Muntu udi ulejangana lulamatu batu bamulejalu pende. Davidi uvua mumanye malu avua atangila diumvuija dia muaku wa chesedh, tshidi tshileja nanku mmêyi ende aa: “Nenkutendelele ne mutu wanyi muinyika mutume ku ntempelo webe wa tshijila.” Bua tshinyi? “Bua luse luebe lujalame ne bua lulamatu luebe lua bushuwa.” (Musambu 138:2) Mutshima wa Davidi wakamusaka bua kutendelela Yehowa ne kumutumbisha bualu Yehowa uvua mumuleje luse luende lujalame. Ke bualu kayi patudi tumona malu adi Yehowa mutuenzele bua kutuleja luse luende lujalame, mutshima wetu udi utusaka bua tuetu kumuenzela petu malu mimpe. Tshilejilu, bantu buobu bapende dîna dia Yehowa, udiku umvua muoyo ukusaka bua kumubingisha bua lumu luende kalunyanguki anyi?

Ke tshiakafikila muanetu muena Kristo uvua ufuma ku ditambula ne mukajende pakayabu ku madilu a mulela wabu uvua mufue mu njiwu ya mashinyi. Kakuvua masangisha a bena nzambi to, ne bavua banyishile bantu bavua muaba au bua kuamba bualu kampanda bua muntu uvua mufue au. Muntu mukuabu wakabanga kudiula Nzambi bua lufu lua tshikoso lua nsonga au, wamba ne: ‘Nzambi udi nende dijinga mu diulu, ke bualu kayi mmumuangate.’ Muanetu muena Kristo au wakamona ne: kakuvua mushindu wa kushala mupuwe to. Wakabanda pa tshiakuidi, nansha muvuaye kayi ne Bible peshi kabeji ka malu a kuamba. Wakakonka ne: “Nudi nuela meji ne: Nzambi wa luse ne wa bukole buonso mmusue malu a buena aa anyi?” Pashishe wakatungunuka ne muyuki wende wa tshimpitshimpi wa minite dikumi, kufilaye mvese ya mu Bible bua kumvuija tshitudi tufuila, tshidi Nzambi muenze bua kusungila bantu ku lufu, ne ditekemena dilenga dia dibika dia bafue bua kupetabu muoyo wa tshiendelele mu buloba bukudimuna mparadizu. Bantu bapite pa 100 bavua muaba au bakakuma bikashi bikole. Muanetu eu wakamba ne: “Ngakumvua disanka mu mutshima wanyi dimvua tshiyi muanji kumvua katshia bandela. Ngakela Yehowa tuasakidila bua mudiye mundongeshe mu meji ende ne bua mudiye mumpeshe mushindu wa kubingisha dîna diende dinsantu.”

Kulamata Yehowa kudi kumvuija kabidi kulamata Bible, Dîyi diende. Bua tshinyi? Bualu mu Bible ke mudi Yehowa utulongeshila nsombelu wa tuetu kuikala nende. Mikenji ne mêyi bidibu bafundemu ke mikandu mitambe buimpe ne idi itamba kutuambuluisha bua kuikala ne muoyo. (Yeshaya 48:17) Kulekedi bantu bakuabu anyi matekete ebe akusaka bua kusesuka ku mikenji ya Yehowa to. Shala mulamate Dîyi dia Nzambi.

Kulamata Nzambi kudi kumvuija kabidi kulamata bulongolodi buende. Tudi bakaje ne balengeje ngumvuilu wetu wa imue mvese ya mu Bible munkatshi mua bidimu bia bungi. Tshia kumanya ntshia se: kakuena bantu badi badia bimpe mu nyuma bu tuetu nansha. (Matayo 24:45-47) Kakuyi mpata, Yehowa mmukuatshishe bulongolodi buende bua matuku etu aa ne lulamatu luonso. Katuena petu mua kuenza nunku anyi? Ke tshiakenza Alexander Macmillan. Matuku makese kumpala kua lufu luende, wakamba ne: “Ndi mumone mudi bulongolodi bua Yehowa budiunde kubangila patshivuabu ne bantu bakese, pangakadilambula kudi Yehowa ne bidimu 23 mu Kabitende 1900, meme kubuela mu tshisumbu tshia bantu bena disanka badi bamanyisha malu ende malelela ne lukunukunu pa buloba bujima. . . . Mpindieu unkadi mmona mudimu wanyi wa Nzambi pa buloba wenda usemena ku ndekelu, ndi mutuishibue bikole kupita kumpala bua se: Yehowa mmulombole bantu bende ne mmubapeshe bivuabu nabi dijinga mu tshikondo tshiakanyine menemene.” Muanetu Macmillan wakasadila ne lulamatu bidimu 66, too ne pakafuaye mu dia 26 Tshimungu 1966. Uvua tshilejilu tshilenga tshia dilamata bulongolodi bua Nzambi budi bumueneka ne mêsu.

Pa kumbusha dikala ne lulamatu ku bulongolodi, netuikale ne lulamatu munkatshi muetu anyi? Buobu babange kutukengesha ne tshikisu, netushale ne lulamatu kudi bana betu ba balume ne ba bakaji anyi? Mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima, bana betu ba mu Pays-Bas bakashiya tshilejilu tshimpe tshia lulamatu. Bakakengesha Klaas de Vries (mukulu mu tshisumbu tshia mu tshimenga tshia Groningue) bikole, kumuelabu nkonko kudi bena Gestapo bena Nazi, kumuelabu mu buloko bua nkayende matuku 12 udia anu mampa nkayawu ne mâyi, ne pashishe kumuelabu kabidi nkonko. Bakamutangija tshingoma bamba bua kumuasa, kumupeshabu minite ibidi bua ambe anu miaba ivua bana betu bavua balombola mudimu wetu, ne bua ambe kabidi malu makuabu a mushinga. Klaas uvua anu ubambila ne: “Tshiakunuambila bualu nansha bumue to. . . . Tshiena mua kudila bana betu majangi nansha.” Bakamutangija tshingoma misangu isatu mijima. Ndekelu wa bionso bena Gestapo bakapungila, kutumabu Klaas mu buloko bukuabu. Klaas kakadila bana babu majangi to.

Netuleje kabidi lulamatu kudi muntu utudi batambe kulamatangana nende bu mudi utudi nende mu dibaka anyi? Tudi bashale balamate ku mitshipu yetu ya dibaka anu muvua Yehowa munemeke tshipungidi tshivuaye mudie ne tshisamba tshia Isalele anyi? Katuena anu ne bua kushala balamatangane patupu to, kadi tudi ne bua kuenza muetu muonso bua kukolesha malanda etu ne muena dibaka netu. Enzayi tshidi tshikengela bua dibaka dienu dikale dimpe. Ikalayi nusomba pamue, nuyikila bipepele ne nuambilangana malu mu bulelela buonso, ikalayi nukuatshishangana ne nukankamijangana, nuikale nutelejangana, nuseka pamue, nudila pamue, nunaya pamue, nuenza mudimu pamue bua kukumbaja bipatshila bienu bonso, ikalayi nusankishangana, ikalayi balunda. Kadi nutambe kuepuka dileja bantu bakuabu dinanga bu dia mulume ne mukajende. Nansha mudibi kabiyi bibi bua kumanyangana anyi kudia bulunda bushême ne bantu banudi kanuyi baselangane nabu, dinanga dia mulume ne mukaji didi ne bua kuikala dilamina anu muntu unudi nende mu dibaka. Kulekedi muntu mukuabu ulua pankatshi pebe ne unudi baselangane nende to.​—Nsumuinu 5:15-20.

Shala mulamate Bantemu nebe ne bena dîku dienu. Kubapu muoyo bua bungi bua bidimu bidi bienda bipita to. Tungunuka ne kubafundila, kubela nshinga anyi kuya kubamona. Nansha wewe mu nsombelu kayi, enza muebe muonso bua kubenga kubafuisha bundu. Enza bua bikale ne disanka dia kuamba ne: mbakumanye peshi badi nebe bulela. Kushala mubalamate nekukuambuluishe bua kuikala mudisuike bua kuenza malu makane ne nekuikale mua kukukankamija.​—Esetê 4:6-16.

Bushuwa, lulamatu lulelela ludi lumvuija kuenza malu mimpe bua kulama malanda a mushinga mukole. Enza muebe muonso bua kufuta luse lujalame lua Yehowa. Idikija lulamatu lua Yehowa mu malanda ebe ne bena mu tshisumbu tshia bena Kristo ne muena dibaka nebe, bena mu dîku dienu ne balunda bebe. Manyisha bantu nebe malu malenga a Yehowa. Mufundi wa Misambu wakaleja bualu ebu bimpe pakambaye ne: ‘Nengimbe bua luse lujalame lua Yehowa kashidi; mukana muanyi nemumanyishe bantu too ne ku bikondo bionso mudi lulamatu luebe lua bushuwa.’ (Musambu 89:1) Mutshima wetu kawenaku utusaka bua kunanga Nzambi wa mushindu’eu anyi? Bulelela, ‘luse luende lujalame ludiku tshiendelele.’​—Musambu 100:5.

[Tshimfuanyi mu dibeji 23]

A. Macmillan