Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Bena Sekutia bavua bantu ba kale badi bakemesha

Bena Sekutia bavua bantu ba kale badi bakemesha

Bena Sekutia bavua bantu ba kale badi bakemesha

BABANDI ba pa tubalu bena mvita bakalua lubilu lukole mu lupuishi, bisaka bia tubalu tuabu bipate ne bintu bivuabu banyenga bantu mu mvita. Bantu aba badi bakemesha ke bavua bakuate mpata ya ku Mputu ne ya ku Asia kutuadijila bu mu 700 too ne mu 300 K.B.B. Pashishe kabakumvuika kabidi to, e kujiminabu, kadi lumu luabu luakashala mu bantu. Bible udi wakula mene bualu buabu. Bantu abu bavua bena Sekutia.

Kukadi bidimu nkama ya bungi, babandi ba pa tubalu tua lonji aba bavua batambakana mu mpata mialabale kumbukila ku Mikuna ya Carpate ya ku Mputu wa ku Est too ne ku tshitupa tshidi ku Sud-Ouest kua ditunga dia Russie lelu. Mu lukama lua bidimu lua muanda-mukulu K.B.B., mvita yakajula Mukalenge wa bena Chine Hsüan yakabasaka bua kumuangala ne kuya batangile lua ku Ouest. Pavua bena Sekutia baya batangile ku Ouest, bakaluisha ne ba-Cimmériens, bavua bakuate Caucase ne tshitupa tshia ku Nord kua Mbuu Mufike, ne kubipatabu.

Bu muvua bena Sekutia aba benda bakeba bubanji, bakasasuluja Ninewe, tshimenga tshikulu tshia bena Ashû. Pashishe, bakadisangisha ne bena Ashû bua kuluisha bena Madai, bena Babylonie ne bisamba bikuabu. Mvita yabu yakafika too ne ku Nord kua Ejipitu. Dilua kubikila tshimenga tshia Bete-shana tshivua ku Nord-Est kua Isalele ne: Scythopolis didi mua kuikala dileja tshikondo tshivua bena Sekutia bakuate tshimenga atshi.​—1 Samuele 31:11, 12.

Ndekelu wa bionso, bena Sekutia bakasombela mu mpata ya miaba idi lelu ditunga dia Roumanie, dia Moldavie, dia Ukraine ne tshitupa tshia ku Sud kua ditunga dia Russie. Bakapetamu bubanji bua bungi be bualu bavua basumba biakudia kudi babidime ba mu Ukraine ne ku Sud kua Russie baya kubisumbisha kudi bena Gelika. Bena Sekutia bavua bashintakaja biakudia, buitshi, miosa ya nyama ne ngombe ku mvinyo wa bena Gelika, bilamba, bia-mvita, ne bintu bisonga. Ke bualu kayi bakapeta bubanji bua bungi menemene.

Babandi ba pa tubalu ba dikema

Tubalu ke tuvua tuambuluisha baluanganyi ba mvita aba bikole anu mutu tumelu tuambuluisha bantu ba mu tshipela. Bena Sekutia bavua babandi ba pa tubalu babimanye bapiluke ne bavua ba ku ba kumpala bakabanga kuteka biseba bia kusombela pa nyima patu ne bivua bibambuluisha kabidi bua kubandapu. Bavua badia munyinyi wa tubalu tulume ne banua mabele a tubalu tukaji. Bavua kabidi bafila milambu ya kuosha ya tubalu. Pavua muena mvita muena Sekutia ufua, bavua bashipa kabalu kende ne bakajika ne lumu: bakajika kajima ne mikaba yaku ne bintu bikuabu bia mushinga wa bungi.

Anu mudi mufundi wa malu a kale Hérodote wamba, bena Sekutia bakabanga kulonda bilele bibi menemene bia tshikisu, bu mudi kunuina bintu mu tubalubalu tua mitu ya bantu bavuabu bashipa. Pavuabu batshimuna baluishi babu, bavua babashipa ne miele ya tshiamu, tusuyi tua mvita, mafuma ne mikete misongoloke bivua bipasula mibidi ya bantu.

Nkita mienza bua kushalayi kashidi

Bena Sekutia bavua bapakisha manga ne badifila mu malu a bakishi, ne bavua batendelela kapia ne mamu nzambi-mukaji. (Dutelonome 18:10-12) Bavua bangata lukita bu muaba udi bafue basombele. Bavua balambula bapika ne nyama yabu kudi mfumuabu ukavua mufue bua yeye kudiambuluisha nabi. Bavua bamba ne: bapika ne biuma bivua biya ne bamfumu ku “bajangi.” Bakasangana bapika batanu mu lukita lua Mfumu kampanda, balonga ne mikolo yabu mitangija kudi mfumuabu eu, bikale pabuipi bua kujuka ne kubangulula midimu yabu.

Bavua bajika bakalenge ne milambu mipite bungi, ne mu tshikondo tshia madilu, bena Sekutia bavua baditapa mputa mashi bipueka ne bakungula mu mitu. Hérodote wakafunda ne: “Bavua badikosa tutupa tua matshi, bakungula mu mitu, baditapa mputa minyunguluke maboko abu, baditapa mu mpala ne pa maulu, ne baditubula bianza biabu bia bakaji ne mikete.” Pabi Mikenji ivua Nzambi mupeshe bena Isalele mu tshine tshikondo atshi ivua yamba ne: ‘Kanutapi mputa pambidi penu bua kujinga nayi bantu bafue.’​—Lewitiki 19:28.

Bena Sekutia batu bashiye binunu ne binunu bia kurgan (mishiki ya miaba ivuabu bajika bantu). Bilengejilu bia bungi biakapetabu munda mua kurgan eyi bidi bileja malu avua bena Sekutia benza dituku dionso. Amperere wa bena Russie Peter Munene wakatuadija kubisangisha mu 1715, ne bintu bivua biengelela ebi bidi mpindieu mu Musée wa mu Russie ne wa mu Ukraine. Munkatshi mua “nyama misonga” ayi muvua tubalu, mikanku, nyunyi ya tubemba, tumbishi, nyama ya nkashama, nyama wa élan, ngulungu, nyunyi wa tshia manda tshia ntambue ne ntambue wa tshia mutu tshia nyunyi (bifukibua bia mu mianu bivua ne masala ne tshitupa tshimue tshia nyama ne tshikuabu tshia nyunyi).

Tshidi Bible wamba bua bena Sekutia

Bible udi wakula bua bena Sekutia muaba umue patupu. Tudi tubala mu Kolosai 3:11 ne: ‘Kakuena mua kuikala muena Gelika ne muena Yuda, muena ditengula ne udi kayi muena ditengula, [muenyi], muena Sekutia, mupika ne mudishikamine; kadi Kristo udi malu onso ne udi mu malu onso.’ Pakafunda Paulo mupostolo muena Kristo mêyi aa, muaku wa tshiena Gelika udibu bakudimune ne: “muena Sekutia” uvua umvuija bantu bashadile bikole, kadi kauvua umvuija tshisamba kampanda tshia bantu to. Paulo uvua uleja ne: ku diambuluisha dia nyuma muimpe wa Yehowa anyi bukole buenzeji, nansha bantu ba mushindu’eu bavua mua kuvuala bumuntu buimpe.​—Kolosai 3:9, 10.

Bamue balongi ba bishadile bia bintu bia kale batu bamba ne: dîna dia Ashekenaza didi mu Yelemiya 51:27 ndiodi dimue ne dîna dia bena Ashû dia Ashguzai, divuabu babikila bena Sekutia. Mabue a kale avuabu bafundile malu adi akula bua tshipungidi tshivua bantu aba badie ne bena Mannaï pavuabu batombokele bena Ashû mu lukama lua bidimu lua muanda-mutekete K.B.B. Kumpala kua Yelemiya kutuadija buprofete buende, bena Sekutia bavua bapitshila pabuipi ne ditunga dia Yuda pavuabu baya anyi bafuma mu Ejipitu kabayi benza bualu bubi to. Ke bualu kayi bantu ba bungi bavua bumvue Yelemiya umanyisha bua mvita ivua ne bua kukuata Yuda ivua ifumina ku Nord bavua mua kuikala babenge bua kuitaba ne: mulayi au uvua mulelela.​—Yelemiya 1:13-15.

Bamue bakebuludi ba malu a mu Bible batu bela meji ne: Yelemiya 50:42 udi wakula bua bena Sekutia padiye wamba ne: ‘Badi bambula buta ne difuma, badi ne lukinu ne kabena ne luse. Dîyi diabu didi dikungula bu tshiona tshia mâyi manene; badi babanda pa nyima pa tubalu, buonso buabu badi badilongolola mu mualu wa mvita bu muntu umue bua kuluangana nebe, wewe muana mukaji wa Babulona.’ Pabi mvese eu udi ukumbanyina tshia kumpala bena Madai ne bena Pelasa bakatshimuna Babulona mu 539 K.B.B.

Batu baleje ne: “buloba bua Magoga” budibu bambe mu Yehezekele nshapita wa 38 ne wa 39 budi buleja bisa bia bena Sekutia. Kadi “buloba bua Magoga” ebu budi ne diumvuija dia mu tshimfuanyi. Budi bumvuija mikalu ya buloba kuakelabu Satana ne banjelu bende kunyima kua mvita ya mu diulu.​—Buakabuluibua 12:7-17.

Bena Sekutia bavua ne mudimu wa kuenza mu dikumbana dia mulayi wa Nahuma uvua umanyisha dikuluka dia tshimenga tshia Ninewe. (Nahuma 1:1, 14) Bena Kasada, bena Sekutia ne bena Madai bakapaula Ninewe mu 632 K.B.B., buobu e kukululabu Ampire wa bena Ashû.

Dikuluka dia dikema

Kadi bua tshinyi bena Sekutia bakajimina? Mukonkononyi munene wa bishadile bia bintu bia kale wa mu Ukraine udi wamba ne: “Bulelela budi se: katuena bamanye tshiakenzeka to.” Bamue badi bamba ne: bu muakatuya bena Sekutia bua bubanji buvuabu bapete, bakabajikija kudi tshisumbu tshipiatshipia tshia bena ngendu bafume mu ditunga dia Iran, mu Asia, mu lukama lua bidimu lua kumpala ne luibidi.

Bamue pabu badi bela meji ne: mvita ivua munkatshi mua bisa bia bena Sekutia ke yakabakuluisha. Kadi banga pabu badi bamba ne: bashadile ba ku bena Sekutia badi mua kuikala munkatshi mua ba-Ossètes ba mu Caucase. Nansha biobi bikale munyi, bantu ba kale aba badi bakemesha bakashiya lumu luabu mu bantu, ludi luvuije dîna dia muena Sekutia ne diumvuija dia se: tshikisu.

[Karte mu dibeji 24]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

◻ Tshimenga tshia kale

• Tshimenga tshidiku lelu

Danube

SEKUTIA NJILA IVUABU BAMUANGELA

• Kiev

Dniepr

Dniestr

Mbuu Mufike

OSSETIA

Mikuna ya Caucase

Mbuu wa Caspienne

ASHÛ NJILA IVUABU BAYILA MU MVITA

◻ Ninewe

Tigre

MADAI NJILA IVUABU BAYILA MU MVITA

MESOPOTAMIA

BABYLONIE NJILA IVUABU BAYILA MU MVITA

◻ Babulona

Pelata

AMPIRE WA BENA PELASA

◻ Shushanaka

Golfe Persique

PALESTINE

• Bete-shana (Scythopolis)

EJIPITU NJILA IVUABU BAYILA MU MVITA

Nil

Mbuu wa Mediterane

GELIKA

[Bimfuanyi mu dibeji 25]

Bena Sekutia bavua baluanganyi ba mvita

[Mêyi a dianyisha]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Bimfuanyi mu dibeji 26]

Bena Sekutia bavua bashintakaja bintu biabu ne bintu bivua bena Gelika basonge, kuluabu ne bubanji bua bungi menemene

[Mêyi a dianyisha]

Ne dianyisha dia Historic Treasures Museum, mu Kiev (Ukraine)