Mutshi udi upatula budimbu budi ne midimu kabukabu

Yelemiya 51:8 (MMM) udi wamba ne: “Angatayi buanga bua kulaba.” Dikeba bua kumanya tshimue tshia ku mpokolo wa tshintu etshi tshidi tshituyisha bisama ne tshiondapa bantu didi ditufikisha mu tshidila tshia Chios, mu mbuu wa Égée.

KU MBANGILU kua muvu wa été, babidime ba mu Chios badi badilongolola bua dinowa dishilangane ne ditu dienzeka pa tshibidilu. Kunyima kua buobu bamane kukomba panshi, badi balaba dima ditoke kuinshi kua mitshi eyi idibu babikila ne: mitshi ya budimbu. Pashishe babidime badi batapa mputa ne miele pambidi payi, bua ipatule budimbu. Mpindieu budimbu butokoloke budi bubanga kupueka. Kunyima kua mbingu ibidi anyi isatu, mamata a budimbu aa adi akuatakana alua kamonya, ne babidime badi babanga kuakungija, nansha wowu makuate ku mulamba wa mutshi peshi mamate pa dima didi panshi. Kamonya aka badi benza naku buanga.

Kadi kumpala kua kubanga kupatula budimbu ebu, bidi bikengela lutulu ne mudimu mukole. Milamba ya mitshi idi mikonyongoboke ne ya mubidi mutokoloke idi yoyi ikola ne lujoko lua bungi. Bua mutshi kukolawu menemene ne kufikawu ku bule bua metre 2 ta 3, bitu bilomba bidimu 40 anyi 50.

Pa kumbusha mudimu wa kutapa mputa ne miele pambidi pa mitshi eyi bua kupeta budimbu, kudi mudimu mukuabu udi ukengela kuenza bua mitshi eyi kupatula budimbu buayi. Panyima pa babidime bamane kusangisha budimbu ebu, badi babanga kubusungulula, babusukula ne babutapulula mabulu mabulu bilondeshile bunene ne buimpe buabu. Kunyima, badi basukula kabidi budimbu ebu ne benza nabu midimu kabukabu.

Malu adibu balonda bua mutshi kampanda wa mushinga mukole

Muaku wa mu tshiena-Gelika mukudimuna ne: budimbu udi umvuija ‘kusumakaja menu.’ Dîna edi didi disua kuleja ne: katshia mu bikondo bia kale, batu bangate kamonya bua kuenza naku bazoka bua kulama mata mukana.

Malu a kale menemene adibu balonda bua budimbu adi afumina kudi Hérodote, muena Gelika mufundi wa miyuki ya kale wa mu lukama lua bidimu luitanu K.B.B. Bafundi bakuabu ba kale ne baminganga bu mudi: Apollodore, Dioscoride, Théophraste, ne Hippocrate bakakula pabu bua mushindu uvuabu buondapangana ne kamonya. Nansha mudi mitshi ya kamonya itoloka ku muelelu kuonso kua Mbuu wa Mediterane, kadi katshia bu mu tshidimu tshia 50 B.B., dienza dia kamonya ndilue bu dishadile nangananga anu mu tshidiila tshia Chios. Ne bantu bakakuata tshidiila tshia Chios ku bupika bavua batamba kukeba kamonya, biangatshile ku bena Lomo, balonda kudi bena Gênes ne bena bukalenge bua Ottoman.

Midimu kabukabu ya kamonya

Baminganga ba kale ba mu Ejipitu bavua buondopa masama mashilashilangane ne kamonya, too ne  disama dia munda mua diupa ne dia binyoka. Bavua benza kabidi naku musenga wa kamonya ne bumisha naku bitalu bia bantu. Mitshi ya budimbu anyi ya kamonya eyi ke ivua mua kuikala tshimue tshia ku bintu bivuabu benza nabi “buanga [bua] mu Gilada” budibu batele mu Bible, bualu bavua mua kuondopa naku ne kuenza naku bintu bia dipembu ne kumisha naku bitalu. (Yelemiya 8:22; 46:11) Batu bambe ne: mutshi utu ukuama stacte (tshimue tshia ku bintu bivuabu benze nabi musenga munsantu wa kamonya uvuabu ne bua kuenza nawu mudimu anu bua malu a tshijila) udi munkatshi mua mitshi ya budimbu.​—Ekesode 30:34, 35.

Lelu, kamonya katu mu verni utubu balaba pa bimfuanyi bizola bua kulama mukubu kautotoki, utubu balaba ku bintu bia mu nzubu ne ku biombelu bia mijiki. Batu benza kabidi naku tundundu tua dikanga natu nzembu bua kayilengi miaba mikuabu, ne nkotshi ya mvula, ne batu bangata kamonya bu tshimue tshia ku bintu bitambe buimpe bidi bilama mâyi a bilamba ne mpentshi ya bazodi ba bimfuanyi. Batu kabidi bangate kamonya bua kuenza naku budimbu bua mishindu ne mishindu ne bua kulaba ku biseba. Bu mutuku ne mupuya mulenga ne bintu bikuabu, batu benza naku nsabanga, bilabu bia pambidi ne manananshi.

Badi batela kamonya mu liste minene 25 ya manga pa buloba bujima. Too ne lelu batshidi buondapangana naku bikole mu matunga a ba-Arabe. Batu kabidi benza naku siman utubu bajika nende mênu matubuke ne batu benza naku tuzubuzubu tua diela manga a musenga.

Bu mudiwu muikale mpokolo wa budimbu budibu benza nabu midimu kabukabu, mutshi wa kamonya mmutuyishe bisama ne mmuondape bantu munkatshi mua nkama mivule ya bidimu. Yelemiya mmuambilemu ne: “Angatayi buanga bua kulaba.”

[Bimfuanyi mu dibeji 31]

Tshidiila tshia Chios

Badi bakelekeja kamonya

Badi basangisha kamonya bimpe bimpe

[Mêyi a dianyisha]

Chios and harvest line art: Courtesy of Korais Library; all others: Kostas Stamoulis