Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

“Ndi ndayidila kudi Kaisa”!

“Ndi ndayidila kudi Kaisa”!

“Ndi ndayidila kudi Kaisa”!

BANTU tshisumbu bakakuata muntu mukuabu uvua kayi ne mushindu wa kudisungila ne kutuadijabu kumukuma. Bavua bela meji ne: uvua mukumbanyine lufu. Kadi anu pakamuenekabi ne: bakavua pa kushipa muntu eu, basalayi kuluabu, kuenzabu muabu muonso ne kunyengabu muntu au mu bianza bia bena tshimvundu aba. Muntu au uvua mupostolo Paulo. Bavua bamukuma bavua Bena Yuda bavua babenge mudimu wa diyisha wa Paulo buoshe ne munu muiku, ne bakamubanda ne: uvua wona ntempelo. Basalayi bakamusungila abu bavua bena Lomo, bavua ne kamanda kabu Kulaudio Lusia. Bakakuata Paulo mu tshimvundu etshi bamba ne: mmubunde tshilumbu.

Nshapita muanda-mutekete ya ndekelu ya mukanda wa Bienzedi idi yakula bua tshilumbu tshiakatuadija ku tubadi pakamukuatabu apu. Kumvua muyuki wa tshilumbu tshia Paulo ku tubadi, malu avuabu bamubanda nawu, didibingisha diende ne imue mishindu ivua Bena Lomo bafila manyoka bidi bituambuluisha bua kumvua nshapita eyi bimpe menemene.

Mulama kudi Kulaudio Lusia

Mudimu wa Kulaudio Lusia uvua wa kulama bulongame mu Yelushalema. Mfumuende (ngovena muena Lomo) wa mu Yudaya uvua musombele mu Kaisalia. Tudi mua kuangata tshivua Lusia muenze mu tshilumbu tshia Paulo bu mushindu wa kukuba muntu ku tshikisu ne bu dikuata muena tshimvundu. Bualu buakenza bena Yuda buakasaka Lusia bua kuya ne muena buloko wende mu nzubu wa basalayi uvua mu Tshibumba tshia Antonia.​—Bienzedi 21:27–22:24.

Lusia wakajinga bua kumanya bualu buvua Paulo muenze. Bu muvuaku tshimvundu tshia bungi, kakumvua bualu nansha bumue to. Kakuyi dijingakana, wakatuma dîyi bua ‘kukumabu [Paulo] mikaba bua kumuenzeja bua kuakuleye, bua kumanya tshiakadi tshisumbu tshia bantu tshimuelele mbila.’ (Bienzedi 22:24, MML) Ke muvuabu benza nanku bua kufikisha bantu bavua babunde bilumbu, bapika ne bantu bakuabu ba milongo mishadile bua kutondabu malu avuabu benze. Mfimbu ayi (flagrum) ivua mua kuikala ikumbaja tshipatshila etshi, kadi ivua ikuatshisha buôwa. Imue ya ku mikaba eyi ivua ne tubulu tua biamu tusuika ne shene. Mfimbu mikuabu ivua ne mikaba miluka ne tupese tua mifuba misongoloke ne tutupa tua biamu. Ivua itapa mputa pa mibi, ipasula mubidi bu muela tupaya.

Pa dîba adi ke pakamanyisha Paulo ne: uvua muena-muabu muena Lomo. Kabavua mua kututa muena Lomo mikaba kabayi banji kumupisha to, nenku diakula dia Paulo bua manême ende diakashintulula malu diakamue. Kukengesha anyi kunyoka muena-muabu muena Lomo kuvua mua kujimijila musalayi muena Lomo mudimu. Nanku bidi biumvuika ne: kutuadijila anu dîba adi, bavua bangata Paulo bu muena buloko wa pa buende, uvua mua kusomba ne bantu bavua balua kumumona.​—Bienzedi 22:25-29; 23:16, 17.

Bu muvua Lusia kayi mujadike malu avuabu babande nawu Paulo, wakaya ne Paulo kumpala kua Sanedren bua bamanye tshivua bantu bajudile tshimvundu. Kadi Paulo wakajudija dikokangana pakambaye ne: bavua bamulumbuluisha bua tshilumbu tshia dibika dia bafue. Bu muvua mpata mipite bukole, Lusia wakamona ne: bavua bafuane kusunsulula Paulo, ne musangu eu kabidi Lusia wakadimona muenzejibue bua kumusungila mu bianza bia bena Yuda aba bavua ne tshiji tshikole.​—Bienzedi 22:30–23:10.

Lusia kavua musue bua muena Lomo kufuila ku bianza biende to. Pakumvuaye ne: bavua bela tshifufu bua kushipa Paulo, wakatuma muena buloko wende eu diakamue ku Kaisalia. Malu a mikenji avua alomba bua kutuma bena buloko kudi bamfumu ba ku tubadi ne luapolo luvua luleja tshilumbu tshiabu. Mu luapolo ayi muvua mua kuikala mandamuna a nkonko ikavuabu babele, malu avua mafikishe bua kubatuma nunku ne tshivua muntu uvua muenze ankete muambe bua tshilumbu atshi. Lusia wakafila luapolo se: Paulo uvua ‘mubandibue bua malu avua atangila mikenji ya [bena Yuda], kabakadi bamanye mua kumupisha ne tshilema [nansha] tshimue tshiakadiye ukumbanyina mua kufua anyi mua kuedibua mu buloko,’ ne pashishe wakambila bavua bafunde Paulo bua balue kufila malu adibu bamubanda nawu kudi prokirere Felika.​—Bienzedi 23:29, 30, MML.

Ngovena Felika udi upangila bua kumufundila tshibawu

Felika ke uvua ne bukokeshi bua kulumbuluisha mu provense wende. Uvua mua kulonda bilele bia mu provense wende bu yeye musue peshi uvua mua kulonda mikenji ivuabu bele bua babundi ba bilumbu, ivuabu batumikila kudi bantu banene ne bena mbulamatadi. Bavua babikila mikenji ayi ne: ordo peshi liste. Uvua kabidi mua kulonda nkoselu wa bilumbu wa diteleja tshilema tshivua muntu uvua mufunde mukuabu uleja ne pashishe nzuji uvua umona dipangadika dia kuangata. Ngovena wa provense uvua ne bua ‘kulonda tshivuabu ne bua kuenza bua bantu bonso mu kabujima, kadi ki ntshivuabu benza mu Lomo to.’ Nunku, tshilumbu tshionso tshivua mu bianza biende.

Katuena bamanye malu onso a mu mikenji ya kale ya bena Lomo to, kadi tudi tuangata tshilumbu tshia Paulo bu “muyuki udi uleja mushindu uvuabu balumbuluisha ne bakosela muntu uvua mubunde tshilumbu tshibawu kunyima kua bamane kuteleja muntu udi mumufunde.” Ngovena, muambuluisha kudi bafidi ba ngenyi, uvua uteleja malu avua bantu ba tshianana babanda nawu muntu uvuabu bafunde. Bavua babikila muntu uvuabu bafunde bua kudibingisha kumpala kua eu uvua mumufunde, kadi bujitu bua kufila bijadiki buvua pa makaya a uvua mufundangane au. Nzuji uvua ufila dinyoka dionso divuaye umona dikumbane. Uvua mua kuangata dipangadika musangu umue anyi kulunguluja tshilumbu atshi bua kutshikosa dituku dikuabu, eku mushale anu mukuate uvuabu bafunde au. Mukebuludi wa malu a mu Bible Henry Cadbury udi wamba ne: “Kakuyi mpata, bu muvua prokirere ne bukokeshi bua kuenza muvuaye musue nunku, uvua ne mushindu wa kulonda ‘malu a tshianana avua kaayi makumbane to’ bua kuitaba bua kumukosabu mishiku, ni mbua kubingisha muntu anyi kumupisha peshi kuladikija tshilumbu.”

Muakuidi Munene Anania ne bakulu ba bena Yuda ne Têtulo bakavua babande Paulo kumpala kua Felika ne: uvua ‘mutatshishi wa bantu uvua utombola bena Yuda.’ Bakamba muvuaye mulombodi wa “tshisumbu tshia bena Nazaleta” ne muvuaye ukeba kuona ntempelo.​—Bienzedi 24:1-6.

Bantu ba kumpala bavua bakuate Paulo bavua bela meji ne: uvua mulekele Tufimo muntu wa bisamba bia bende ubuela mu lubanza lua ntempelo luvua anu bua bena Yuda nkayabu. * (Bienzedi 21:28, 29) Tofimo ke uvuabu bamba ne: uvua mushipe mukenji au. Kadi bu bena Yuda bangate bualu buvuabu babanda nabu Paulo bu dipesha muntu mushindu wa kushipa mukenji, atshi tshivua mua kuikala tshilema tshitambe bunene be. Ne bidi bimueneka ne: bena Lomo bavua bu bitaba bua kufundila muntu tshibawu tshia lufu bua tshilumbu etshi. Nunku bu buobu bakuate Paulo kudi bena Yuda bampulushi ba ku ntempelo pamutu pa Lusia, bena mu Sanedren bavua mua kumulumbuluisha ne kumufundila tshibawu tshia lufu etshi kakuyi lutatu to.

Bena Yuda bavua bela meji ne: malu avua Paulo ulongesha kaavua a Buena-Yuda anyi a ntendelelu uvua muanyishibue (religio licita) nansha. Bavua ne bua kuangata bu avua kaayi manyishibue, anyi mene bu avua asaka bantu ku ditombokela mbulamatadi.

Bakamba kabidi muvua Paulo muikale ‘utombuesha bena Yuda bonso ba pa buloba.’ (Bienzedi 24:5) Amperere Kulaudio uvua ufuma ku dikanyina bena Yuda ba mu Alesandelia bualu bavua “bajula tshipupu mu buloba bujima.” Difuanangana didi muaba eu didi dikemesha. Mufundi wa malu a kale N. Sherwin-White wakamba ne: “Bualu ebu ke buvua nangananga bukumbana bua kubanda nabu muena Yuda mu Bukokeshi bua Kulaudio anyi ku ntuadijilu kua bidimu bia bukokeshi bua Néron. Bena Yuda bavua bakeba bua kusaka ngovena bua kuangata diyisha dia Paulo bu dijula bimvundu munkatshi mua bena Yuda ba mu Ampire. Bavua bamanye bimpe ne: bangovena kabavua basue kupisha muntu anu bua malu a ntendelelu avuabu bamubanda nawu ne pashishe kupengela malu a ntendelelu njila bua kuabueja mu tshididi nansha.”

Paulo wakadibingisha mu kalu ne kalu kuonso. ‘Tshiena mujule tshimvundu to. Bulelela, ndi mu tshidibu babikila ne: ‘njila wa batapuluki,’ kadi kuikala mu njila wa batapuluki eu kudi kumvuija kutumikila mêyi a bena Yuda. Bamue bena Yuda ba mu Asia bakajula tshimvundu. Pikalabu bambanda ne bualu kampanda, badi ne bua kulua muaba eu bua kubujadika.’ Paulo wakavuija malu avuabu bamubanda nawu dikokangana dia mu ntendelelu pankatshi pa bena Yuda, tshilumbu tshivua bena Lomo kabayi ne mushindu wa kutshikosa to. Bu muvua Felika wepuka bua kunyingalaja bena Yuda bakavua batomboke, wakatuma tshilumbu atshi dituku dikuabu, ne meji a kutshishiya anu nanku, tshimane mu njila. Kabakafila Paulo mu bianza bia bena Yuda bavua bamba muvuabu ne mushindu wa kumulumbuluisha, kabakamulumbuluisha nansha kudi bena Lomo, ne kabakamulekela to. Kabavua mua kuenzeja Felika bua kumufundilaye tshibawu to, ne pa kumbusha dikeba bua kulengelela bena Yuda, uvua ne tshivuaye ulepeshela tshilumbu etshi: uvua wela meji ne: Paulo uvua mua kumukosa mishiku.​—Bienzedi 24:10-19, 26. *

Dishintuluka dinene diakenzeka mu tshikondo tshia Pokio Festo

Kunyima kua bidimu bibidi, pakalua ngovena mupiamupia diende Pokio Festo mu Yelushalema, bena Yuda bakajula kabidi bilumbu biabu abi, balomba bua batume Paulo ku tshilumbuluidi tshiabu. Kadi Festo wakabandamuna kayi mua kushintuluka ne: ‘Bena Lomo kabena ne tshilele tshia kufila muntu tshianana diambedi mubanda kayi muanji kuikala ne bamubandi kumpala kuende, kayi muanji kuikala ne tshikondo tshia kudividila bua bualu buakamubandabu.’ Mufundi wa miyuki ya malu a kale Harry Tajra udi wamba ne: “Festo wakajingulula diakamue ne: bavua balongolola bua kushipa muena-muabu muena Lomo kakuyi dimulumbuluisha.” Ke bualu kayi wakambila bena Yuda bua kuluabu ne tshilumbu tshiabu mu Kaisalia.​—Bienzedi 25:1-6, 16.

Bena Yuda bakamba bua Paulo mu Kaisalia ne: ‘ke mbimpe bua yeye ikale ne muoyo kabidi,’ kadi kabayi bafila tshijadiki nansha tshimue, ne Festo wakamona ne: Paulo kavua muenze bualu nansha bumue buvua buakanyine lufu. Festo wakumvuija muinende eu ne: ‘Kadi bakadi bamubanda bua malu makuabu a tshitendeledi tshiabu, ne bua kampanda au Yezu, wakamana kufua, kadi Paulo wakadi ukolesha dîyi diende ne: udi ne muoyo.’​—Bienzedi 25:7, 18, 19, 24, 25.

Bulelela, Paulo kavua muenze bualu bubi nansha bumue buvuabu mua kumupisha nabu kudi bena tshididi to, kadi bua mpata yabu ya malu a ntendelelu, tshidi bena Yuda bakasuminyina bamba ne: tshilumbuluidi tshiabu ke tshivua tshikumbane bua kukosa tshilumbu etshi. Paulo uvua mua kuya ku Yelushalema bua yeye kulumbulula bua malu aa anyi? Festo wakakonka Paulo ni uvua mua kuya ku Yelushalema, bushuwa atshi tshivua dipesha muntu lungenyi luvua kaluyi lukumbane nansha. Kutuma tshilumbu etshi ku Yelushalema kuvua bamubandi bende mua kulua balumbuluishi kuvua kuleja ne: bavua mua kufila Paulo mu bianza bia bena Yuda. Paulo wakamba ne: ‘Ndi muimane ku tshilumbuluidi tshia Kaisa, bundi nabu mbua kulumbuluishibuaku; tshiakuenzela bena Yuda bibi, kakuena muntu udi mumanye mua kumfila kudibu bua kubasankisha. Ndi ndayidila kudi Kaisa.’​—Bienzedi 25:10, 11, 20.

Pavua muena Lomo wamba mêyi a buena aa bavua bimanyika dilumbuluisha dionso divua dienzekela mu provense. Bukenji buende bua kulayidila buvua “bulelela, bumvuike ne buvua mua kukumbana.” Nunku kunyima kua Festo mumane kukonkonona tshilumbu etshi ne bafidi bende ba ngenyi, wakamba ne: “Wewe wakulayidila kudi Kaisa, neuye kudi Kaisa.”​—Bienzedi 25:12.

Festo uvua ne disanka bua muvua Paulo umbuka mu bianza biende. Anu mukavuaye muambile Helode Agipa II matuku ndambu kumpala, tshilumbu atshi tshivua tshimukolele. Mpindieu Festo uvua ne bua kufundila amperere mukanda uvua umvuija tshilumbu atshi, kadi bilondeshile Festo, mu malu avuabu babande Paulo muvua malu makodiakane a mikenji ya bena Yuda. Kadi Agipa uvua mupiluke mu malu au, nunku pakajingaye kumanya tshilumbu atshi, Festo wakamulomba bua amuambuluishe bua kufunda mukanda. Bu muvua Festo kayi umvua bimpe malu malondangane avua Paulo wamba kumpala kua Agipa, wakamba ne: ‘Paulo wewe udi mupale, lungenyi luebe lua bungi ludi lukupadisha.’ Kadi Agipa uvua yeye mumumvue bimpe menemene. Wakamba ne: ‘Wewe udi ukeba kungitabujija ndue muena Kristo anu [mu katupa kakese emu].’ Nansha bikala Agipa ne Festo bavua bele meji kayi bua malu akamba Paulo, bakitaba bua se: Paulo kavua mumanye bualu to ne bavua mua kumulekela bu yeye kayi mulayidile kudi Kaisa.​—Bienzedi 25:13-27; 26:24-32.

Ndekelu wa luendu bua kuya kulumbulula

Pakafika Paulo mu Lomo, wakabikila bantu banene ba bena Yuda bua kubayisha ne bua kumona tshivuabu bamanye bua bualu buende. Dienza nanku divua mua kuikala disokolole bualu kampanda bua meji avua nawu bantu bavua bamubanda. Bakokeshi ba mu Yelushalema kabavua ne tshilele tshia kukeba diambuluisha kudi bena Yuda bavua balue bena Lomo mu tshilumbu tshivuabu babanda muntu, kadi Paulo wakamona ne: kabavua bamanye bualu nansha bumue pa bivua bimutangila to. Pavua Paulo mushale muindile dimulumbuluisha apu, bavua bamuanyishile bua kufutshila nzubu ne kuyisha ne budikadidi buonso. Ditekesha tshilumbu etshi nunku divua dileja ne: ku mêsu kua bena Lomo, Paulo kavua mumanye bualu to.​—Bienzedi 28:17-31.

Bakashala balame Paulo bidimu bikuabu bibidi. Bua tshinyi? Bible kêna ufila diumvuija dia bualu ebu to. Pa tshibidilu, bavua ne bua kushala balame muntu uvua mulayidile too ne pavua bantu bavua bamubande ne bua kulua bua kujadika malu avuabu bamubanda nawu, kadi bu muvua bena Yuda ba mu Yelushalema mua kuikala bamanye pamu’apa ne: kabavua ne bijadiki bia nsongo, kabakalua nansha. Bumue mushindu mutambe buimpe uvuabu mua kupuwisha Paulo matuku a bungi uvua wa kubenga kuya mu Lomo. Nansha nanku, bidi bimueneka ne: Paulo wakalumbulula kumpala kua Néron, ne bakamubingisha, ne ndekelu wa bionso bakamulekela bua kutuadijilulaye midimu yende ya bu-misionere, bu bidimu bitanu kunyima kua dikuatshibua diende.​—Bienzedi 27:24.

Katshia ku kale baluishi ba bulelela batu ‘bapangadija malu mabi [ne] mikenji’ bua kuimanyika mudimu wa bena Kristo wa kuyisha. Bualu ebu kabuena ne bua kutukemesha to. Yezu wakamba ne: “Biankengeshabo, nebanukengeshe kabidi.” (Musambu 94:20; Yone 15:20) Kadi Yezu udi kabidi utujadikila ne: netuikale ne budikadidi bua kumanyisha bantu bonso lumu luimpe. (Matayo 24:14) Nanku anu muvua mupostolo Paulo mutue nkanana pavuabu bamukengesha ne bamuluisha, lelu Bantemu ba Yehowa batu ‘bavidila ne bajadika lumu luimpe [ne mikenji].’​—Filipoi 1:7.

[Mêyi adi kuinshi]

^ Bavua bibake tshimanu tshia mabue tshia bule bua coudées isatu tshivua tshikosolola Lubanza lua Bantu ba Bisamba bia bende ne lubanza lua munda. Mu mpunga ya bule bua muomumue pa tshibumba etshi bavua bafunde mêyi a didimuija aa, amue mu tshiena-Gelika ne makuabu mu muakulu wa Latin ne: “Muenyi nansha umue kabuedi munda mua tshimanu tshidi tshinyunguluke sanktiwere to. Muntu yonso wakuatabu nebamushipe, ne lufu luende neluikale pa makaya ende.

^ Bushuwa, bavua bakandike bualu ebu. Mukanda mukuabu udi wamba ne: “Mu malu avua mikenji yamba bua dinyengangana bintu, muntu yonso uvua ne muanzu kampanda wa bumfumu peshi wa mu mbulamatadi bavua bamukandike bua kulomba anyi kuitaba mbuejilu ni mbua kusuika muntu anyi kumusulula, bua kukosa tshilumbu anyi kubenga kutshikosa peshi bua kulekela muena buloko.”